FARAZ-bu hodisa yoki bir-biriga aloqador hodisalar o’rtasidagi qandaydir qonunyat, sabablar mavjudligi to’g’risida (egallangan bilimlarga asoslangan holda) bildirilgan taxmindir. Masalan ta’limjarayonida bola psixikasining rivojlanishi to’g’risidagi faktlar asosida yuqori sinf o’quvchilari o’smirlarga nisbat o’tilga darslarni yaxshiroq eslab qolish imkoniyatiga egadirlar, ularning bu sohadagi qobilyatlari ko’proq darajada rivojlangandir, degan farazni olg’a surish mumkin
Fan metadalogiyasida farazlar nazariy va emriklar holatlar kabi eksperimental farazlarga ajratiladi. Nazariy farazlar ichki nazaryal va nazariy bilimlar asosida vujudga keladi. Fan farazlari tugallanuvchi, davom ettiruvchi xarakterlarga bo’g’liq bo’;lish kerak. Ikkinchi tur farazlar eksperimental usullar bilan muammolarni hal etuvchi holatlardir. Eksperimental farazlar, albatta, nazaryaga asoslanishi shart emas.
Atrof olamga ko’ra farazlarni 3 turga ajratish mumkin.
Birinchi tur- nazaryalarga yoki borliq modellarga asoslanadi va ularni ochib beradi.
Ikkinchi tur – ta’limiy eksperimental farazlar, ular voqea va asoslar orasidagi munosabatni ifoda etadi.
Uchunchi tur- emprik farazlardir . Ular qandatdir model yoki nazaryalar asosida rivojlanadi va shakllanadi.
Gottsdanker farazlarning quyidagi eksperimental turlarini ajratgan:
Kontr faraz – asosiy betaraflik avtamatik tarzda bo’ladi.
Kontr eksperimental farazlar- faqat labaratoriya eksperementidan iborat bo’ladi.
Aniq eksperimental faraz- asosiy sabab va labaratoriyadagi aloqa hisoblanadi.
Eksperimental maksimal ( yoki minimal)- ko’rsatgichli farazlar.
Absalyut eksperemental faraz- ko’p xarakterli eksperimentallarda o’tkaziladi.
Ba’zi olimlar farazlarning statistik va fan turlarini farqlaganlar.
Fan farazlari taklif etilga muammolarning qarorlaridan kelib chiqadi.
Statistik farazlar matematik statistika asosida shakllanadi.
Farazlarning tarkibi asosiy va alternativ bo’ladi.
Statistik farazlar juda zarur va eksperimental farazlarning to’ldiruvchisi hisoblanadi. Eksperimental farazlar birinchi o’rinda , statistik farazlar esa ikkilamchi hisoblanadi. Farazlar mavjud nazariy borliq bilimlar : dalilllar , qonun- qoidalarsiz eksperiment o’tkaza olmaydilar.
Farazlarni nazariy jihatdan tekshirish:
Bu tahmin qilinayotgan fikrlarni allaqachon isbotlangan va ilmiy adabiyotlarda mavjud bo’lgan qoidalar , prinsplar bilan taqqoslashdan iborat bo’lib, natijada olg’a surilayotgan faraz bilan o’sha prinsplar o’rtasida mantiqiy qarama – qarshilik yo’qligi aniqlab olinadi. Farazni eksperiment tarzda tekshirib chiqish jarayonida uning to’g’rilini yoki to’g’ru emasligini ilmiy tadqiqotlar orqali olingan malumotlarni analiz qilish asosida , tajribalar o’tkazish yo’li bilan belgilanadi. Tadqiqodchi tomonidabn aniqlab olingan va yozib qo’yilgan voqealar va hodisalar faktlar deb ataladi.
