Fanidan tayyorlangan o`quv-uslubiy majmua «Vatan tarixi» kafedrasi professor-o`qituvchilaringing yig`ilishida muhokama qilingan va foydalanish uchun tavsiya etilgan

 
2- MAVZU. O‘ZBEKISTON HUDUDIDA ILK DAVLAT 
BIRLASHMALARINING VUJUDGA KELISHI 
Reja 
1. Qadimgi Baqtriya podsholigi 
2. Qadimgi Xorazm davlati
3. Qadimgi Sug‘diyona 
 
Tayanch so‘z va iboralar.
Avesto, Baqtriya, Jarqo‘ton, Yerqo‘rg‘on, 
Kuchuktepa, Qiziltepa, Xorazm va Sug‘diyona.
 
Hozirgi Afg‘onistonning shimoli-sharqiy, O‘zbekistonning janubi va 
Tojikistonning janubi-g‘arbiyda joylashgan hududlar turli yozma 
manbalarda Bahdi, Baqtrish, Baqtriyona, Baqtriya, Baxli, Baxlika, 
Tuxolo kabi nomlar bilan eslatib o‘tiladi. Zamonaviy adabiyotlarda uni 
Baqtriya deb atash e’tirof etilgan (“Shohnoma”da Baxtar zamin, 
qadimgi turkiylarda Bahodirlar yurti). Arxeologik ma’lumotlarning 
guvohlik berishicha, miloddan avvalgi II ming yillik o‘rtalariga kelib 
Surxon vohasida qadimgi dehqonchilik madaniyatining jadallik bilan 
rivojlanishi asosida ilk davlatchilikka o‘tish jarayoni boshlanadi. Bu 

---

6 
jarayon bosqichma-bosqich rivojlanishning o‘ziga xos xususiyat va 
qonunlariga ega edi. Agar davlatchilik asosini shahar madaniyati tashkil 
etilishini hisobga oladigan bo‘lsak, bu jarayon O‘zbekistonning 
janubida, Baqtriya hududida milloddan avvalgi II ming yillik birinchi 
yarmidayoq shaharmonand qishloq Sopollitepa misolida boshlangan edi. 
A.Asqarovning fikricha, agar Sopollitepa o‘zining qadimgi shaharsozlik 
madaniyatiga xos barcha alomatlari bilan protoshahar, ya’ni Avestoda 
tilga olingan “vara” inshootini eslatsa, Jarqo‘ton yodgorligi O‘zbekiston 
hududida birinchi bor shakllangan tom ma’nodagi shahar edi. Jarqo‘ton 
qadimgi Sharq shaharlaridan tarkibiy jihatidan farq qilmaydi. 
Tadqiqotchilarning 
fikricha, Jarqo‘ton ko‘rinishidagi ko‘hna 
shaharlarni qadimgi Sharqdagi nom-davlatlar shakllari bilan qiyoslash 
uchun dalillar yetarli. Ammo Mesopatamiya nom-davlatlarining asosiy 
belgilaridan bo‘lgan yozuv Jarqo‘tonda mavjudligi hozircha bahslarga 
sabab bo‘lmoqda. Umuman olganda, milloddan avvalgi II ming 
yillikning so‘nggi choragiga kelib qadimgi Baqtriya hududlarida 
davlatchilikning nom yoki voha tipidagi siyosiy uyushmalari shakllana 
boshlaganligiga ilmiy asoslar bor. Miloddan avvalgi I ming yillikning 
birinchi yarmi Baqtriya hududlarida ko‘pgina tarixiy-madaniy 
o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi. Bu o‘zgarishlar quyidagi jarayonlar bilan 
bog‘liq edi: 
1. Temir buyumlarning paydo bo‘lishi va keng tarqalishi. 
2. Qal’alari bo‘lgan qishloqlarning paydo bo‘lishi va keyin ularning 
shaharlarga aylanishi. 
3. Moddiy madaniyatning sezilarli darajada o‘zgarishi. 
4. Sharqiy Eron qabilalarining migratsiyasi. 
Arxeologik nuqtayi nazardan, yuqoridagi davr Marg‘iyona tipidagi 
Yoz I madaniyati mavjud bo‘lgan davrga to‘g‘ri keladi. Tadqiqotchilar 
Yoz I madaniyati davrini milloddan avvalgi II-I ming yillik bo‘sag‘asi – 
VIII-VII asrlar bilan belgilaydilar. Surxon vohasidan aynan mana shu 
madaniyatga o‘xshash yodgorliklar ko‘plab ochib o‘rganilgan. Bu 
davrda Baqtriyaning to‘rtta: Ulonbuloqsoy, Bo‘stonsoy, Urgul va 
Xalqajar vohalari o‘zlashtirilgan bo‘lib, arxeologik tadqiqotlar 
natijalariga ko‘ra Kuchuktepa, Jarqo‘ton, Bandixon va Qiziltepa 
ularning markazlari edi. Yuqoridagi vohalar o‘troq ziroatkorlar va 
chorvador-sastarlar harbiy boshliqlarining mulklari, markazlar esa 
ularning qarorgohlari bo‘lgan bo‘lishi mumkin.
Miloddan avvalgi I ming yillikning birinchi yarmida Qadimgi 
Baqtriya davlati tarkibiga Marg‘iyona va Sug‘diyona ham kirganligi 

---

7 
taxmin qilinadi. Bu haqda turli xil ma’lumotlar mavjud bo‘lib, qadimgi 
fors podshosi Doro I Marg‘iyonada bo‘lib o‘tgan Frada boshchiligidagi 
qo‘zg‘olonni (miloddan avvalgi 521-yil) bostirgani haqidagi Behistun 
yozuvlarini “...mana men nimalarni qildim Baqtriyada” deb, xulosalaydi. 
Doro III davrida Baqtriya va Sug‘diyona birlashtirilgan o‘lka bo‘lib, 
unda Bess nomli satrap hokimlik qilgan davrda Baqtriya, Marg‘iyona 
hamda Sug‘diyona aholisining urf-odatlari va madaniyati bir-biriga 
ancha o‘xshash bo‘lgan. Tarixning otasi Gerodotning “Tarix” asarida 
Baqtriya xalqi Misr va Bobil kabi yirik davlatlar qatorida tilga olinadi. 
Yunon tarixchisi Ktesiy Knidskiy Baqtriya haqida qimmatli ma’lumotlar 
beradi. Tarixchi davlatdagi ko‘plab shaharlar, mustahkam poytaxt 
shahar Baqtra (Balx), Baqtriya podshosi Oksiart, uning bitmas-tuganmas 
boyliklari haqida hikoya qiladi. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, 
Qadimgi Baqtriya podsholigi qudratliligi jihatdan qo‘shni viloyatlardan 
ancha ustun bo‘lib, ular orasida alohida mavqega ega bo‘lgan.
Baqtriyaning tabiiy boyliklari undan tashqari hududda ham Old 
Osiyoga qadar mashhur edi. Ayniqsa, Badaxshon lojuvardi (lazurit) va 
la’li juda qadrlangan. Avestoning eski qismlarida Axuramazda yaratgan 
“eng yaxshi o‘lkalar va mamlakatlar orasida to‘rtinchi bo‘lib go‘zal va 
bayroqlari baland ko‘tarilgan Bahdi mamlakati” atamasi uchraydi. 
Ayrim olimlarning fikricha, bu “baxtar” atamasiga mos kelsa kerak. 
Baqtriya 
haqidagi keyingi 
qadimgi 
ma’lumotlar Ahamoniylar 
podsholarining mixxatlarida va bo‘rtma tasvirlarida uchraydi. Misol 
uchun, Ahamoniylar podsholarining markazlaridan biri Persapol 
shahridagi saroy devorlarida bo‘rtma rasmlarda baqtriyaliklar idishlar 
ko‘targan va ikki o‘rkachli Baqtriya tuyalari bilan tasvirlanadi. Demak, 
Baqtriya mustaqil satraplik sifatida Ahamoniylar davlatining iqtisodiy 
va madaniy hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. 
A.Sagdullayevning tadqiqotlariga ko‘ra, Baqtriya haqidagi turli 
ma’lumotlar qadimgi yunon tarixchilari Gerodot, Ktesiy, Arrian, 
Strabon, Kursiy Ruf, Diador, Pliniy kabilarning asarlarida ham mavjud 
bo‘lib, ular bu podsholikning qadimiyligi va yuksak madaniyati haqida 
ma’lumotlar beradi. Xususan, Ktesiy Knidskiy Ossuriya podshosi Nin 
Belidning 
Baqtriyaga 
qilgan 
yurishi, 
uning 
baqtriyalik 
ayol 
Semiramidaga uylanganligi, Baqtriya podshosi Oksiart va uning boy 
xazinasi haqida ma’lumot beradi. Ktesiyning Baqtriya chegaralari 
haqidagi ma’lumotlari ham qiziqarlidir. Uning xabar berishicha, g‘arb 
tomondan Baqtriya tekisligiga boradigan yo‘lni tog‘lar to‘sib turadilar, 
ulardan faqat dovonlar orqali o‘tib borish mumkin. Baqtriya Tanaisdan 

---

8 
Hind daryosiga cho‘zilgan bo‘lib, Tanais uni Yevropadan, Hind daryosi 
esa Hindistondan ajratib turadi. 
Gerodot o‘zining “Tarix” asrarida Baqtriya va baqtriyaliklarni 45 
marta tilga oladi. “Baqtriya” atamasi Esxilning milloddan avvalgi V 
asrda sahnaga qo‘yilgan “Fors”lar tragediyasida ham uchraydi. Yana bir 
qadimgi tarixchi Strabon Baqtriyani “oriylar o‘lkasining javohiri” 
sifatida ta’riflaydi. Baqtriyaning Ahamoniylar davlati tarkibiga 
kirganligi haqida yozma va arxeologik ma’lumotlar nisbatan 
ko‘pchilikni tashkil etadi. Arxeologiya ma’lumotlariga ko‘ra, milloddan 
avvalgi I ming yillikning o‘rtalariga kelib, Amudaryodan kechuv joyida 
va daryo yoqalab yo‘llar bo‘yida qal’alar (Sho‘rtepa, Talashqon, Termiz, 
Xirmontepa) bunyod etiladi. Bu holatni olimlar Ahamoniylar 
ma’muriyatining Baqtiriyadan Sug‘dga o‘tuvchi yo‘llarni qattiq 
nazoratda tutgan bo‘lishi mumkinligi bilan izohlaydilar. Bu davrga kelib 
Baqtriya aholisi joylashuvida ham sezilarli o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi. 
Bronza davrida o‘troq dehqonchilik manzilgohlari, asosan, Baqtriyaning 
shimoli-g‘arbida markazlashgan bo‘lsa, keyinroq bu ko‘lam kengayib 
shimoli-sharqiy qismlarni ham qamrab oladi. Tog‘ oldi hududlaridagi 
vohalarda aholi turmush tarzi yanada qizg‘inlashib borgan bo‘lsa, 
Surxondaryo, Konfirnihon, Vaxsh, Yavansuv atroflarda yangi vohalar 
o‘zlashtiriladi. 
Shunday qilib, milloddan avvalgi I ming yillikning o‘rtalariga kelib 
qadimgi O‘zbekistonning janubida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar bilan 
bog‘liq ko‘plab o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi. Yuqoridagi sanab o‘tilgan 
vohalarning har biri ma’lum hududiy-siyosiy birlashmani tashkil etgan 
bo‘lib, o‘z nomiga, ma’muriy markazlariga, yirik shaharlariga ega 
bo‘lgan bo‘lishi mumkin edi. Misol uchun, Surxondaryodagi Qiziltepa 
ko‘hna shahri atrofida to‘rtburchak shaklda qurilgan qadimgi uy-
qo‘rg‘onlari (Qizilcha) 3-4 ta qo‘shni uylardan iborat bo‘lib, alohida 
joylashgan qishloq jamoasini tashkil etganlar. Har bir katta oila 
jamoasini ma’lum uy-joy, chorva va yerga egalik qilib, ma’lum darajada 
iqtisodiy mustaqil bo‘lgan.
Qishloq jamoalarining hududiy, iqtisodiy va ijtimoiy birlashuvi, 
ibtidoiy davrlarga oid urug‘-qabilaviy birlashuvdan tubdan farq qilib, ilk 
davlatchilik shakllari paydo bo‘lganligidan dalolat beradi. Milloddan 
avvalgi VII-VI asrlar Baqtriya jamiyatida hududiy bo‘linish shakllanib, 
aholining o‘troqlashuv jarayonlari yanada kuchayadi. Ko‘hna shaharlar 
qishloq xo‘jalik atroflariga ega bo‘lib, qal’alar paydo bo‘ladi, muhim 
savdo yo‘llari bo‘ylarida tayanch istehkomlar barpo etiladi. Turli binolar 

---

9 
bunyod etishda mudofaa inshootlarining ahamiyati yetakchi o‘rin 
egallaydi.