Fanlarni o‘qitishning nazariy- huquqiy va pedagogik asoslari reja: Milliy g‘oya va ma’naviyat asoslari ta`limining mohiyati, mazmuni va tizimi

FANLARNI O‘QITISHNING NAZARIY- HUQUQIY VA PEDAGOGIK ASOSLARI Reja: 1. Milliy g‘oya va ma’naviyat asoslari ta`limining mohiyati, mazmuni va tizimi. 2. Milliy g‘oya va ma’naviyatga oid fanlarni o`qitishning tarixiy, nazariy, huquqiy va pedagogik asoslari. 3. Mustaqillik sharoitida mamlakatimiz ta`lim tizimidagi islohotlar. Milliy g‘oya va ma’naviyat asoslari ta`limining mohiyati, mazmuni va tizimi.

Insoniyat tarixi ma’naviyat – insonning, xalqning, jamiyat va davlatning buyuk boyligi va kuch-qudrat manbai ekanini, bu hayotda ma’naviyatsiz hech qachon odamiylik va mehr-oqibat, baxt va saodat bo‘lmasligini yaqqol tasdiqlaydi

Yer yuzida qancha inson, qancha taqdir bo‘lsa, har birining o‘z ma’naviy olami bor. Ma’naviyatni tushunish, anglash uchun avvalo insonni tushunish, anglash kerak. Shuning uchun ham o‘zligini, insoniy qadr-qimmatini anglab yetgan har qanday odam bu haqda o‘ylamasdan yashashini tasavvur qilish qiyin. Aslida “Ma’naviyat” 13 arabcha so‘z bo‘lib “ma’no” fe’lidan olingan: ruh, aql, ong, idrok, ruhiy holat, ichki kayfiyat, dadillik, jasorat, xususiyat, mohiyat, g‘amxo‘rlik, qayg‘urish didi kabi bir necha ma’nolarni anglatadi.
“Vatan tuyg‘usi” kitobining mualliflari “Ma’naviyat - jamiyatning, millatning va yoki ayrim bir kishining ichki hayoti, ruhiy kechinmalari, aqliy qobiliyati, idrokini mujassamlashtiruvchi tushuncha”1 , - deb ta’riflaganlar.
Bundan tashqari bir qator olimlarimiz anjumanlarda qilgan ma'ruzalarida “ma'naviyat - insondagi axloq, odob, bilim, ilm, iymon, ixlos va insoniyat kamoloti uchun ijobiy ta'sir qiluvchi tizim yoki ma'naviyat - insonning aqliy, axloqiy, ilmiy, amaliy, mafkuraviy qarashlar yig`indisi hisoblanib, diniy va dunyoviy qarashlarining aks etish darajasidir”, dеb ta'rif bеrib kеlmoqdalar.
Abdurahim Erkayеvning fikricha, “Ma'naviyat – insonning ijtimoiy-madaniy mavjudot sifatidagi mohiyatidir, ya'ni insonning mеhr-muruvvat, adolat, to’g’rilik, sofdillik, vijdon, or-nomus, vatanparvarlik, go’zallikni sеvish, zavqlanish, yovuzlikka nafrat, iroda, matonat va shu kabi ko’plab asl insoniy xislatlari va fazilatlarining uzviy birlik, mushtaraklik kasb etgan majmuidir”.
Ma'naviyat muammosi bilan anchadan buyon shug’ullanib kеlayotgan olimlarimizdan biri M. Imomnazarov mazkur masalaga bag’ishlab ikkita kitob chiqardi. Muallif birinchi kitobida “Ma'naviyat inson qalbidagi ilohiy nur...”, - dеb yozgan bo’lsa, ikkinchi kitobida “Ma'naviyat - inson qalbida, ko’ngil ko’zgusida aks etgan haqiqat nuridir, dеyilgan ta'rif darhaqiqat, so’fiyona ramziy ta'rifdir, zotan boshqacha ta'rif bu chеksiz mohiyatni chеklab qo’yadi”2 , - dеb yozadi
Erkin Yusupov insonda mavjud bo’ladigan hamma xislatlar emas, balki ijobiylarigina ma'naviyat bo’la olishini ko’rsatib: “Ma'naviyat - inson axloqi va odobi, bilimlari, istе'dodi, qobiliyati, amaliy malakalari, vijdoni, iymoni, e'tiqodi, dunyoqarashi, mafkuraviy qarashlarining bir-biri bilan uzviy bog`langan, jamiyat taraqqiyotiga ijobiy ta'sir etadigan mushtarak tizimdir”, - dеb ta'riflaydi.
Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimovning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida ma’naviyatga shunday ta’rif beriladi: “Ma’naviyat insonni ruhan poklanish, qalban ulg‘ayishga 1 Ibrohimov A., Sultonov X., Jo`rayev N. Vatan tuyg`usi.-Т.: O`zbekiston, 1996, 111-bet. 2 Imomnazarov M. Milliy ma’naviyatimiz asoslari : O‘quv qo‘llanma. –T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2006. 6-b. 14 chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir”1
milliy g‘oya va mafkurani shakllantirish, g‘oyaviy bo‘shliqqa yo‘l qo‘ymaslik, yoshlarni millat va istiqlol manfaatlariga zid g‘oyalar, qarashlar ta’siriga tushib qolishini oldini olish vazifasi milliy ozodlik g‘oyalarini, buyuk mutafakkirlarimizning merosi va asarlarini 1 Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. – Т., Ma`naviyat, 2008, 19-b. 15 atroflicha bilishni talab etadi. “Fikrga qarshi fikr, g‘oyaga qarshi g‘oya, jaholatga qarshi ma’rifat bilan kurashish kerak”1 .
Xo‘sh ma’naviyat asoslari ta’limi o‘zi nima? Bu avvalo: - ma’naviyatni o‘quvchi-talaba-yoshlar - fuqarolarga o‘rgatish; - mamlakatimizning barcha ta’lim muassasalarida bilim olayotgan yosh avlodni faqat kasb-kori nuqtai nazaridangina emas, balki ularning dunyoqarashi, ma’naviyati, tafakkuri, siyosiy yetukligi, axloqiy barkamolligi va ijtimoiy faoliyati jihatlarini hisobga olgan holda tarbiyalash;
- ma’naviy-ma’rifiy-axloqiy jihatdan yetuk insonlar tarbiyasiga e’tiborni kuchaytirishdir. Ma’naviyat asoslari ta’limining shakllanishi va rivojlanishi quyidagi meyoriy-huquqiy asoslar bilan bevosita bog‘liq:
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-son «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida», 2017 yil 5 iyuldagi PF5106-son «Yoshlarga oid davlat siyosati samaradorligini oshirish va O‘zbekiston yoshlar ittifoqi faoliyatini qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida»gi farmonlari, 2017 yil 28 iyuldagi PQ-3160-son «Ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish va sohani rivojlantirishni yangi bosqichga ko‘tarish to‘g‘risida», 2021 yil 26 martdagi PQ-5040-son «Ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarorlari, Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 17 sentyabrdagi 736-son «Ta’lim tizimida ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida», 2019 yil 31 dekabrdagi 1059-son «Uzluksiz ma’naviy tarbiya konsepsiyasini tasdiqlash va uni amalga oshirish choratadbirlari to‘g‘risida»gi qarorlari hamda 2020 yil 23-sentabrdagi O`RQ-657-son “Ta`lim to`g`risida”gi qonun va boshqalar.
Milliy g‘oya va ma’naviyatning tarixiy ildizlari uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Aslida ma’naviyat ta’limi mustaqillikdan so‘ng joriy etilayotgan bo‘lsada, insonlarning bilimi, ma’rifati va ma’naviyatini yuksaltirish masalasi kishilik jamiyati paydo 1 Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni – xalq, millatni –millat qilishga xizmat etsin, Т., 1998 y 10- bet 16 bo‘lganidan beri davom etmoqda yoki dastlab og‘zaki tarzda, so‘ng yozuv paydo bo‘lganidan boshlab esa turli manbalar asosida avloddan – avlodga o‘tib kelmoqda.
Dastlabki yozma manbalarda, jumladan, “Avesto”da “ezgu fikr, ezgu so‘z, ezgu amal” zardushtiylik axloqining asosiy qoidasi bo‘lsa, “Qur’oni Karim” va Hadisda yuksak ma’naviyat va ma’rifat, bilimlilik inson uchun qanchalik zarurligi alohida o‘rin tutadi.
Buyuk allomalarimiz Abu Nasr Forobiy, Abu Ali Ibn Sino, Imom al - Buxoriy, Bahouddin Naqshband, Ahmad Yassaviy, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, jadid ma’rifatparvalik harakati namoyandalari Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdulla Alvoniy, Abdurauf Fitrat, Cho‘lpon kabi mutafakkir zotlarning asarlarida ma’naviyat, ma’rifat masalalari, komil insonni tarbiyalash haqida ajoyib fikrlar mavjud.
Jadidlar o‘z davrida o‘qitish texnologiyasi, bolalarga mavjud bilimlarni qanday yetkazish masalasiga alohida e’tibor qaratadi. Xalq pedagogikasiga suyangan ilg‘or ziyolilar milliy an’ana va urf odatlarimizga mos keluvchi yangi usuldagi jadid maktablari tashkil etish g‘oyasini ilgari suradilar. Ayni paytda ular bu maktablar rus tuzem maktablaridan farq qilishi zarurligini ta’kidlaydilar. O‘quvchining fikrlashi, tafakkuri o‘z ona tili orqali amalga oshirilishi kerakligi, shuningdek, diniy aqidalar qatorida dunyoviy fanlar ham o‘qitilishi zarurligini uqtirishadi. Jumladan, Abdulla Avloniyning “Insonlarga eng muhim, ziyoda sharaf, baland daraja beruvchi axloq tarbiyasidir. Biz esa avvalgi darsda tarbiya ila dars orasida farq bor, dedik, chunki dars oluvchi – beruvchi, tarbiya oluvchi amal qiluvchi demakdir. Shuning uchun tarbiya qiluvchi muallimlarning o‘zlari ilmlariga omil bo‘lib, shogirdlarga ham bergan darslarni amal ila chog`ishtirib o‘rgatmoqlari lozimdir»- degan fikrlari katta ahamiyatga ega.
O‘rta asr Sharq allomalari o‘z asarlarida inson faoliyatining ikki turi haqida fikr yuritadi. Bu – mehnat va bilish faoliyatidir. Ularning fikricha, “bilim – bu biluvchining qalbidagi bilinadigan timsoldir. Bilingki, fanni o‘qitish va o‘zlashtirishsiz bilim bo‘lmaydi. O‘qitish – bu qalbdan chiqadigan, qalb uchun dolzarb ichki bilishga asoslangan etiqod. Bilimlarni o‘zlashtirish – bu bilim shakllarini qalbdan idrok etishdir. Bilingki, qalb bilish predmetlari shakllarini uch tomonlama 17 qabul qiladi: birinchidan, his qilish orqali; ikkinchidan, dalillar orqali; uchinchidan, fikr yuritish va mushohada qilish orqali”.
Kaykovusning «Qobusnoma» asarida bilimning foydasi haqida quyidagicha yoziladi: «Agar molsizlikdan qashshoq bo‘lsang, aqldan boy bo‘lmoqqa say ko‘rguzgilki, mol bila boy bo‘lg‘ondan, aql bila boy bo‘lg‘on yahshiroqdir. Neydinkim, aql bila mol jam etsa bo‘lar, ammo mol bila aql o‘rganib bo‘lmas. Bilg‘il, aql bir moldirki, uni o‘g‘ri ololmas, u o‘tda yonmas, suvda oqmas».
Milliy g`oya, ma`naviyatga oid fanlarni o`qitilishda mа’nаviy mеrоs vа diniy qаdriyatlаrni chuqur o’zlаshtirish millаtimizning o’zo’zini аnglаshigа erishish, milliy g’urur iftiхоr tuyg’ulаrini izchillik bilаn mustаhkаmlаsh, mustаqillik shаrоitidа milliy g’оya vа milliy mаfkurаni shаkllаntirish hаmdа uni хаlqimiz dunyoqаrаshigа аylаnishgа, erishish, tа’lim tizimini islоh qilish, kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturini аmаlgа оshirish аsоsidа bаrkаmоl аvlоdni shаkllаntirish, sоg’lоm аvlоd dаsturini аmаlgа оshirish аsоsidа jismоnаn bаquvvаt, ruhi, fikri sоg’lоm, iymоn-e’tiqоdi butun, bilimli, mа’nаviyati yuksаk, mаrd vа jаsur vаtаnpаrvar аvlоdimizni shаkllаntirish, milliy-mа’nаviy sаlоhiyatimizning jаhоn sivilizаtsiyasidаgi o’rnini tiklаsh vа bugungi kundа mа’nаviyat, mа’rifаt fаn, tехnikа, tехnоlоgiya yutuqlаrini chuqur o’zlаshtirish аsоsidа hоzirgi zаmоn umumjаhоn mа’nаviyati tizimi rivоjigа hissа qo’shish, yoshlаr mа’nаviyatini milliy istiqlоl g’оyalаri bilаn bоyitib bоrish, ulаr оngidа mаfkurаviy immunitеtni kuchаytirish, insоniyatning аsrlаr dаvоmidа yarаtgаn vа umumjаhоn mulkigа аylаngаn bаrchа bоyliklаrini milliy-mа’nаviy sаlоhiyatimizning аjrаlmаs qismigа аylаntirish kаbilаrdir, ma’naviyatning yaxlit soha sifatida tan olinishi. Bugungi kunda milliy ma’naviyatimiz asoslarini ilmiy-nazariy o’rganish zarurati katta ahamiyatga ega
Mustaqillik sharoitida mamlakatimiz ta`lim tizimidagi islohotlar. Milliy g‘oya milliy tarbiya an’analariga katta e’tibor bergan holda jamiyat a’zolarining ma’naviyatlarini yuksaltirib, ularda vatanparvarlik, milliy iftixor, millatparvar tuyg‘usini iymon va e’tiqod darajasiga ko‘tarib beradi.
U har bir millatning tili, milliy merosi, qadriyatlari va urfodatlariga hurmat bilan qarash, ularning millat ijtimoiy-ma’naviy kamolotini muhim omili deb bilishni shakllantirish vazifalarini ham 18 bildiradi. Milliy g‘oya elim, yurtim deb kuyinib yashaydigan fidoyi insonlarni voyaga yetkazish omillaridan biri hamdir
Milliy g‘oya va ma’naviyat asoslari ta’limi ma’naviy hayotni yuksaltirish yo‘lidagi o‘z vazifalarini bajarib borishi va uni yanada kuchaytirish tarixiy zaruriyatdir. U tizim sifatida quyidagilarni o‘z ichiga oladi: oila-mahalla, ta’lim tizimi va hk. 1996 yil 9 sentabrda esa O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ma’naviyat va ma’rifat” jamoatchilik markazi faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish to‘g‘risida”gi Farmoni, 1998 yil 24 iyulda Vazirlar Mahkamasining “Ma’naviy-ma’rifiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish va uning samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori, 1999 yil 3 sentabrda O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining “Respublika Ma’naviyat va ma’rifat Kengashini qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida”gi Farmoni chiqdi1
2001 yil 18 yanvarda 2001 yil 18 yanvarda O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Abdug’anievich Karimovning “Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” fani boyicha ta’lim dasturlarini yaratish va respublika ta’lim tizimiga joriy etish to’g’risida”gi Farmoyishi qabul qilindi.
Nihoyat, 2021 yil 26 martda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ma`naviy-ma`rifiy ishlar tizimini tubdan takomillashtirish chora tadbirlari to`g`risida”gi PQ – 5040-son Qarori qabul qilinib, unga ko‘ra ezgulik va insonparvarlik tamoyiliga asoslangan “Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari” g`oyasini keng targ`ib etish orqali jamiyatda sog`lom dunyoqarash va bunyodkorlikni umummilliy harakatga aylantirish, oila, ta`lim tashkilotlari va mahallalarda ma`naviy tarbiyani uyg`unligini ta`minlash, targ‘ibot-tashviqot va tarbiya yo‘nalishidagi ishlarni ilmiy asosda tashkil etish, soha bo‘yicha ilmiy va uslubiy tadqiqotlar samaradorligini oshirish, ijtimoiy-ma’naviy muhit barqarorligini mustahkamlashga qaratilgan 1www.lex.uz 19 doimiy monitoring tizimini joriy qilish, el-yurt taqdiriga loqaydlik, mahalliychilik, urug‘-aymoqchilik, korrupsiya, oilaviy qadriyatlarga bepisandlik va yoshlar tarbiyasiga mas’uliyatsizlik kabi illatlarga barham berishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish, aholining Internet jahon axborot tarmog‘idan foydalanish madaniyatini oshirish, g‘oyaviy va axborot xurujlariga qarshi mafkuraviy immunitetini kuchaytirish, madaniyat, adabiyot, kino, teatr, musiqa va san’atning barcha turlari, noshirlik-matbaa mahsulotlari, ommaviy axborot vositalarida ma’naviy-axloqiy mezonlar, milliy va umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligiga erishish, geosiyosiy va mafkuraviy jarayonlarni muntazam o‘rganish, terrorizm, ekstremizm, aqidaparastlik, odam savdosi, narkobiznes va boshqa xatarli tahdidlarga qarshi samarali g‘oyaviy kurash olib borish hamda bu borada xalqaro hamkorlik aloqalarini rivojlantirish1 asosiy vazifalardan biri sifatida keltirilgan.
Aslida “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun ham o‘z o‘rnida ma’naviy qadriyatlar mezonidir. Shu bilan bir qatorda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlarni ma`naviy - axloqiy va jismoniy barkamol etib tarbiyalash, ularga ta`lim – tarbiya berish tizimini sifat jihatidan yangi bosqichga ko`tarish chora tadbirlari to`g`risida” 2018 yil 14 avgustdagi ПҚ-3907-son Qarori, 2017 yil 28 iyuldagi “Ma`naviy-ma`rifiy ishlar samaradorligini oshirish va sohani rivojlantirishni yangi bosqichga ko`tarish to`g`risida” ПҚ-3160-son Qarori, 2019 yil 3 may “Ma`naviy-ma`rifiy ishlar samaradorligini oshirish bo`yicha qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida”gi ПҚ-4307- son Qarori ham milliy g‘oya va ma’naviyat rivojida muhim o‘rin tutadi. Shuningdek, mamlakatimizda milliy g‘oya va ma’naviy sohasida olib borilayotgan islohotlar ham bu borada alohida ahamiyatga ega.