Farg'ona Davlat universiteti Jahon tarix fakulteti Arxeologiya yo'nalishi 2- kurs magistratura talabasi Nazirov Javohir Eylaton madaniyati davri yodgorliklarining boshqa yodgorliklarga o’xshash va farqli tomonlari Annotatsiya

Farg'ona Davlat universiteti Jahon tarix fakulteti Arxeologiya yo'nalishi 2- kurs magistratura talabasi Nazirov Javohir
Eylaton madaniyati davri yodgorliklarining boshqa yodgorliklarga o’xshash va farqli tomonlari
Annotatsiya. Maqola Farg’ona vodiysining ilk temir davriga oid qadimgi dehqonchilik madaniyati hisoblangan Eylaton madaniyatini o’rganishga bag’ishlangan. Aniqlangan yangi arxeologik materiallar asosida Eylaton madaniyati davri yodgorliklarining boshqa yodgorliklarga o’xshash va farqli tomonlari taxlil qilinadi.
Kalit so’zlar va iboralar: dehqonchilik , chorvachilik , Eylaton, Andijon, Izboskan, Simtepa, Sho'raboshot, Chust madaniyati, Eylaton-Oqtom, Qulunchoqtepa, , Qo'shtepa-2 , Xonobod-1


Eylatan madaniyati -- ilk temir davriga oid bo’lib, bu madaniyatiga doir yodgorliklar Farg‘ona vodiysining deyarli barcha xududlaridan aniqlangan. Fargʻona vodiysida ushbu davrning iqtisodiy, savdo va maʼmuriy boshqaruv markazi boʻlgan. Ushbu madaniyatning paydo bo’lishi mil.avv.VII–V asrlarga to’g’ri keladi. Eylaton madaniyati Andijon viloyatining Izboskan tumanida Qoradaryoning qadimiy botqoqli etagida joylashgan. Bu yerlar dehqonchilik qilishga qulay bo’lgan. Ushbu madaniyat haqida birinchi ma’lumotni gidrogeolog I. A. Anboyev bergan bo’lib, u 1926-yilda yodgorlik joylashgan hududdan imzo qo’yilgan stakanni topdi.¹ 1930-1933-yilllarda B.A.Latinin qadimiy manzilgohni o’rganib , 1934-yilda kichik qazishmalar olib bordi². Dastlab, u to'rtburchak burjlar bilan kuchaytirilgan ikki qator mudofaa devorlariga ega holda saqlangan bo'lib, tashqi shahar maydoni 200 ga va ichki shahar maydoni 20 ga bo'lgan. Hozirgi kunda Eylaton ichki shahrining faqatgina sharqiy va g'arbiy devorlari saqlangan bo’lib, Eylaton Chust madaniyati shaharlaridan farqli tarzda parallelogram shaklda bo'lgan. Yodgorlikni shahar maqomini beruvchi ar qismi aniqlanmagan, bu holat ayrim tadqiqotchilar tomonidan uni ko'chmanchilar shahri deb atalishiga sabab bo’lgan. Bu xulosaning asoslari oldingi tadqiqotchilar tomonidan shakllangan nazariy ishlanmalar hamda hozirda olib borilayotgan arxeologik izlanishlar natijalarining qiyosiy solishtirma tahlilidan kelib chiqqan. Eylaton yodgorligi o'tgan asrning 30-yillari B.A.Latinin tomonidan o'rganilgan, biroq u vaqtda mintaqadagi qadimiy madaniyatlar o'rganilmaganligi sababli hamda qo'lda yasalgan sopol idishlarning bo'yoqli naqshlari fanda ma'lum Turkmanistondagi Anov madaniyatiga qisman o'xshaganligi tufayli B.Latinin Eylaton madaniyatni ziroatkorlar madaniyati deb ta’riflagan.³ Farg'onashunos arxeologlarning takidlashicha, Eylaton yoki Eylaton-Oqtom madaniyatida Eylatondan tashqari ( ayrim yodgorliklarning quyi qatlamlarida qo'lga kiritilgan sopol parchalarini hisobga olmaganda ) boshqa shahar qoldiqlari topilmagan. Biroq, Eylaton shahri va Simtepa manzilgohidan boshqa barcha ochilgan yodgorliklar qabr qo'rg'on ekanligiga qaramay, uni qadimgi dehqonchilik madaniyati deb qabul qilingan. 1960-1970 yillar davomida vodiyning sharqida Yu.A.Zadneprovskiy, mintaqaning g'arbi hamda janubi-g'arbida N.G.Gorbunova o'z dala tadqiqotlarida Eylaton qadimgi dehqonchilik madaniyati ekanligi to’g’risidagi fikrini himoya qilib amaliy izlanishlar olib borgan⁴. Biroq, vodiyning sharqida bu madaniyatga tegishli qabr qo'rg'onlar va Sho'raboshot ziroatchi madaniyatiga oid manzilgohlar topilgan bo'lsa, mintaqaning g'arbi hamda janubi-g'arbida faqat qabr qo'rg'onlar qayd qilingan, xolos. XX asrning 60-yillaridayoq bu fikr ayrim tadqiqotchilar tomonidan shubha ostiga olinib, Eylaton madaniyati ko'chmanchi sak qabilalariga tegishli ekanini arxeologik va yozma manbalar asosida tahlil qilib berilgan edi. Jumladan, B.A.Litvinskiyning Farg'ona vodiysi qadim madaniyatlari davriy ketma-ketligiga oid ishlab chiqqan jadvalida qolgan zamondosh tadqiqotchilardan farqli Eylaton madaniyati bilan parallel ravishda mavjud bo'lgan boshqa no'malum madaniyat keltirilgan va bu -Sho'raboshotdir. Buning bilvosita tasdig'i shundaki, Eylaton madaniyatidan farqli Sho'raboshot madaniyatiga oid aniqlangan shahar va manzilgohlar soni o'tgan asrning 80-yillarida 50 dan ortiq deb belgilangan bo'lsa, oxirgi tadqiqotlarga ko'ra ularning soni bundan ko'p bo'lib chiqayotganligidadir. O'tgan asrning 60-yillaridayoq tadqiqotchilar Eylaton-Oqtom madaniyatiga oid idishlar Chust va Sho'raboshot madaniyatlaridan farqli pastak bo'yli kosalar va ixcham ko'zalardan iborat bo’lganini aytib o’tishgan edi . Shuningdek, N.G.Gorbunovaning fikriga ko'ra, bu madaniyatlarning naqshlarida Chust va Eylaton orasida o’xshashlik sezilmaydi.⁵ Garchi N.G.Gorbunova B.A.Litvinskiy nazariyasini tasdiqlovchi g'oyani ilgari surgan bo'lsa-da , Eylatonni ziroatkorlar madaniyati orasidan olib tashlamagan. Zero, bunday holda Farg'ona qadim madaniyatlari ketma-ketligi kontseptsiyani qayta ko'rib chiqish zarurati yuzaga kelar edi. Shu sababli o'tgan asrning 90- yillarigacha bu munozaralar atoqli farg'onashunoslar (Yu.A.Zadneprovskiy, N.G.Gorbunova va B.A.Litvinskiy) orasida yakun topmay, har kim o'z fikrida qoldi.⁶ 1962–1968- yillari vodiyning sharqida P.P.Gavryushenko tomonidan 0,5 ga maydonga ega mudofalangan Qulunchoq manzilgohi to'liq ochib o'rganiladi. Bu manzilgoh Sho'raboshot ziroatchilar madaniyatiga oidligi belgilanadi hamda topilmalar tahliliga ko'ra, bu madaniyat Chust madaniyatiga yaqin bo'lgan. N.G.Gorbunovaning tanqidiy maqolasidan so'ng Sho'raboshot madaniyati ilk temir davriga oidligi qariyib 30 yil davmida qaytib ko'tarilmadi. 1999-yili G.P.Ivanov tomonidan Eylaton madaniyatiga oid yarim asrdan ko'proq davom etgan munozarali tortishuvlarga nazariy yakun berilgan.⁷ Ya'ni shu vaqt mobaynida qilingan dala tadqiqotlari va ular asosida chiqarilgan ilmiy xulosalar umumlashtirilib, Farg'ona vodiysi qadim madaniyatlari ketma-ketligiga oid yangicha qarash chizgilari shakllandi. Bu tadqiqotchi ishlab chiqqan ilmiy nazariyaga ko'ra, Sho'raboshot Chust madaniyatining vorisi va u Eylaton madaniyati bilan bir davrda mavjud bo'lgan . Vaholanki, ikkinchi masalaga oid yaqin fikrlarni Eylaton madaniyati iborasini fanga olib kirgan tadqiqotchi O'sh viloyatidagi ilk temir davri yodgorliklarini o'rganish jarayonida aytib o'tgan.⁸ Ya'ni O'sh viloyatida faqat qabr-qo'rg'onlar Eylaton madaniyatiga va manzilgohlar Sho'raboshot madaniyatiga tegishli bo'lgach, u o'z xulosalarida “EylatonSho'raboshot” iborasini qo'llagan .⁹ Shuningdek, Qo'shtepa-2 (2014-2019) va Xonobod-1 (2020) yodgorliklarida olib borilayotgan tadqiqot natijalari ham Eylaton va Sho'raboshot madaniyatlari sohiblari kamida mil.avv. I ming yillik o'rtalarida hamjihatlikda yashaganligidan dalolat bermoqda .Farg'ona vodiysi qadimgi madaniyatlarining ziroatchilikga oid tosh o'roqlarning qiyosiy tahlili, ularning Chust va Sho'raboshot yodgorliklarida aniqlanganligi, biroq Eylaton shahri, Simtepa va Sarvontepa yodgorliklari quyi qatamlarida qayd etilmaganligini ko'rsatmoqda. Shu bilan birga, ziroatchi madaniyatlariga xos toshdan yasalgan eshik oshiq-mashuqlari (podpyatnik) Eylaton madaniyatiga oid yodgorliklarida topilmagan. Farg'ona vodiysi qadim madaniyatlariga oid shaharsozlikning o'ziga xos parallelogram ko'rinishi faqatgina Eylaton yodgorligida ajralib turadi. Bu kabi shaharlar qurilishining asosiy mohiyati shundaki, ko'chmanchilarda demografik o'sish, yaylovlarning barchaga yetmasligi va natijada aholini bir qismi nochor ahvolga tushishi bilan bog'liq bo'lgan. Shu sababli, ko'chmanchi madaniyat sohiblarining bu nochor vakillari shunday shaharlarda o'troqlashtirilgan. Birinchidan, ular dehqonchilik va hunarmandchilik bilan shug'ullanishib, ko'chmanchilarga zarur ozuqa hamda hunarmandchilik buyumlarining bir qismini tayyorlagan. Ikkinchidan, bu shaharda mavsumiy ko'chishlardan so'ng chorvani pana joyda saqlash imkoni bo'lgan. .¹⁰
Eylatonda foydalanilgan qurilish texnikasi va materiallari Chust madaniyati me'morchiligidagi bilan bir qator o'xshashliklarga ega. Biroq, Eylaton va ChustSho'raboshot madaniyatlariga oid shaharlarining hajmi va shaklida anchagina farqlari bo'lgan. Eylatonliklardagi mudofaa devorlarining qurilishi ular atrofida xandaq qazilganidan dalolat beradi, chunki O'rta Osiyodagi boshqa rejali qadimiy shaharlar tarixida ham bunday o'xshashlik bo'lgan. Chust madaniyatining markaziy shahri Dalvarzindan farqli Eylaton shahri yagona muhandislik rejasiga asosan barpo etilgan va bu holat shu davrda markazlashgan davlatchilik shakllanayotganligidan dalolat beradi.
Biroq, bu davlatchilik tom ma'noda Eylaton va Sho'raboshot madaniyatlarining o'zaro qorishuvi natijasida taraqqiyotga etadi. Bu borada shaklan Eylaton shahriga o'xshash bo'lgan Mingtepa yodgorligini misol qilib keltirish mumkin, biroq bunda Eylatondagidan farqli arki-a'lo qismi aniqlangan. Shu bilan birga, Mingtepaning pastki madaniy qatlamlarida ham Eylaton, ham Sho'raboshot madaniyatlariga oid sopol parchalari aniqlangan. Bu ko'chmanchilar Eylaton madaniyatiga mansub bo'lgan va bu masala borasida alohida to'xtalib o'tish lozim. Shaharsozlik haqida gapirganda, qadimgi ziroatchi madaniyatlar urbanizatsiya jarayonida o'ziga xos o'xshashlik kuzatiladi. Darhaqiqat, Chust madaniyatining markaziy shahri Dalvarzin shakllanishida daryo va soy deltalari imkoniyatlaridan kelib chiqib, notekiz (rejasiz) tashkil topgan. Biroq, uning ilk davrdagi manzilgohi aniq qurilish uslublari va aylana shaklli tasnifga ega bo'lgan. To'g'ri, tadrijiy taraqqiyot tufayli Chust madaniyatidagi manzilgohlar burchaklari aylana, lekin umumiy tasnifi to'rtbuchak shaklga o'tadi. Sho'raboshot madaniyatiga oid manzilgohlar va ko'shklar asosan Chust madaniyatidan bu kabi inshootlarning qurish uslublarini qabul qilishgan bo'lib, Qo'shtepa-2 (Andijon vil.) yodgorligida qayd etilgan . Mil.avv. IV-I asrlar urbanizatsiyasi taraqqiyotiga bevosita mil.avv. I ming yillikning o'rtalarida keng ko'lamda vodiyda olib borilgan irrigatsiya inshootlarining barpo etilishi bilan bog'liq. Natijada har bir yangi irrigatsiya inshootlari bo'ylarida bir necha o'nlab manzilgoh va qo'rg'onlar barpo etilgan. Tadqiqotlarga ko'ra, kuchli mudofaga ega bo'lgan qal'alar kanallar bo'yida bir-biridan 2-3 km masofada qurilib, ularga shu hududga zarur bo’lgan suv taqsimotini nazorat va mudofaa qilish vazifasi yuklatilgan.
Vodiy xududida ayniqsa uning sharqiy qismida yani Qoradaryoning yuqori va o’rta oqimlarida ilk dehqonchilik va dastlabki shaharsozlik makonlari ko’plab qayd etilgan va arxeologlar tomonidan yaxshi o’rganilgan. Yozma manbalarda xususan antik davr mualliflarida Farg’ona vodiysi to’g’risida deyarli ma’lumotlar uchramaydi. Faqatgina ba’zi ma’lumotlar Xitoy yilnomalarida qayd etilib, ularda Farg’ona vodiysida 70 dan ortiq katta-kichik shaharlar mavjudligi aytilib Ershi, Yuchen, Guyshuan (Guyshan) shahri nomlari keltiriladi. Xitoy yilnomalarida Ershiga ko’p to’xtaladilar. Bu yodgorlik tarkibiy jihatdan ichki (o’rta shahar) va tashqi shaharlardan iborat bo’lib, ark qoldiqlari ichki shaharda joylashgan va uni markaziy qismi saqlangan xolos. Xitoy manbalari xabar bergan Ershi – «o’rta shahri» qoldiqlari faqat Mingtepada saqlangan (maydoni 40 gektardan ziyod). “O’rta shahar” ikki qator kuchli mudofaa devorlari bilan o’ralgan, ular arxeologik jihatdan qayd etilgan. Ichki shaharning mudofaa inshootlari to’la saqlangan: 1952 yildagi ma’lumotga asosan g’arbiy va sharqiy devorda 20 tadan, janubda 6 ta, shimolda 12 ta kuzatuv minoralari (burjlari) saqlanib bizgacha yetib kelgan. 2011 yili samodan olingan suratlar taxlil etilganda Mingtepa ichki shahrini rejasi to’g’ri to’rtburchakli emas, balki parallellogramma ko’rinishdagi ekanligi ayon bo’ldi. Bu narsa nafaqat Mingtepa rejasiga emas, balki uni o’rganish bilan bog’liq muammolarga ham o’zgartirish kiritishi shubxasiz. Chunki u ko’plab belgilariga ko’ra ilk temir davrining eng yirik yodgorligi Eylaton qadimgi shahri rejasi bilan o’xshashlik tomonlari ko’zga tashlanadi. Bu narsa Mingtepani davriy jihatdan bir oz qadimgi davrga qadimiylashishi mumkinligi uchun yangi dalil bo’ladi
Mingtepani birinchi mudofaa devori tizimi bo’yicha ham yangi ma’lumotlar qo’lga kiritildi. G’arbiy mudofaa devorining o’rta qismidagi (9 va 10 minoralar oralig’i: qazishmada eng qadimdagi (miloddan oldingi IV-III asrlar) mudofaa devori to’g’risida ma’lumotlar olindi. Devorning eni: quyida 5,45m, yuqorida 4 m., balandligi 6 m. Shahar himoyasining-mudofaa tizimining tayanch bo’g’inlariga katta e’tibor qaratilgan. Miloddan avvalgi IV-V asrlarda madaniy qatlam ustiga qurilgan eng qadimgi mudofaa devorga tirqab qo’shimcha devor va kuzatuv minoralari tiklangan. Minoralar juda mahobatli bo’lgan: qadimgi devordagi 10 metr turtib chiqqan, minora uzunligi 18 metr. Ikki marta qilingan qayta qurilishlar natijasida mudofaa devorining umumiy qalinligi (quyida) 7,3 metrga, yuqoridagisi 4 metrga, balandligi 6 metrga borgan. Bunday mahobatli ximoya devori va to’g’ri to’rtburchakli minoralar vodiyning boshqa biror yodgorligida hali aniqlangan emas. To’g’ri to’rtburchakli minoralar vodiyda ilk bor Eylaton shahar xarobasida paydo bo’ladi (mil avv VI-III asrlar) va vaqt o’tishi bilan mukammalasha boradi. Ta’kidlash joizki, xuddi Mingtepa shahar xarobasidagi kabi strukturaviy tuzilishga ega yodgorliklar vodiyni o’zida (Eylaton yodgorligi) va Qashqadaryoda (Kalai Zoxaki Maron yodgorligi) uchraydi.
Eylaton madaniyatiga oid manzilgohlarda 1934- va 1952-yillarda arxeologik qazishmalar olib borildi. Natijada miloddan avvalgi VII-VI asrlarga oid turar joy binolari va o’ziga xos kulolchilik buyumlari topildi. Keying kashfiyotlar Eylaton mudofa ishlari bilan tanishish masalasini qo’ydi. 1960-1963-yillarda qo’rg’on va minorani qazish ishlari shuni ko’rsatdiki , ularda turar –joy qurilganligi , keyinchalik faqat qayta qurilgan va rekonstruksiya qilinganlini isbotladi. Rekonstruksiya va qurilish o’rtasidagi farq uncha katta emas.

Foydlanilgan adabiyotlar

1.Хранится в Государственном Ермитаже

2.Латинин .Б. А. Эйлатанская расписная чаша.- КСИИМ

3.Латинин .Б. А. Работь в районе проектируемой гидростансий на р . Нарьне в Фергане. –ИГАИМКБ 1935
4.Заднепровский .Ю. А. Городише Ейлатан
5.Горбунова Н. Г. Итоги исследования археологических памятников Ферганской области ю- СА. 1979.
6..Береналиев Б. О. Следы древней ирригации Киргизии // Страницы истории и материальной культуры Киргизстана. Фрунзе, 1975.
7.Бернштам А.Н. Историко-археологические очерки Центрального ТяньШаня и Памиро-Алая // МИА. Москва, 1952.

8. Воронина В. Л. Из истории среднеазиатской фортификации // СА. Москва, 1964.

9.Гаврюшенко П.П. Кулунчакское укрепленное поселение // Автореф. ...канд. ист. наук. Ташкент, 1970.

1^ Хранится в Государственном Ермитаже { 1, C. 90-92}

2^ Латинин .Б. А. Эйлатанская расписная чаша.- КСИИМК, 1960,80.

3^{ } Латинин .Б. А. Работь в районе проектируемой гидростансий на р . Нарьне в Фергане. –ИГАИМКБ 1935 ,вьп. 110

4^ Заднепровский .Ю. А. Городише Ейлатан.-СА.1960 .Н-3

5^ Горбунова Н. Г. Итоги исследования археологических памятников Ферганской области ю- СА. 1979.н-3.

6^ .Береналиев Б. О. Следы древней ирригации Киргизии // Страницы истории и материальной культуры Киргизстана. Фрунзе, 1975.

7^ Бернштам А.Н. Историко-археологические очерки Центрального ТяньШаня и Памиро-Алая // МИА. Москва, 1952. № 26

8^ Бернштам А.Н. Историко-археологические очерки Центрального ТяньШаня и Памиро-Алая // МИА. Москва, 1952. № 26

9^ . Воронина В. Л. Из истории среднеазиатской фортификации // СА. Москва, 1964. № 2.

10^ . Гаврюшенко П.П. Кулунчакское укрепленное поселение // Автореф. ...канд. ист. наук. Ташкент, 1970. 26 стр.