Fanidan kurs ishi mavzu

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA TA’LIM VAZIRLIGI

JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
MAKTABGACHA TA’LIM FAKULTETI
534-21-MAKTABGACHA TA’LIM YO’NALISHI
2-KURS TALABASI
OQILOVA KAMOLANING
“BOLALAR NUTQINI O’STIRISH” FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: “NUTQ O'STIRISH MASHG'ULOTLARIDA IJODIY O'YINLARDAN FOYDALANISH”
Topshiruvchi: Oqilova Kamola
Ilmiy rahbar: NURBOYEV SHIRINBEK

Jizzax- 2023

MAVZU: “NUTQ O'STIRISH MASHG'ULOTLARIDA IJODIY O'YINLARDAN FOYDALANISH”.

Reja:
I. KIRISH
1.Bolalarda o‘qish va yozishga bo‘lgan qiziqishini uyg‘otish………………….
2.Bolalarni yozish, o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirish………………………..
II. ALIFBEGACHA TAYYORLOV DAVRI
3. Alifbe haqida dastlabki tushunchalar berish…………………………………
4. Nutq o'stirish mashg'ulotlarida ijodiy o'yinlardan foydalanish
5. Mashhulotlar jarayonida bolalarni savodga o‘rgatish………………………
6. Savodga o‘rgatish davrida interfaol usullardan foydalanish (didaktik o‘yinlar misolida)
III. XULOSA ……………………………………………………………………
IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………….

KIRISH:
Mustaqil O‘zbekistonning kelajagi ko‘p jihatdan barkamol, intellektual salohiyatli avlod va unga ta’lim-tarbiya berish sifatiga bog‘liq. SHu bois Vatani, halqini sevadigan, istiqlol g‘oyalariga sadoqatli, mustaqil fikrlaydigan ijodkor shaxsni etishtirish davlatning ta’lim sohasidagi siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biridir shuning bilan birga ta’lim tizimidagi tub islohotlar orqali shaxs ma’naviy kamolotini ta’minlash mazkur yo‘nalishning dolzarb muammolaridan biri bo‘lib, bu haqda O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» da ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, ma’naviy barkamol shaxsni tarbiyalash davlat ahamiyatiga molik muhim vazifalaridan biri ekanligi ko‘rsatilgan. Maktabgacha ta’lim umuman olganda, uzliksiz ta’limning birinchi bosqichi hisoblanib, u maktabda o‘qish uchun tayyor bo‘lgan sog‘lom va to‘laqonli shaxs sifatida shakllangan bolani tarbiyalashni ko‘zda tutadi.

Bolani maktabda muvaffaqiyatli ta’lim olishga tayyorlash uchun unga ona tilining barcha boyliklarini egallab olish uchun tegishli shart-sharoitlarni yaratish zarur.Bola nutqining rivoji ko‘p jihatdan uning ruhiyatiga, sog‘lom, tetik o‘sishiga. Ahloqiy sifatlariga o‘quv dasturini o‘zlattirishda me’yorli bajarilishini ta’minlashshiga, qo‘llanmalarning monandligiga bog‘likdir. Bu masalalar maktabgacha ta’limda o‘z echimi ifodasini topishi va o‘z ona tilida ravon gapira oladigan qilib tarbiyalashga qaratilishi zarur. Bolalarning aqliy jarayonini rivojlantirish uchun ularning nutqini o‘stirish zarur: Bola har bir so‘z manosini tushuna olishi uni o‘z nutqida erkin ifodalashga muvofiq bo‘lishi kerak. Tushunchalar tizimiga moslashgan bola o‘z fikrini jamlab gapirishga va ifodalab berishga o‘rganadi. Og‘zaki nutqini o‘stirish bo‘yicha o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda asosan, bolalarning og‘zaki nutqini o‘stirishga, nutqni grammatik tomondan to‘g‘ri shakllantirishga: nutqning morfologik va sintaksis tomonlarini shakllantirishni davom ettirish: sodda va qo‘shma gaplar tuzish, bunda barcha so‘z turkumlaridan foydalanishga o‘rgatish, bolalarni gapirganda sonni otga, sifatni otga, sifatni fe’lga to‘g‘ri ishlatish malakalarini takomillashtirish, tovush va so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz etishga, ravon gapirishga, mustaqil hikoya qilishga e’tibor beriladi. Og‘zaki nutqini o‘stirishda mustaqil hikoya qilishga o‘rgatish katta o‘rin egallaydi: bolalalarni o‘z hayotlarida uchragan voqealar, suratlarga qarab, tarbiyachining taklif qilgan mavzusi asosida hikoyalar tuzishga o‘rgatiladi.Tayyorlov guruh bolalarining hikoyalari mazmunan bog‘langan, ma’lum izchillikda, grammatik tomondan to‘g‘ri tuzilgan bo‘lishi kerak.
Savodga tayyorlash bo‘yicha o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda savodga o‘rgatish ikki davrga ajratiladi.
Tayyorgarlik davri
Asosiy davr (Savodga tayyorlash)
Savodga o‘rgatishning tayyorgarlik davri vazifalari sentyabr, oktyabr oylarida rejalashtiriladi. Bu davrda quyidagi ishlar olib boriladi:

1. 
   Tovushlarni to‘g‘ri talaffuz etish va so‘zning tovush tarkibi haqidagi tasavvurlarini aniqlash va shakllantirish
   
2. 
   Unli va undosh tovushlar haqida tushuncha berish.
   
3. 
   Jarangli va jarangsiz tovushlarni ajratishga o‘rgatish asosida fonematik idrokni va tasavvurni rivojlantirish
   
4. 
   Oddiy tahlil va sintez qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish:
   

a/ Gapni so‘zlarga bo‘lish, so‘zlarni bo‘g‘inlarga bo‘lish;
b/ ma’lum tovushlarni o‘rnini aniqlash (so‘zning boshida, o‘rtasida va oxirida);
v/ so‘zda tovushlar ketma-ketligini va sonini aniqlash;
g/ tovushlardan bo‘g‘inlar, so‘zlar tuzishga o‘rgatish;
d/ tovushlarni eshitishda farqlashga o‘rgatish;
Tayyorlov guruhida nutq, o‘qish va savodga tayyorlash yo‘nalishining savodga o‘rgatish bo‘limining 2- bosqichi - asosiy davrida (oktyabr- may) quyidagi ishlar olib boriladi:
1. Berilgan tovushni harf belgisi bilan tanishtirish
2.Kesma harflar yordamida tovush-harf tahlil va sintezi
bo‘yicha mashqlarni bajarishga o‘rgatib borish;
4. Bo‘g‘in o‘qish;
5. Kesma harflar yordamida bo‘g‘in va so‘zlarni tuzish va ularni bo‘g‘inlab o‘qishga o‘rgatish.
Tayyorlovguruhlaridayildavomidao‘tkaziladiganmashg‘ulotlar bolalar yoshiga mos bo‘lishi va ketma—ketlikda olib borilishi kerak.
Mashg‘ulotlar ishlanmasida mavzuning maqsad-vazifalari, kutilayotgan natijalar, kerakli jihozlar, mashg‘ulotning borishi to‘liq yoritiladi. Mashg‘ulot mavzulari bolalar uchun tushunarli, amaliy ishlar va turli interfaol o‘yinlar bolalar yoshiga mos, qiziqarli va turli bo‘lishi lozim. Mashg‘ulotlar davomida bolalar barmoq mashqlarini tetiklashtiruvchi daqiqalarda bajaradilar, harflar bilan maxsus o‘yinlar, (yig‘ish, terish), amaliy ishlarni bajarib, alifbeni bilib, bo‘g‘inlarni o‘qiy olish ko‘nikmalari mustahkamlanib boradi. Har bir mashg‘ulotning oxirida bolalarning bilimlarini aniqlash va mustahkamlash uchun savollar berilgan.
O‘zbekiston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgan dastlabki kunlardanoq yangi, rivojlangan jamiyat qurish yo‘liga kirdi. Zahmatkash halqimiz o‘zining fidoiy mehnati va tinch hayoti bilan dunyodagi taraqqiy topgan mamlakatlar qatoridan mustahkam o‘rin egallash maqsadida barcha sohalarda chuqur islohotlarni amalga oshira boshladi. Kelajagi buyuk davlat barpo etish borasida amalga oshirilayotgan barcha tarixiy o‘zgarish va yangilanishlar yurtdoshlarimiz qalbi, ongiga ulkan ta’sir ko‘rsatmoqda.
XXI asrga qadam qo‘ygan o‘zbek halqining milliy taraqqiyot yo‘lidagi bosh g‘oyasi – bu ozod va obod Vatan, erkinvafarovon hayot barpo etishdir. Albatta ushbu g‘oyani amalga oshirishda siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy yo‘nalishlar bilan bir qatorda barkamol avlodni voyaga etkazish, ular nutqini o‘stirish muhim o‘rin tutadi. Har bir inson rivjlanishida, boshqa kishilar bilan muloqot qila olishid anutq asosiy omil hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi ta’lim tizimida o‘z fikrini ta’sirchan etkazish datushunarli, mantiqiy, aniq, ravonnutqqa egabo‘lgankadrlarnitayyorlashkabimasalalardolzarbbo‘libkelmoqda.Ushbu dasturda maktabgacha ta’lim tizimida, tadqiqot ishining samarali yakunlanishida tajriba-sinov ishlarining ilmiy-pedagogik va tashkiliy-metodik jihatdan to‘g‘ri tashkil etilishi muhim ahamiyatga ega.
Bolаlаr fikrlаridа murаkkаb sintаktik tuzilmаlаrni shаkllаntirishni «yozmа nutq vаziyati»dа, ya’ni bolа mаtnni аytib turаdigаn, kаttа yoshli kishi esа, uni yozib borаdigаn vаziyatdа аmаlgа oshirish tаvsiya etilаdi.
Bolаgа bir turdаgi tuzilmаlаrdаn foydаlаnmаgаn holdа sо‘zlаrning tо‘g‘ri tаrtibini qо‘llаshni о‘rgаnishdа yordаm berаdigаn mаshqlаrgа аlohidа e’tiborni qаrаtish zаrur.
Muhimi, bolаdа gаp tаrkibi hаqidа vа hаr xil turdаgi gаplаrdа leksikаdаn tо‘g‘ri foydаlаnish hаqidа oddiy tаsаvvurlаr shаkllаnsin. Buning uchun bolаlаrgа gаpdа sо‘zlаrni biriktirishning turli usullаrini, sо‘zlаr о‘rtаsidаgi аyrim mаzmunli vа grаmmаtik bog‘liqliklаrdаn foydаlаnishni hаmdа gаpni intonаsion jihаtdаn rаsmiylаshtirishni о‘rgаtish zаrur.
Shundаy qilib, nutqning grаmmаtik tuzumini shаkllаntirish jаrаyonidа sintаktik birliklаr bilаn аmаllаr bаjаrish kо‘nikmаsi shаkllаnаdi, muаyyan muloqot shаroitidа vа rаvon monologik fikrlаrni tuzish jаrаyonidа til vositаlаrini ongli rаvishdа tаnlаsh tа’minlаnаdi.
Bolа tilining grаmmаtik tuzumini shаkllаntirish uning nutqi (tili) rivojlаnishining umumiy oqimidа rо‘y berishi lozim; pedаgogik rаhbаrlik shаkllаri vа metodlаri umumiy nutqiy rivojlаnishning bosqichmа-bosqich xususiyatgа egаligini, eng аvvаlo diаlog vа monologni, sо‘zgаchа bо‘lgаn mаzmunli-semаntik tizimdаn vаziyatgа oid ixtiyoriy iborаli nutqqа о‘tish (undаn keyinchаlik diаlog vа monolog rivojlаnаdi), bolаlаrning nutqiy hаvаskorligi sohаsi sifаtidа tengdoshlаr bilаn muloqotning diаlogik shаkllаrini о‘zlаshtirishni hisobgа olishi lozim.
Grаmmаtik kо‘nikmаlаrni shаkllаntirish usullаri vа yо‘llаri О‘rgаnilаyotgаn tilning grаmmаtik tuzilishini shаkllаntirish metodlаri vа usullаri: аyrim sо‘zlаr vа iborаlаr misolidа grаmmаtik shаkllаrni kо‘rgаzmаli nаmoyish qilish; о‘yin vаziyatlаri, nutqiy mаshqlаr, ijodiy tusdаgi rolli о‘yinlаr, hаjmi unchаlik kаttа bо‘lmаgаn mаtnlаrni tinglаsh vа boshq.
Bolаlаrgа о‘zgа tilni о‘rgаtishdа grаmmаtik qoidаlаr аlohidа о‘zlаshtirilishi lozim bо‘lgаn predmet hisoblаnmаydi vа uni bolаlаrgа yod olish tаklif etilmаydi. Qoidаlаrni аmаldа о‘zlаshtirib olish kо‘nikmаlаri mаxsus tаshkil etilgаn vа bolаlаrning о‘rgаnilаyotgаn grаmmаtik hodisа mohiyatini tushunib yetishlаrigа qаrаtilgаn о‘yin-mаshqlаrdа shаkllаntirilаdi. О‘yindаgi hаrаkаtlаr kо‘plikdаgi ot ishtirok etgаn fikrlаrni tuzishdаn iborаt bо‘lmog‘i lozim. Bundа boshqа hаr qаndаy grаmmаtik qiyinchiliklаrni bаrtаrаf etishgа intilish tаlаb etilаdi. Bolаning minimаl о‘z fikrini аytishi ikki sо‘zdаn iborаt bо‘lishi kerаk: ikki qо‘g‘irchoq, beshtа аyiqchа, sаkkiztа koptok vа h.q. Bundаy jumlаlаr motivini hosil qilish uchun bir nechtа о‘yinchoqlаr, hаyvonlаr, nаrsаlаr tаsvirlаngаn surаtlаrni nаmoyish qilish tаvsiya etilаdi yoki pedаgog (bolа) nomlаnishi bir xil bо‘lgаn bir nechtа о‘yinchoqlаrni qо‘ligа olаdi.
Grammatika bolalarning rammatik nutqini о‘zlashtirish jarayonida strategik о‘rin tutadi, zero «Grammatika – shunday vositalar repertuariki, uning vositasida birinchidan, mustaqil narsalar va fikrlar о‘rtasidagi munosabatlar muayyan qoidalar asosida ifodalanadi, о‘zgadan, muayyan qoidalar asosida yangi sо‘zlar hosil bо‘ladi» (L.V.Sherba). Shunday qilib, grammatik tizim nafaqat mantiqiy munosabatlar ifodalovchisi sifatida sintaksis va morfologiyani, balki sо‘z hosil qilishni ham о‘z ichiga oladi.Bolalarda grammatik operatsiyalar kо‘nikmalarini shakllantirish uchun bola о‘rganilayotgan tildagi u yoki bu grammatik elementlarni qо‘llashga zarurot bо‘ladigan о‘yinlardan foydalanish lozim: otlarning kо‘plikdagi soni, son – kо‘plik yoki birlikdagi otdir va boshq. О‘rganilayotgan tilning grammatik tuzilishini bola turli xil nutqiy faoliyat jarayonida о‘zlashtiradi. Bola sabab-oqibat, miqdor va boshqa munosabatlarni bilish orqali, bir vaqtning о‘zida ularni grammatik shakllar va tuzilmalar orqali ifodalash (birlik va kо‘plik, otlar kelishigi, fe’l zamonlar va turlari va boshq.) usullarini ham bilib oladi. Bola turli-tuman grammatik vositalarni о‘zlashtirib oladi (Qaratqich kelishigi qо‘shimchalari, sо‘z hosil qilishda kо‘plik son, suffikslar).
Bolaning til tizimini egallash borasidagi barcha yutuqlarini muloqotni ta’minlovchi mazmunli, keng yoyilgan fikr sifatida qaraladigan ravon nutq о‘z ichiga oladi. U mazmunliligi, mantiqliligi va izchilligi bilan ajralib turadi. Ravon nutq bola til boyligini qanchalik о‘zlashtirganligining kо‘rsatkichi hisoblanadi, u bolaning aqlan, estetik, emotsional jihatdan rivojlanish darajasini aks ettiradi.
Monologik nutqni rivojlantirish nazariyasi va metodikasining yanada rivojlanishi bolalar ravon nutq turlari va fikr bildirishning turli xillarini о‘zlashtirish xususiyatlarining chuqur tadqiq etilishi bilan tavsiflanadi. Izohlovchi nutqlar, mulohaza shaklidagi jumlalarning xususiyatlari о‘rganiladi va uning negizida bolalarga monologlarning turli xillarini о‘rgatish metodikasi yaratiladi.F.A.Soxin, O.S.Ushakova va ularning shogirdlari tomonidan ravon nutqni shakllantirishninig turli jihatlari bо‘yicha olib borilgan tadqiqotlar ravon nutqni baholashning shunchaki mantiqlilik, izchillikdan kо‘ra yanada aniqroq mezonlarini qidirishni galdagi vazifalardan biri qilib qо‘ydi. Ravonlikning asosiy kо‘rsatkichi sifatida sо‘zlar, gaplar va fikrlarning qismlari о‘rtasida zarur aloqa vositalaridan foydalangan holda, matnni tarkibiy jihatdan tо‘g‘ri tuzish qobiliyatini shakllantirish qabul qilingan.Olimlar bolalarni о‘qitishni ularning yuqori darajadagi aqliy va nutqiy rivojlanish darajasini ta’minlash, til qobiliyatlarini shakllantirish imkonini beradigan darajada optimal tashkil etish yо‘llarini topish borasida faol ish olib bormoqdalar. Nutqni о‘qitishning nazariy va empirik muammolarini tadqiq etish quyidagi nazariy qoidalardan kelib chiquvchi umumiy boshlang‘ich pozitsiyalarga ega:
- ta’lim maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishda, ayniqsa zamonaviy noqulay nutqiy muhit sharoitida hal qiluvchi ahamiyatga ega;
- nutqni о‘rgatish – «…dan to …gacha» kabi qattiq qoliplar tо‘g‘ri kelmaydigan hamda nutqni rivojlantirishning yosh qonuniyatlari va bolaning individual xususiyatlari bilan belgilanadigan ijodiy jarayondir;
- nutqni rivojlantirishning asosida kommunikativ yondashuv bо‘lishi kerak, xususan: ona tilini о‘zlashtirish nutqiy muloqot faoliyatiga qо‘shilishi, о‘quv sharoiti tabiiy muloqot sharoitlariga yaqinlashtirilishi lozim;
- о‘qitish vaziyatida katta yoshli odamning bola bilan о‘zaro hamkorligining xususiyati ushbu bola uchun yetakchi bо‘lgan muloqot shakli bilan belgilanishi lozim;
- til ustida nutqiy faoliyat tuzilmasi doirasida hamda uning barcha komponentlarini: undov-motivatsiya, yо‘naltirish-tadqiqot, ijro komponentlarini hisobga olgan holda ish olib borish zarur;
-nutqni о‘qitish bolalarning tilni о‘rganish bо‘yicha mustaqil faoliyatiga asoslanishi va bolalar faolligining boshqa turlari bilan bog‘liq bо‘lishi kerak.Hozirgi paytda maktabgacha yoshdagi bolalarga nutqni о‘qitish muammosini ishlab chiqish mazkur metodologik xolatlardan kelib chiqqan holda olib borilmoqda.
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasidagi psixologik, pedagogik tadqiqotlarni tahlil qilish quyidagi xulosalarga kelish imkonini beradi:
-nutqni rivojlantirish – bolaning individual psixik rivojlanishida markaziy о‘rin tutuvchi ijtimoiy-tarixiy tajribani о‘zlashtirishining murakkab, kо‘p omilli jarayonidir;
-nutqni rivojlantirish – bu malakali pedagogik rahbarlikni nazarda tutuvchi ijodiy jarayon, lekin u stixiyali jarayon emas;
-bola nutqni rivojlantirish jarayonini boshqaruvchi pedagog bu jarayonning turli yosh bosqichlaridagi qonuniyatlari, mexanizmlari, о‘ziga xosliklarini bilishi, nutqiy rivojlantirishning о‘ziga xosliklarini kо‘ra olishi va bolaning individualligini hisobga olgan holda, uning nutqiga ta’sir kо‘rsatishning eng samarali yо‘llarini tanlashi lozim.
.
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar etarlicha fikrini aniq va ravon ifodalayolmasliklarining asosiy sababi shundaki:
1) bolalar nutqidagi nuqsonlarni bartara fqilish;
2)tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning nutq madaniyatini rivojlantirish;
4) so‘z birikmasi, lug‘at, gap ustida ishlash orqali og‘zaki va yozma nutq o‘stirish;
5)bog‘lanishli nutq ustida ishlashda o‘yin va mashq, mashg‘ulotlaridan foydalanish usullari ishlab chiqilmagan.
Bolalar aniq va tushunarli so’zlaydigan, iboralar, so’zlar va har bir tovushni alohida-alohida aniq talaffuz etayotgan, ya'ni yaxshi diksiyaga ega bo’lgan pedagog yordamida ona tilidagi tovushlarni muvaffaqiyatli ravishda o’zlashtiradilar. Ko’pincha pedagoglarning talaffuzi biroz noaniq va tushunarsiz bo’ladi, ular tovushlar va so’zlarni og’izni yetarli darajada ochmasdan talaffuz qiladilar, ayrim tovushlar yutib yuboriladi, undoshlar tushunarsiz talaffuz etiladi.
Pedagog talaffuzning adabiy me'yorlariga rioya qilishi, o’z nutqida turli shevalar, mahalliy so’zlashuvlar ta'sirini bartaraf etishi, so’zlarda urg’uni to’g’ri qo’yishi lozim.
Maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilarini bilim olishga, mustaqil fikrlashga, ularda shaxslik sifatlarini shakllantirishga yo‘naltiruvchi bunday didaktik o‘yinlarning barcha jihozlari avvaldan tayyorlab qo‘yilishi, o‘yinlarning chegarasi belgilab olinishi maqsadga muvofiqdir. Aks holda tarbiyalanuvchilar charchab qolishlari yoki ularning imkoniyatlaridan tashqari topshiriqlar bo‘lsa, qiziqmay qolishlari mumkin. SHu bois bolalarni bilimlarni engil va qiziqarli o‘zlashtirishlariga yo‘naltiruvchi bunday didaktik o‘yinlarning dastlab bir yoki ikkitasi bilan cheklanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Asta-sekinlik bilan bolalarning qiziqishlariga tayangan holda o‘yinlar mazmuni boyitilib, kengaytirilib, takomillashtirilib borilaveriladi.
Ko‘rinadiki, mazkur o‘yinlarda tarbiyachining roli juda chegaralangan va u tarbiyalanuvchilarni faqat yo‘naltirib turishi o‘rinli bo‘ladi. Didaktik o‘yinlarning samaradorligi, natijalarning ijobiyligi butun o‘yin davomida tarbiyachining emotsional munosabatiga bog‘liq. Bunday didaktik o‘yinlar bolalarning bilish, mustaqil fikrlash ko‘nikmalarining shakllanishi va rivojlanishiga, bilimlarini amaliyotga tatbiq etishlariga ko‘mak beradi. Maktabgacha ta’lim tizimida barcha o‘yinlarning nafaqat qiziqarli, balki ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyat kasb etishi ham maqsadga muvofiqdir.
Navbatdagi didaktik o‘yin bolalarda tez fikrlash ko‘nikmasini shakllantiradi. U «Tez aytish» deb nomlanadi. Bunda tarbiyachi har xil mavzularni o‘rtaga tashlaydi. Bolalar shu mavzuga doir so‘zlarni sanab beradilar. O‘yinning sharti shundayki, har yo‘nalish bo‘yicha kim ko‘p so‘z topsa u yulduzcha olaveradi. Oxirida yulduzchalari ko‘p bo‘lgan bola g‘olib bo‘ladi. Masalan, tarbiyachi: «Uy hayvonlari» deydi. Bolalar: «Sigir, echki, buzoq» va hk.; bog‘cha opa: «Multfilmlar» deydi. Bolalar: «Maugli», «Alisa ajoyibotlar mamlakatida», “Masha va ayiq” va hk.; tarbiyachi: «O‘quv qurollari» deydi. Bolalar: «Ruchka, qalam, sirkul» va hk.larni sanab boraveradilar. Tarbiyachi qushlar, yovvoyi hayvonlar, multiklarning qahramonlari, osmon jismlari va hk.larni navbat bilan o‘rtaga tashlayveradi. Bolalar javob topaveradilar. Bu jarayonda tarbiyalanuvchilarning fikrlashi tezlashadi, so‘z boyligi ko‘payadi, xotirasi charxlanadi, bilimi ortadi.
Bundan tashqari, maktabgacha ta’lim muassasalarida ta’lim-tarbiya olayotgan bolalarning adabiy savodxonligini orttiruvchi so‘z o‘yinlaridan: tarbiyachi aytgan so‘zning oxirgi harfi bilan boshlanadigan so‘zlardan topib aytish: kitob – bahor – rasm – mashina – anjir … va hk.; bir mavzu doirasida jamlangan so‘zlarni topish (masalan, baliq – bolalar boshqa suv hayvonlarini sanaydilar); bo‘ri – bolalar boshqa yovvoyi hayvonlarning nomlarini sanaydilar; laylak – bolalar boshqa qushlarning nomlarini xotirlab aytib beradilar; tovuq – bolalar uy parrandalarini sanaydilar; it – uy hayvonlari sanaladi va hk. Mazkur so‘z o‘yinlari ham tarbiyalanuvchilarning tafakkuri mustaqilligini ta’minlash bilan birga ularni topqirlikka, vaziyatga va savolga mos yo‘nalishda tez fikrlashga o‘rgatadi. Ayni zamonda, bilim ham beradi. YA’ni bilimlarni tarbiyalanuvchilar tarbiyachidan tayyor holda olmay o‘zlari kashf etadilar. Mehnat qilib o‘zlashtirilgan bu bilimlar bolalarning ruhiyatiga o‘rnashib boradi.
Bu kabi didaktik o‘yinli mashg‘ulotlarda hamma tarbiyalanuvchilar hamkorlikda ishlaydilar, avval o‘zlashtirgan bilimlarini yangi vaziyatlarda qo‘llab yangi bilimlarni egallaydilar. Bu, o‘z navbatida, bola ruhiyatida bilimi va iqtidoriga ishonch uyg‘otadi, har bir tarbiyalanuvchini mas’uliyatga undaydi, javobgarlik hissini shakllantiradi.
Badiiy asar bilan tanishish mashg‘ulotlarida didaktik o‘yinlardan foydalanilganda tarbiyachidan mashg‘ulotning maqsadi, vazifalari, borishi, mantiqiy ketma-ketligi, tarbiyalanuvchilar bajarishi lozim bo‘lgan topshiriqlar tizimini aniq rejalashtirib olish talab qilinadi. Didaktik o‘yinlar tarbiyalanuvchilar oldiga qo‘yiladigan o‘quv-biluv xarakteridagi topshiriqlar ko‘magida muammoli vaziyatlarni vujudga keltirish yo‘llarini aniq bilish va oldindan loyihalashtirishni taqozo etadi. Bundan tashqari, bolalarni didaktik o‘yinning maqsadi va vazifalari bilan tanishtirish, o‘yin taqozo etadigan vazifalarni to‘g‘ri taqsimlash, ularga aniq yo‘llanma, ko‘rsatmalar berish mashg‘ulotning samarali natijasini ta’minlaydi. Didaktik o‘yin asosiga qurilgan o‘quv-biluv xarakteridagi muammolarni hal etishda ham tarbiyalanuvchilardagi mavjud bilim, ko‘nikma va malakalarni yangi, kutilmagan vaziyatlarda qo‘llash imkoniyatlari shakllanadi, asta-cekinlik bilan qat’iylasha boradi.
Maktabgacha ta’lim muassasalari badiiy asarlar bilan tanishish mashg‘ulotlarida tarbiyalanuvchilarni ijodga undovchi didaktik o‘yinlarning turlari juda ko‘p. Masalan, “Ilk qadam” dasturidan o‘rin olgan “Donishmand yigit”¹ ertagi matni o‘rganilganidan bir oz vaqt o‘tgach uning nomini aytmasdan bolalarga asardagi beshta tanish so‘z va iboralar: “to‘ng‘ich o‘g‘il”, “o‘rtancha o‘g‘il”, “kenja o‘g‘il”, “do‘stlar”, “uylar” hamda begona oltinchi so‘z “vertolyot” ko‘magida yangi ertak tuzish vazifasini topshirish mumkin. YOki “Ochko‘z boy” ertagi² matnidan olingan “o‘tinchi chol”, “o‘rdak”, “savobi tegar”, “ochko‘z boy”, “tarvuz urug‘i” va oltinchisi begona so‘z “uchar gilam” ko‘magida yangi asar yaratishga undash mumkin. Tarbiyachi bunday o‘yin-topshiriqlar yordamida shakllanayotgan shaxsning yangi narsaga munosabatini o‘rganadi, bola shaxsida tanish so‘z va iboralardan o‘rinli foydalanib yangi badiiy matn yaratish qobiliyatini shakllantiradi. Tarbiyalanuvchi ijodkorlikka yo‘naltiriladi.
Bolalardan tugagan ertakni davom ettirishni talab qilish ham didaktik o‘yinlarning samarali turlaridan biridir. Masalan, “Qimmat bilan uning onasini ajdar eb ketdi. Zumrad otasi bilan hayotini davom ettiryapti. Xo‘sh, uning hayoti qanday kechadi?” Ertak qahramonlarining keyingi hayotini tasavvur qilishga qaratilgan bunday o‘yin tarzidagi didaktik topshiriqlar bolalar uchun o‘ta foydali ijod turi hisoblanadi.
Ertak qahramonlari xarakterini o‘zgartirish bilan bog‘liq didaktik o‘yinlar ham bolalarni ham aqlan, ham ruhan yoqimli zo‘riqishga undaydi. Masalan: Zumrad bilan cholni salbiy, Qimmat bilan o‘gay onani ijobiy obraz sifatida tasavvur qilib yangi asar yaratishni talab qilish ham bolalarni ziyraklikka o‘rgatadi. Ertaklar, ularni kim to‘qishidan qat’i nazar, ko‘pincha inson mantiqiy fikri emas, xayoloti (fantaziyasi)ning mahsuli bo‘ladi. Bolalarning esa fantaziyasi o‘ta kuchli. Bundan maktabgacha adabiy ta’limni oqilona tashkil etishda foydalana bilish kerak, xolos.
Bundan tashqari, maktabgacha ta’lim tizimi mashg‘ulotlarida: tanish ertak syujeti asosida yangi ertak yaratish, ya’ni o‘sha qahramonlar ishtirokida boshqa ertak to‘qish; mavjud qahramonlarning nomlarini almashtirib yangi matn yaratish; xotira bilan o‘ynash – badiiy matnlardagi kalit so‘zlar va hodisalarni eslash va ular ko‘magida yangi asar yaratish; xonada hikoyachi rolini bajarish – o‘ylab topilgan voqealarni aytib berish; ko‘zlarini yumib tush ko‘rish va ko‘rgan “tush”ini gapirib berish singari didaktik o‘yinlar ham mazkur bosqich adabiy ta’limining maqsadiga muvofiq keladi.
Bunday ertak to‘qish, hikoyachi o‘rnini egallash singari mashg‘ulotlar jarayonida tarbiyachilar tarbiyalanuvchilarning ijodini, u qanday bo‘lishidan qat’i nazar, yozib borishi katta samara beradi. Bola ustozining biror narsani o‘zgartirib yozmaganligi, tushirib qoldirmaganini nazorat qiladi. Bu unga o‘z so‘zi, yaratig‘i e’tiborsiz qolmaganini anglatadi. Bolalarning yaratiqlarini ota-onalarga o‘qib berish, bu jarayonga kattalarni ham jalb etish bolalarning adabiy savodxonligi ortishi garovi hamdir.
Bulardan tashqari, darstaxtaga birini ko‘rsatib, ikkinchisini ko‘rsatmay ikkita rasm qo‘yish va shu suratlar asosida hikoya tuzishni talab qiluvchi “Topqirlar” o‘yinidan ham mashg‘ulotlar samaradorligini ta’minlashda foydalanish mumkin. Tarbiyachi bu o‘yindan foydalanganda bolalardan: yorug‘lik-(qalam), shkaf-(it), yomg‘ir-(mushuk), jo‘ja-(kalxat), shar-(qizcha) va hk. suratlar juftligi ishtirokida hikoya tuzishni talab qiladi. Bunday topshiriqni olgan yosh ijodkorlar teskari qarab turgan suratda nima tasvirlanganini bilmaydilar. Bolalar shu yashirin suratni qidirib dunyo-dunyo voqealarni aytib yuborganliklarini o‘zlari ham sezmay qoladilar. Kimning ertagida mana shu ikkinchi yashirin suratdagi timsol tasodifan ishtirok etib qolgan bo‘lsa, tarbiyachi belgilab boradi va o‘yinning oxirida buni yuzaga chiqaradi. Bu o‘yindan maqsad berkitilgan suratning nima ekanini topish emas, balki bolalarni ijodga, ular uchun o‘ta foydali bo‘lgan mashg‘ulotga undashdan iboratdir.
Maktabgacha adabiy ta’limda bolalarni xayolparastlikka yo‘naltiruvchi didaktik o‘yinlardan yana biri “Siz nima qilgan bo‘lardingiz?” ijodiy o‘yinidir. Unda tarbiyachi har mashg‘ulotda tarbiyalanuvchilariga har xil mazmundagi: “dunyoda pul bo‘lmasa; dunyoni pul bosib ketsa; Toshkent (Guliston) boshqa planetaga tushib qolsa; dinozavr bilan to‘qnashib qolsangiz; suv osti shaharchasiga tushib qolsangiz; parilar mamlakatiga borib qolsangiz; sehrgar bo‘lib qolsangiz; bog‘cha opa bo‘lib qolsangiz; bog‘cha mudirasi bo‘lib qolsangiz; prezident bo‘lib qolsangiz va hk. – nima qilgan bo‘lardingiz?” tarzidagi g‘ayrioddiy, xayolparastlikka undaydigan savollar bilan murojaat qiladi va bolalarni ijodga, yangi badiiy matn yaratishga yo‘naltiradi.
Maktabgacha adabiy ta’lim amaliyotini maqsadga muvofiq tashkil etishda tarbiyachining biror ertak mazmunini o‘zgartirib qayta aytib berishni tashkil eta bilishi ham ancha jiddiy didaktik o‘yin hisoblanadi. Bu o‘yinda minbar tarbiyachiniki bo‘ladi. Faqat buning uchun undan avval zarur vaziyat, ijodiy muhitni yaratib olish talab qilinadi. Ma’lumki, bolalar tabiatan ertaklar aslining tarafdori bo‘ladilar. Ular ertaklarning ayni o‘sha birinchi marta eshitgan so‘zlar bilan aytilishni istaydilar. O‘sha tanish so‘zlarni, ular dastlabki holatida eslab qolgan iboralarni, o‘sha hayajonni qaytadan tuyish, voqea-hodisalar rivojidan qayta hayratlanish, shodlanish ularga xush yoqadi.
Psixologlarning aytishicha, har qanday bola dunyoning o‘zi o‘zlashtirib olgan holatidan tez-tez o‘zgarib turishini xushlamaydi. Uning boshqacha yo‘nalishga qo‘yilishi, ya’ni tanish ertakni o‘zgacharoq shaklda eshitish bolaga yoqmaydi. U tinimsiz ravishda so‘zlarni tuzatishga, ertakchiga voqealarning aslini eslatishga urinadi. Bu jarayon bolani o‘ylantiradi, bezovta qiladi, ziyraklantiradi, izlantiradi, xushyorlikka undaydi, aqli va xotirasini peshlaydi. Bola o‘sha lazzat, hayajon, qo‘rquvni qayta his qilgisi keladi. O‘sha tuyg‘ularni qidiradi. Agar u ertakning o‘zgargan holati bilan kelishgan taqdirda ham, undagi o‘zgarishlar bolani yangi tuyg‘ularni his qilishga majbur qiladi. Ular endi ertak bilan emas, o‘z-o‘zlari bilan o‘ynaydilar. O‘zlariga javobgarlikni oladilar. Bu hol bolani yomon kuchlardan qo‘rqmaslikka, yaxshiliklardan zavqlanishga, go‘zallikdan hayratlanishga o‘rgatadi. Umuman, bolaning qahramonlarga munosabatida o‘zgarish bo‘ladi.
Bunday yangilangan ertaklar ko‘magida bolalar haqiqiy hayot bilan o‘ylab topilgan hodisalar orasidagi farqni anglab boradilar. Bu didaktik o‘yinning ikkinchi jihati shundaki, ular yangi ertakni o‘zlaricha tahlil qiladilar. Uning dastlabki varianti bilan yangisini taqqoslaydilar. Bir vaqtning o‘zida ertakning har ikkala shakliga o‘ziga yarasha munosabat bildiradilar. Tarbiyachi tarbiyalanuvchisi xayolidagi mana shu munosabatni, tahlilni, taqqoslashni so‘zga aylantira olishi, yuzaga – tilga chiqara bilishi kerak. Uning tarbiyachilik vazifasi mana shuni taqozo qiladi. Bu ijodkorlikning yozma ko‘rinishi keyinchalik, boshlang‘ich va yuqori maktabda yozilajak insholarda o‘z aksini topadi.

“ANTONIM SO‘ZLAR” O‘YINI

Buo‘yinkattavatayyorlovguruhlardao‘tkazilishimumkin. O‘yinmashg‘ulotbolalarningmantiqiytafakkuriningrivojlanishigasamaraiyordamberadideganumiddamiz. O‘yininduvidual, guruhbilanhamo‘tkazilsahambo‘ladi.
O‘yinshartiqo‘yidagicha:
Tarbiyachibolagabirso‘zniaytadi, bola esashuso‘zningqarama-qarshima’noanglatuvchisinitopadi. Masalan: katta-kichik, issiq-sovuq, qattiq-yumshoq, uzoq-yaqinvaxokazolar.
Odatdabollaro‘yinboshidabirozqiynaladilar, aytilganso‘zgajavoban, antonim emassinonimso‘zlarbilanjavobberadilar. Ammoo‘yinningmohiyatinitushunibolganlaridanso‘ngabstrakttushunchalarnihamosonlikilananglaydilar, hamdatezlikbilanjavobberishgaxarakatqiladilar.masalan: chaqqoon-yalqov, ishchan-dangasa, odobli-odobsizvaxokazolar.
“AVVAL NIMA BO‘LGAN EDI” O‘YINI
Bu o‘yin shartiga ko‘ra bolalar tarbiyachi tomonidan aytilgan narsaning avval nima bo‘lganini aytishlari kerak. Masalan: jo‘ja-tuxum, ot – toychoq, kapalak – qurt kabilar. Bundan tashqari bitta dan ko‘p ma’noga ega bo‘lgan so‘zlardan ham foydalanish mumkin. Masalan: non – un – bug‘doy, uy – g‘isht – loy, stol – yog‘och – daraxt – urug‘, ko‘ylak – mato – ip – paxta – chigit tarzida o‘yin davom etaveradi. Yo`qoridagi tavsiya etilgan o‘yinlr orqali bolalarni mantiqiy fikrlash va tafakkurini rivojlantirish hamda ravon nutqga o‘rgatish mumkin.