Fanidan mustaqil ta`lim mavzu

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI
SAMARQAND FILIALI

IQTISODIYOT YO’NALISHI

4-KURS. RI 220-GURUH
ELEKTRON BIZNES TIZIMLARI
FANIDAN


Mustaqil ta`lim

MAVZU: Qaror qabul qilishni qo‘llab-quvvatlash tizimlarining xususiyatlari

Bajardi: Barnoqulov B.
Tekshirdi: G`iyosov U.

SAMARQAND-2023
Reja:

1. 
   Kirish
   
2. 
   Boshqaruv qarorlarini qo’llab – quvvatlash tizimlariga kirish tizim dinamikasi
   
3. 
   Qarorlarni qo’llab – quvvatlash tizimlari tasnifi va qo’llash sohalari
   
4. 
   Boshqaruvni qabul qilish nazariyasining dolzarbligi va asosiy tushunchalari yechimlari
   
5. 
   Ma’lumotlar ombori asosida qaror qabul qilishni qo’llab – quvvatlash tizimini yaratish
   
6. 
   Xulosa
   

Foydalanilgan adabiyotlar

Har bir menejer ishining so'nggi mahsuloti - bu qaror va harakatdir. U tomonidan qabul qilingan qaror korxonani ilgarilab ketishiga yoki muvaffaqiyatsizlikka olib keladi. Qaror qabul qilish har doim bir nechta mumkin bo'lgan faoliyatidan aniq bir yo'nalishni tanlashdan iborat. Ikki jarayonni farqlash zarur: qarorni shakllantirish va qaror qabul qilish. Qaror qabul qilish - bu boshlang'ich ma'lumotlarni tayyorlash va ularni shunday qayta ishlash kerakki, bunda uni qabul qilishni oqibati ma'lum bo'lsin. Qaror qabul qilish - ularni oqibatlarining turli harakatlarini o'rganish va ulardan bittasi tasdiqlanishidan iborat.

5.7.1-rasmda turli sathdagi korxona rahbariyati tomonidan qabul qilingan qarorlar turlarining o'zaro bog'lanishi va boshqarish maqsadlari ko'rsatilgan .
Qarorlarning maqsadlari quyidagicha ifodalanadi:
- Funksional maqsadlar (bajarish vaqtini kamaytirish, to'xtab turish vaqtini kamaytirish, mijozlarning qoniqish darajasini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash va b.);
- Moliyaviy maqsadlar (foydani oshirish, ishlab chiqarish harakatlarini kamaytirish, administrator xarajatlarini qisqartirish va b.);
- Ijtimoiy maqsadlar (ish o'rinlarini saqlab qolish. kadrlar malakasini oshirish, ish joy larini ergonomik tarzda tashkil etish va b.).
Aniqlik sharoitlarida tezkor qaror qabul qilinadi. Shuning uchun ularni qabul qilish jarayoni nisbatan qiyin va deyarli muammosiz. Qaror qabul qilish jarayonida foydalaniladigan ishlab chiqarish parametrlari (tavsiflari) aniqlangan, ularni baholash talab qilingan darajada ma’lum. Masalan, yetkazib berish bo'limini ishlari qaror qabul qilish uchun zaxiralarni. shartnomarni korxona talablariga mos 412 kelishini tekshiradi va agar omborda tayyor mahsulot hajmi kamaygan bo'lsa. avvalgi buyurtmalarning miqdori o'zgartiriladi.
Uzoq muddatli maqsadlar, strategik qarorlar
O’rta muddatli maqsadlar, taktik qarorlar
Qisqa muddatli maqsadlar Operativ qarorlar

5.7.1 - rasm. Boshqarish sath lari, maqsadlari va qaror turlari
QQQSh ning yuqori bo'g'ini tomonidan qo'yilgan maqsadga erishish uchun vositalar bilan ta'minlovchi shaxslar. odatda o'rta sathdagi boshqaruvchilar, tomonidan taktik qaror qabul qilinadi. '‘Ma’lum bir sinfdagi buyurtmachilar uchun kredit limitlari qanday bo'lishi kerak”- bu o'rta sathda qabul qilinadigan taktik qarorlarga misollardir.
Strategik qarorlar korxonaning yuqori rahbarlari tomonidan aniqlangan bo'lib, kompaniyaning maqsadlari asosida qabul qilinadi va u korxona ustavida ko'rsatilgan bo'ladi.
Bu maqsadlar uzoq muddatli rejalashtirish hamda korxonaning kiritik faoliyati asosida aniqlanadi. Bunday qarorlar taktik va tezkor qarorlar qabul qilish asosini ta'minlaydi: “Boshqa firmalarga nisbatan raqobatbardoshli bo'lishi uchun qanday strategiyaga amal qilishimiz kerak: arzon yetkazib beruvchi yoki boshqa”, “biz bozorni hammasini egallaymizmi yoki uni bir qismini?”.
Qabul qilinayotgan qarorlarni quyidagi belgilar bilan tasniflash mumkin:
- aniqlik darajasi;
- kriterialligi bo'yicha;
- kollektivlik bo'yicha;
Aniqiik darajasi qaror qabul qilinayotgan sharoitlariga bog’ liq. Aniqlikning uchta darajasi ma’ lum: to’ liq aniqiik. tavakkal qilish holati va noaniqlik.
A) Aniqiik sharoitlarida qaror qabul qilish. Aniqiik tushunchasi ancha nisbiy. chunki u abstraktlashga asoslangan bo'lib, qabul qilinadigan qarorlar natijasida ta’sir qiladigan faktorlarni bilmaslik yoki uni hisobga olmaslikdan iborat. Aniqiik deb har bir qaror variantiga aniq bir natijalar to'plami mos kelishiga aytiladi. Hisoblar uchun ko’pincha determinatlangan bog'liqliklar qoilaniladi va dastlabki ma'lumotlar yetarli darajada ishonchli bo'ladi. Bunda:
- masala yaxshi formallashtirilgan (qarorni modeli bor);
- qaror sifatini baholash mezoni mavjud;
- qabul qilinadigan qaror natijalarini oldindan ko'rish mumkin.
B) Tavakkal qilish sharoitida qarorlar qabul qilish. Bu holda qarorning har bir varianti bir nechta holatlar bilan xarakterlanadi. ular turli ehtimolliklar bilan kelishi mumkin va bunda har bir variant uchun natijalar to'plami olinadi. Ehtimollikni hisoblash mumkin, buning uchun statistik ma’lumotlar bo'lishi zarur.
C) Noaniqlik sharoitida qaror qahul qilish. Bu masala qaror qabul qilishda noaniq, to'liq bo'lmagan yoki kuchsiz strukturalanadigan axborot sharoitlarida paydo bo'ladi. Formal modellar bo'lmaydi yoki juda murakkab bo'lishi mumkin. Hodisani bo'lish ehtimolligi aniqlanmaydi.
Quyidagi belgi yordamida qarorlar qabul qilishni barcha masalalarini ikkita sinfga bo'lish mumkin:
- bir mezonli;
- ko'p mezonli.
Agar qaror qabul qilish jarayoni bir nechta mezonlar bilan xarakterlansa, u holda ularni muvofiqlashtirish usuli bo'lishi kerak. Bu. baholar orasidagi qaysi nisbat eng yaxshi bo'lishi mumkin degan savolga javob bo'ladi. Barcha qabul qilinayotgan qarorlar masalasini ikkiga bo'lish mumkin: odam tomonidan qabul qilinadigan qaror va jamoa tomonidan qabul qilinadigan qaror. Amaliyotda qaror qabul qilish masalasi bir nechta sanab o'tilgan belgilar tasnifining bir nechta qiymatlari bilan xarakterlanishi mumkin.
Qarorlarni shakllantirish usullari ularning tipiga mos ravishda yaratiladi. “Qarorlarni shakllantirish usuli” tushunchasi ko‘p sathli bo‘ lib, u o'z ichiga turli xil yechimlaming asosiy va maxsus usullami oladi. Asosiy usul keng qo'llanilgan masalalarni yechish uchun mo‘ Ijallangan. Maxsus usul esa maxsus masalalarning muhim jihatlarini aks ettiradi.
Qarorlarni shakllantirish usuli. ko'pincha. bir nechta masalalarni yechishning muhim usullarini o'z ichiga oladi. Turg'un usul, yuoridagi usullarni birgalikda keng qo'llanishga asoslanib, o'zining nomiga ega bo'lishi mumkin. Masalan, turli rejalashtirish va boshqarishni optimallashtirish hamda yuk tashishni boshqarish usullari birgalikda “yuk tashishni tezkor tahlil qilsh va boshqarish” usuli nomini oldi.
5.7.2 -rasm. To'g'ridan-to'g'ri olingan optimallashtirish, statik usul va muammolar usuli asosida qaror qabul qilishni shakllantirish usuli.

Qarorlarni qo’llab – quvvatlash tizimlari tasnifi va qo’llash sohalari

Menejerlarning faoliyati turli murakkablikdagi qarorlarni qabul qilish zaruriyati bilan bog’liq (masalan, firmani rivojlantirish yo’nalishini anlash, kompaniya faoliyatini avtomatlashtirish variantlari, ofis uchun binoni tanlash, filiallarni joylashtirish variantlarini belgilash, ishlab chiqariladigan yoki sotib olinadigan tovarlar turlari, asbob-uskuna turlari, kreditor, ishning hamijrochisi, vakant joylarga nomzodlardan birini tayinlash). Bu birinchi galda axborot qarorlarni qabul qilish uchun talab etiladigan yig’in zaruriyati bilan bog’liq. Axborotlarga ega bo’lish zarur, biroq to’g’ri qaror qabul qilish uchun bu yetarli emas. Buning uchun predmet sohasini yaxshi bilish, qaror qabul qilish ko’nikmasini hosil qilish, bir qator vosita va usullarga ega bo’lishi lozim.

Shuning uchun ham ancha murakkab qarorlarni qabul qilishda turli sohalardagi ekspert-mutaxassislarni jalb etish kerak bo’ladi. Biroq, ekspertlar bilimidan samarali foydalanish uchun, birinchidan, qanday ekspertlar zarurligini, ikkinchidan, ular oldiga qanday masalalarni qo’yishni va nihoyat, qaror qabul qilish uchun ularning bilimidan qanday foydalanishni bilish kerak bo’ladi. Ayni paytda qaror qabul qilish vazifasi baribir menejer zimmasida qoladi.
Qaror qabul qilishdagi asosiy vazifa bu alternativ (muqobil) variantlarni tanlash yoki ularning bir nechtasini maqsadga yetishish uchun qanchalik ahamiyatligiga ko’ra qatorlashtirib chiqish. Axborotlashtirish variantlarini tanlashda, avvalo firmaning asosiy maqsadi sifatida firma rentabelligini oshirishni ko’rsatish mumkin. Variantlarni baholash mezonlari sifatida esa axborotlashtirishga ketgan harajatlar, boshqa faoliyat turiga moslashish imkoniyati, axborotlarni himoyalash imkoniyati, so’rovga javob berish tezligi, asbob-uskunalarning ishonchliligi va hokazo omillarni qo’llash mumkin. Qarorlar qabul qilish bosqichlarida va jarayonlarida yuzaga keladigan muammolarni hal etishning ko’plab usullari mavjud. Bu barcha usullar maxsus axborot tizimlari – qaror qabul qilishni qo’llab-quvvatlash tizimi (QQQT) orqali amalga oshiriladi. QQQTni loyhalash iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqlikka asoslangan bo’lib vazifalarning murakkabligi bilan aniqlanadi. Mazkur tizim dialog ko’rinishidagi avtomatlashtirilgan tizimdir.
QQQT evolyutsiyasi. Qarorlar qabul qilishga ko’maklashuvchi tizim o’z rivojlanishi jarayonida quyidagi yo’lni bosib o’tdi.
Birinchi tizimlar – tranzaksiyalarni qayta ishlash tizimi (TRS) bo’lib oldindan berilgan shaklda axborotlarni ro’yhatga olish, to’plash, saqlash va berishning eski operasiyalarni bajarishga mo’ljallangan kompyuter tizimidir. Bunday tizim doirasida qaror qabul qilish faqat axborot bilan ta’minlanadi.
Boshqaruvni qabul qilish nazariyasining dolzarbligi va asosiy tushunchalari yechimlari
Boshqaruv tushunchasi tor m a’noda biror-bir tashkilot maqsadini aniqlash va unga erishish uchun zarur boMgan rejalashtirish, tashkil etish va nazorat jarayonlarining foyda keltirishi, samara berishi, faoliyat yo'nalishini to ‘g‘ri tan lay bilish, qarorlar qabul qila olishga ham da uning boshqarilishini nazorat qilishga va bu jarayonning borishiga bog‘liq b o ‘ladi.
Boshqaruv nafaqat korxona doirasida, qolaversa, butun bir jam iyat, davlatni o‘z tanlagan yo‘li maqsad va intilishlariga yetaklovchi, iqtisodiyotni kuchli, barqaror ishlovchi mexanizmga aylantirishda muhim ta ’sir etuvchi kuch hisoblanadi. Boshqaruvni jam iyatning iqtisodiy negizi bilan bog‘lab, shu bilan birga boshqaruvning ikki tashkiliy-texnikaviy va ijtim oiy-iqtisodiy tom onlarini hisobga olgan holda o‘rganish lozim. Tashkiliy-texnikaviy boshqaruv aniq iste’mol qiymatini olish uchun m ahsulot tayyorlashda m ehnat taqsim oti va kooperatsiyasi bilan ajralib turadi. Ijtimoiy-iqtisodiy boshqaruv mavjud ishlab chiqarish m unosab atlari bilan b o g 'liq b o ‘lib, boshqaruv m aq sad larin i belgilaydi. Tashkiliy-texnikaviy boshqaruv m ehnat unumdorligi va ishlab chiqarish sam aradorligining oshishi uchun sharoit yaratishga imkon beruvchi faoliyat turidan iboratdir. Ijtimoiy-iqtisodiy boshqaruvning maqsadi ishlovchilar sam arali m ehnat qilishi uchun sharoit yaratish, ijtimoiy himoya qilishning ishonchli umumdavlat tizimini shakllantirish, bandlikni ta ’m inlash va aholining kam ta ’m inlangan qatlam larini qo'llab-quw atlashdan iboratdir. Boshqaruvning mohiyati ijtimoiy-iqtisodiy m unosabatlar darajasi, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va iqtisodiy aloqalarning murakkablashuvi bilan kengayib boradi. Boshqaruv ishlab chiqarish 5 jarayonida ishlab chiqarish vositalariga mulkchilikning turli shakllari mavjud bo‘lgan sharoitda ishlab chiqaruvchilar o'rtasida raqobatni shakllantirish, foydani maksim allashtirishga qaratilgan bo‘lsa, u bu ¬ tun bir iqtisodiy tizimda ishlab chiqarish evaziga jam iyat ehtiyojini qondira oladigan bozor infratuzilm a elem entlari va ulam ing o ‘zaro aloqasini ta ’m inlovchi m exanizm ning barqaror ishlashiga, h ar bir fuqaro, guruh, uyushm a, tashkilot va m uassasalar m anfaatlarini e ’tiborga olgan holda ularning jah o n sahnasida o ‘z o ‘rniga ega b o ‘lishiga qaratilgan bo ‘ladi. B oshqaruvning asosini obyektiv iqtisodiy, ijtim oiy va boshqa qonunlarga asoslanuvchi huquqiy ilmiylik tashkil etadi. Bu qonunlam i o ‘rganish va ulam ing aniq vaziyatlarda namoyon bo‘lishini hisobga olgan holda xo‘jalik rahbarlari respublika iqtisodiyotini boshqarishning strategiya va taktikasini belgilaydilar. 1991-yil 31-avgustda 0 ‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligi e ’lon qilindi, shunday bir sharoitda davlat va iqtisodiyotni qayta qurishning bosh maqsadi Prezidentim iz I. Karimov tom onidan quyidagicha aniqlab berildi: «Pirovard maqsadimiz ijtimoiy yo‘naltirilgan barqaror bozor iqtisodiyotiga, ochiq tashqi siyosatga ega bo'lgan kuchh dem okratik huquqiy davlatni va fuqarolik jamiyatini barpo etishdan iborat». Uning amalga oshirilishi turli sohalarda olib boriladigan islohotlarga va boshqariladigan vazifalarga nechog‘lik bog‘liq bo‘ladi.
Ijtimoiy siyosiy sohada:
— ma’muriy-buyruqbozlik, avtoritar tuzum mexanizmidan va tuzilmalaridan qutuhsh;
— davlat qurilishining dem okratik huquqiy tamoyil va me’yorlariga o ‘tish;
— fuqarolik jamiyatiga o‘tishning poydevorini qurish va boshqalar.
Ijtimoiy-iqtisodiy sohada:
— iqtisodiy faoliyatga erkinlik berish;
— m ulkchilikning xilma-xilligi;
— narx erkinligini ta ’minlash;
— raqobat kurashiga o ‘tish;
— ko‘p tarm oqli iqtisodiyotga hamda bozor munosabatlariga o‘tish va boshqalar.
M a ’naviy sohada:
— mustaqil va yangicha fikrlovchi kishilarni tarbiyalash, aqidabozlik va o ‘ta siyosatlashgan mafkura hukmronligidan qutulish.
Xalqaro munosabatlar sohasida:
— butun dunyo taraqqiyotidan ajralib qolishdan, o ‘zini chetga olishdan va unga qarshi turishdan voz kechish;
— jahon hamjamiyatiga kirib borish va teng huquqli hamkorlikka yo‘1 ochish.
Bozor munosabatlariga o ‘tish ishlab chiqarish va bozom ing samarali o‘zaro ta ’sirini, davlat boshqaruvi va korxonalam ing o ‘z-o ‘zini boshqarishning mutanosib nisbatda borishini ta’minlovchi takom illashgan iqtisodiy mexanizmini yaratishga yo‘naltirilgandir.
Boshqaruv predmeti va izlanish uslublari
Har qanday fan o‘z predmeti, nazariyasi va uslublariga egadir. Predmet fanning qaysi sohaga tegishli ekanligini belgilaydi. Nazariya bu sohada ro‘y beradigan jarayon va hodisalarning ro‘y berish qonuniyatlarini aniqlaydi. Izlanish usullari nazariyadan kelib chiqqan holda kishilar ilmiy va am aliy faoliyati qanday am alga oshishini ko‘rsatib berishi, fanning shu sohasida hodisalarni umumlashtirish va o‘rganishning turli vositalari va usullari tizimini ishlab chiqishi lozim. B oshqaruv predm eti x o ‘jalik yuritishning barcha darajalarida boshqarishning qonunlari (qonuniyatlari), tamoyillari va munosabatlarini o ‘rganishdan iboratdir. Boshqaruv munosabatlari ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning ajralmas qismi bo‘lib, turli iqtisodiy, tashkiliy, ijtimoiy, m ehnat, psixologik va boshqa ko‘rinishlarda bo’ladi. Boshqaruv munosabatlari boshqaruv qo‘l ostidagi xodimlar o ‘rtasidagi aloqa va o ‘zaro ta ’siqning murakkab majmuyini ifodalaydi, demak, boshqaruv bu, eng avvalo, kishilarni boshqarishdir. Iqtisodiyotni boshqarishda bevosita boshqaruv obyekti (1.1 -chizm a) m ehnat jam oalari va alohida xodim lardan iboratdir. Faqat ularning m ehnat faoliyati vositasida ishlab chiqarishning moddiy unsurlari, ya’ni m ehnat vositalari va predm etlariga ta ’sir etiladi. Boshqarish ishini bajaruvchi idoralar va ularning rahbarlari boshqaruv subyektlari hisoblanadi. Boshqarish usullari kishilarni, jam iyatni obyektiv ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish qonunlari talablarini bajarishga undaydi. U lar aniq bir usul, uslub, maqsadga erishish yo'lini ifodalaydi. Demak, boshqaruv uslubi —
Ishchi va xodimlarga, umum an , boshqarish obyektiga qo‘yilgan maqsadga erishish jarayonida ulam ing faoliyatini muvofiqlashtirishning maxsus izlanish usullari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:

1. Tizim usuli boshqaruv m uam m olarini yechishda ishlatiladi va tizim ning butunligiga asoslanadi. Taraqqiy etgan davlatlarda tizim lim ajmuali, tizim li-tarkib, tizim li-funksional, tizim li-kom m unikatsion va boshqa ko‘rinishlari mavjud.
2. Izlanishning majmuali usuli voqealam i va ulam ing bir-biri bilan b o ‘lgan aloqalarini faqat ushbu fan usuli bilan em as, balki boshqa xil hodisalarni o‘rganuvchi fanlar bilan o ‘rganadi.
3. Izlanishning tarkibiy usuli m urakkab hodisalarni boMaklarga ajratishdan iborat.
4. Vaziyatli yondashish — boshqaruv faoliyatining m aqbul usullarini ichki va tashqi sharoitga qarab belgilash.
5. Integratsion yondashish usuli boshqa usullar ko‘rsatkichlilarini hisobga olish asosida boshqarish hisoblanadi.
6. Modellashtirish - boshqariluvchi obyektni boshqarish turli sxema, grafik va chizmalar, xomaki materiallar tayyorlash yordamida boshqarish usuli.
7. Matematik yondashuvda optimal qaror qabul qilish maqsadida matematik uslublar va kompyuterlar keng miqyosda qo‘llanadi.
8. Kuzatish usuli, bu boshqaruv obyekti to‘g‘risidagi ma’lumotni rejali, ilmiy, uyushtirilgan asosda to ‘plash usuli.
9. Eksperiment - boshqarish asosida boshqariluvchi obyektga nisbatan nam unaviy tajribadan o ’tgan usullam i qo‘llash. Bulardan tashqari, boshqaruvning eng asosiy bilish uslubi dialektik uslub b o ‘lib, u boshqaruvga o ‘rganilayotgan ijtim oiy hodisalarning mohiyatini ochishga yordam beradi. Boshqarish usullarini ta’sir etishning o‘ziga xos xususiyatlariga ko'ra: ma’muriy-tashkiliy, iqtisodiy, ijtimoiypsixologik va huquqiy shaklltirga ajratish mumkin. Boshqaruv mahorati uning barcha uslublarini egallash, ularni to‘g‘ri baholab qo‘llash, har bir aniq vaziyatda eng samaralisini topish qobiliyatiga ega bo‘lishdan iboratdir
Ma’lumotlar ombori asosida qaror qabul qilishni qo’llab – quvvatlash tizimini yaratish
Qarorlarni qo'llab-quvvatlash tizimlarining qisqacha tarixi
Qarorlarni qo'llab-quvvatlash tizimlari so'nggi o'ttiz yil ichida oddiy modelga yo'naltirilgan tizimlardan ilg'or ko'p funktsiyali ob'ektlarga qadar rivojlandi. 1960-yillarda qarorlarni qo'llab-quvvatlash tizimlarining aksariyati kuchli (va qimmat) asosiy kompyuterlarga asoslangan bo'lib, ular menejerlarga tuzilgan, davriy hisobotlarni taqdim etadilar. 1970-yillardagi MIS nazariyasi ishlanmalari qarorlarni qo'llab-quvvatlash tizimlari ishlab chiqarish, reklama, narxlash, marketing va ba'zi logistika funktsiyalarini qo'llab-quvvatlaydigan yanada rivojlangan kompyuterga asoslangan tizimlarga aylandi. 1980-yillarning boshlariga kelib, qarorlarni qo'llab-quvvatlash tizimlari akademiklar tomonidan ko'proq qiziqish uyg'otdi va o'n yillikning oxiriga kelib qarorlarni qo'llab-quvvatlash tizimlari uchun asoslar sezilarli darajada kengaytirildi. Faqat 1990-yillarda qarorlarni qo'llab-quvvatlash tizimlarida paradigma o'zgarishi yuz berdi va ilg'or ma'lumotlar bazasi texnologiyasi va mijoz/server imkoniyatlarini o'z ichiga olgan yanada murakkab tizimlar biznes jarayonlarining ko'plab sohalarida paydo bo'ldi. Ko'pgina tashkilotlar o'zlarining tarmoq infratuzilmasini yangilashni boshlaganlarida, ob'ektga yo'naltirilgan texnologiya va ma'lumotlarni saqlash qarorlarni qo'llab-quvvatlash tizimlarida o'z belgisini qo'yishni boshladi. Internetning tez kengayishi qarorlarni qo'llab-quvvatlash tizimlarining ko'lami uchun qo'shimcha imkoniyatlar yaratdi va natijada OLAP va boshqa veb-disk tizimlari kabi ko'plab yangi innovatsion tizimlar ishlab chiqildi.
Sprague va Watson (1996) ga ko'ra, kontseptual modellar yoki ramkalar yangi va/yoki murakkab tizimni tushunish uchun juda muhimdir. Ular DSSni keng ma'noda qaror qabul qiluvchilarga noto'g'ri tuzilgan, tuzilmagan yoki yarim tizimli muammolarni hal qilish uchun ma'lumotlar va modellardan foydalanishga yordam beradigan interaktiv kompyuterga asoslangan tizim sifatida ta'riflaydilar.

DSS ko'p dasturlashsiz turli xil tahlillarni taqdim etadi va odatda texnik bo'lmagan foydalanuvchilar/menejerlarga qaratilgan. Menejerlarning DSS-dan asosiy foydalanishi qaror qabul qilish uchun tegishli ma'lumotlarni qidirish, olish va tahlil qilishni o'z ichiga oladi, bu ularga ko'proq ma'lumotli va bilimli qarorlar qabul qilishda yordam beradigan asosiy fikrlarni umumlashtirishga imkon beradi. Foydalanuvchilar ko'pincha asosiy MIS yoki dasturiy ta'minotni qayta yozmasdan ma'lumotlar o'rtasidagi korrelyatsiyani qidiradilar va ko'pchilik DSS grafik imkoniyatlarga imkon beradi, bu nafaqat yuqori rahbarlar uchun trend tahlili va hisobot berishga imkon beradi, balki menejerlarga "nima" deb javob berish uchun qo'shma tahlil va muqobil stsenariylarni xaritalashda yordam beradi. agar" so'rovlari. Shunday qilib, DSS ham taktik, ham strategik qarorlarni qo'llab-quvvatlaydi va ma'lum bir sohada menejerning tajribasidan foydalanish uchun ishlatiladi.

DSS ko'lami jihatidan farq qiladi - ba'zilari bir nechta foydalanuvchilar uchun mo'ljallangan (hozirgi kunda keng tarqalgan), boshqalari esa "alohida" birliklar (o'tmishda keng tarqalgan). Bunga qo'shimcha ravishda, DSS juda ko'p turli shakllarga ega bo'lishi mumkin va har xil usullarda qo'llanilishi mumkin, ya'ni ba'zi DSS modellarga, boshqalari ma'lumotlarga, boshqalari esa aloqaga e'tibor qaratadi.5 Menejer turli toifalar, ko'lam va foydalanishni qanchalik yaxshi tushunsa. DSS bo'lsa, u amalga oshirmoqchi yoki sotib olmoqchi bo'lgan DSS uchun talablarni qanchalik yaxshi aniqlay oladi.
Shunday qilib, DSS qanday xizmatlar ko'rsatishi mumkinligini tushunish uchun birinchi navbatda DSS-ni qo'llab-quvvatlaydigan mustaqil birliklarni ko'rib chiqishimiz kerak. DSS ko'plab turli komponentlarga bo'linishi mumkin bo'lsa-da, men asosan uning dizaynining bir nechta muhim jihatlariga e'tibor qarataman.

DSS ning eng muhim funktsiyalarini umumlashtirgandan so'ng, shuni esda tutish kerakki, DSS faqat o'z ichiga olgan individual komponentlar kabi yaxshi: DSS tranzaksiya tizimi, ma'lumotlar bazasi va ma'lumotlar modeli ustiga qurilgan, bularning barchasi DSSni qayta ishlangan va foydalanuvchiga soddalashtirilgan shaklda taqdim etiladigan ma'lumotlar va ma'lumotlar bilan ta'minlaydi.

DSS ning birinchi muhim jihati shundaki, ular qaror qabul qilish jarayonida foydalaniladigan ma'lumotlarni taqdim etadi. Bu erda asosiy e'tibor ma'lumotlarning soniga emas, balki sifatiga qaratiladi. Axborotni sifatli deb tasniflovchi bir qancha omillar mavjud (masalan, o'z vaqtidalik, dolzarblik, aniqlik, izchillik, xolislik va h.k.), ammo muhim e'tiborga olish omili ma'lum maqsadga erishish uchun ma'lumotlardan qanday foydalanishdir.
Menejerlar ko'pincha qiyin qarorlarni kechiktiradilar va ular uchun mavjud bo'lgan ma'lumotlarni tushunishga harakat qilmasdan "qo'shimcha ma'lumot" so'rashadi. Ular tegishli ma'lumotni tushunishlari ularga o'z g'oyalarini shakllantirishga yordam berishini tushunish o'rniga, ma'lumotlar ularga yo'l-yo'riq berishi kerak degan taxminga yolg'on tayanadi, bu ma'lumotni murakkab tushunishga va atrofdagi zarur bilimlarga asoslanishi kerak. va pirovardida ularning tajriba asosida rivojlanadigan sezgi.
Shunday qilib, foydalanuvchi birinchi navbatda o'zi uchun mavjud bo'lgan ma'lumotni hazm qilishga harakat qilishi va joriy ma'lumotni tushunmasdan qo'shimcha ma'lumot izlash vasvasasiga qarshi turishi kerak. Faqatgina foydalanuvchi "yangi tushunchalar" va "katta fikrlash" ga ega bo'lganda, tegishli joylarda qo'shimcha ma'lumot izlash kerak. To'g'ri qaror qabul qilish uchun nafaqat aniq misol haqida ma'lumot, balki domenni tushunish ham kerak. Boshqacha qilib aytganda, printsiplar, modellar, shablonlar yoki boshqa abstraktsiyalar to'plami kerak. Yaxshiroq tushunish qaysi ma'lumotlarning tegishli ekanligini aniqlash imkonini beradi va shuning uchun kamroq ma'lumot talab qilinadi, chunki ahamiyatsiz komponentlarni e'tiborsiz qoldirish mumkin. Bu nafaqat qaror qabul qilish jarayonining murakkabligini kamaytiradi, balki menejerga ishlov berish yukini kamaytiradi va unga muhim va vaziyatga tegishli axborot segmentlariga e'tibor qaratish uchun ko'proq vaqt qoldiradi.
Qarorlarni qo'llab-quvvatlash tizimlarining ko'p turlari
Yuqorida aytib o'tilganidek, DSS juda ko'p turli toifalarga tasniflanishi mumkin. Umumiy bo'lganlar orasida quyidagilar mavjud:
Ushbu DSS fayllarni saqlash tizimlari, ma'lumotlarni tahlil qilish tizimlari, tahliliy axborot tizimlari, ma'lumotlar omboriga ega va tuzilgan ma'lumotlarning katta ma'lumotlar bazalariga kirish va ularni boshqarishga urg'u beradi.
DSS-ni boshqaradigan asosiy model turli fanlar yoki ixtisoslik sohalaridan kelib chiqishi mumkin va buxgalteriya hisobi modellari, moliyaviy modellar, taqdimot modellari, optimallashtirish modellari va boshqalarni o'z ichiga olishi mumkin. ma'lumotlardan ko'ra, ya'ni qaror qabul qiluvchilarga vaziyatni tahlil qilishda yordam berish uchun ma'lumotlar va parametrlardan foydalanadi. Ushbu tizimlar odatda ma'lumotni talab qilmaydi va shuning uchun juda katta ma'lumotlar bazalari bilan bog'lanmaydi.
Ushbu tizimlar foydalanuvchiga mavjud muammoga mos alternativani tanlashda yordam beradigan tavsiyalar va/yoki takliflar sxemalarini taqdim etadi. Bilimga asoslangan DSS ko'pincha boshqaruv ekspert tizimlari yoki aqlli qarorlarni qo'llab-quvvatlash tizimlari deb ataladi. Ular bilimga e'tibor qaratadi va ma'lum bilimlar bazasini tahlil qilish asosida menejerlarga harakatlarni tavsiya qiladi. Bundan tashqari, u muammolarni hal qilish bo'yicha maxsus tajribaga ega va ma'lumotlarni qazib olish bilan chambarchas bog'liq, ya'ni qarama-qarshilik munosabatlarini yaratish uchun katta hajmdagi ma'lumotlarni saralash.
Ma'lumotlar bazasini boshqarish (DBMS)
Boshqaruv qarorlari tizimlari4 faqat uni qo'llab-quvvatlaydigan asosiy ma'lumotlar bazasi kabi yaxshi. Foydalanuvchilar ma'lumotlarni vaqtinchalik manipulyatsiya qilishlari mumkin va asosiy DBSdagi ma'lumotlarni manipulyatsiya qilish uchun maxsus kirish va/yoki avtorizatsiyaga muhtoj.
DSSni to'g'ri ma'lumotlar bilan ta'minlash uchun katta hajmdagi ma'lumotlarni saqlash, kirish, manipulyatsiya qilish va olish uchun tuzilma mavjud bo'lishi kerak. Ma'lumotlar bazasi DSSning "oziqlantiruvchisi" bo'lib, yaxshi ma'lumotlar bazasi dizayni DSSning umumiy ishlashini yaxshilashda juda muhimdir. Ma'lumotlar bazasini loyihalash va boshqarish murakkab va ko'pincha noto'g'ri o'ylangan mavzu bo'lib, ushbu maqola doirasidan tashqariga chiqadi. Shunday qilib, ma'lumotlar bazalari bo'yicha muhokamamiz eng yaxshi holatda bo'ladi. Yaxshi ma'lumotlar bazasi ma'lumotlar bazasi ma'lumotlarning yaxlitligini ta'minlaydi, ma'lumotlarning ortiqchaligini kamaytiradi, mantiqiy ketma-ketlikka amal qiladi va uning ishlashida izchil bo'ladi.
Relyatsion ma'lumotlar bazalari ko'p hollarda DSSni loyihalashda tanlov tizimi hisoblanadi. Bu, birinchi navbatda, relyatsion ma'lumotlar bazasi bilan bog'liq bo'lgan moslashuvchanlik bilan bog'liq, balki katta ma'lumotlar bazasini saqlashga yordam beradigan normallashtirish (ma'lumotlarning takrorlanishini kamaytirish) imkonini beradi.7 Ushbu ma'lumotlar bazalarining ob'ektlar o'rtasidagi munosabatlarni aniqlash qobiliyati axborot tahlilini muhim ahamiyatga ega qiladi. DSS muvaffaqiyatining xususiyati. Ba'zi ierarxik va tarmoq ma'lumotlar bazalari bugungi kunda ham qo'llanilmoqda, biroq shunchaki yangi ma'lumotlar bazasi platformasiga o'tish bilan bog'liq xarajatlar eski tizimlarning texnik xizmat ko'rsatish xarajatlarini qoplaydi - hatto bu asta-sekin o'zgarib bormoqda, chunki ko'proq tashkilotlar o'zlarining DSS-lariga qo'shimcha talablar qo'yadi. , yanada mosroq ma'lumotlar bazasi dizayni zarurligini ta'kidlaydi.
Ma'lumotlar bazasi har qanday DSS imkoniyatlarining muhim bo'g'ini bo'lganligi sababli, uning tuzilishi va dizayni diqqat bilan baholanishi va uning ustiga qurilgan ilovalarni diqqat bilan ko'rib chiqish kerak. So'nggi yillarda veb-asoslangan DSS-ga o'tish, maxsus qidiruv tizimidan foydalanish yoki DSS-ni tarmoq va veb-ga asoslangan texnologiyalardan foydalangan holda nozik mijoz-server muhiti atrofida qurish umumiy tendentsiya mavjud. Bu, ehtimol, ilg'or ma'lumotlar bazasi tizimiga bo'lgan ehtiyojning yana bir asosidir, chunki Internet minglab o'zaro bog'langan ma'lumotlar bazalari va veb-sahifalarning eng keng qamrovli tarmog'idir.
Ma'lumotlar ombori
JB odatda tashkilot haqida asosiy tranzaksiya jarayonlari bilan bog'liq joriy ma'lumotlarni taqdim etadi, ammo u mustaqil ma'lumotlar orollaridan ko'ra qaror qabul qilish jarayoni uchun muhimroq bo'lgan tarixiy, boy ma'lumotlarni taqdim eta olmaydi. Ma'lumotlar ombori ushbu bo'shliqni operatsion ma'lumotlarni olish va uni yanada mazmunli formatda taqdim etish, relyatsion ma'lumotlar bazasidan foydalanish va oxir-oqibat DSSda qo'llaniladigan JB funktsiyalarini to'ldirish orqali to'ldiradi. Shunday qilib, ma'lumotlar ombori va ma'lumotlar bazasi sinergik natijalarni ta'minlash uchun birgalikda mavjud bo'lib, bu tizim platformasida o'rnatilgan DSS ma'lumotlariga bo'lgan talabni qo'llab-quvvatlaydi. JB sohalaridagi rivojlanish katta MB va ma'lumotlar omborlarida maxsus so'rovlarning tezligi va soddaligiga yordam beradigan "aqlli agentlar" dan foydalanishga olib keldi.
Qarorlarni qabul qilishni qo'llab-quvvatlash tizimlarining boshqaruv talablari
Axborotdan foydalanish va talablar har bir boshqaruv darajasida farqlanadi. Yuqori boshqaruv darajalari tashqi muhit ma'lumotlariga ko'proq tayanadi va ma'lum darajada ichki ishlab chiqarilgan ma'lumotlarga kamroq tayanadi. Yuqori rahbariyat odatda ma'lumotlardan uzoq muddatli rejalashtirish bo'yicha qarorlar qabul qilish uchun foydalanadi va shu tariqa o'z qarorlarini qabul qilish uchun uzoq muddatli tendentsiya ma'lumotlarini tahlil qiladi (Gor va boshq., 1984). xavf va noaniqlik, potentsial natijalar (va ularning ehtimoli/ehtimolligi va boshqalar) va amalga oshirilishi mumkin bo'lgan harakatlar haqida. Boshqaruvning quyi darajalarida ma'lumotlarga urg'u ichki ishlab chiqariladi va qisqa muddatli maqsadlarga tayanadi. Biroq, quyi boshqaruv guruhlari tomonidan yaratilgan hisobotlar va tahlillar ko'pincha yuqori boshqaruvning qarorlar qabul qilish harakatlarida qo'llaniladi va shuning uchun DSS yuqori boshqaruvga o'zini qarz berganidek, quyi boshqaruvni ham qo'llab-quvvatlashi juda muhimdir. Muxtasar qilib aytganda, boshqaruvning turli darajalari uchun ma'lumotlarga bo'lgan ehtiyoj quyi boshqaruv uchun nazorat funktsiyalariga, o'rta bo'g'in uchun taktik qarorlar qabul qilishga va yuqori boshqaruv uchun strategik qarorlar qabul qilishga qaratilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. https://e-library.namdu.uz Boshqarishning intellectual tizimlari va qaror qabul qilish

2. https://www.fayllar.org Qarorlarni qo’llab – quvvatlash tizimlari
3. https://e-library.namdu.uz Boshqaruv nazariyasi
4. https://www.umls.edu Decision Support Systems (DSS)