Fargona Politexnika Instituti Yengil sanoat va to`qimachilik fakulteti ttdit yo`nalishi 89-21 guruh talabasi Hamidova Durdonaning Fizika fanidan tayyorlagan Taqdimoti
Elektromagnit induksiya hodisasi o`tkazgich o`rab turgan yuza orqali o`tuvchi induksiya oqimi ozgargan barcha hollarda yuz beradi. Bunda oqimning qanday sabab bilan o`zgarayotganligini hech qanday ahamiyati bo`lmaydi. Agar biror berk konturda o`zgaruvchan tok oqayotgan bo`lsa, u holda shu tok hosil qilgan magnit maydon ham o`zgaruvchan bo`ladi. Demak, shut ok konturi o`rab turgan yuza orqali o`tayotgan magnit induksiyasi oqimi o`zgarib turadi. Magnit induksiya oqimining o`zgarishi natijasida xuddi shu konturning o`zida induksiya elektr yurituvchi kuchi hosil bo`lar ekan. Bu hodisa o`zinduksiya hodisasi deb yuritiladi.
Elektromagnit induksiya hodisasi o`tkazgich o`rab turgan yuza orqali o`tuvchi induksiya oqimi ozgargan barcha hollarda yuz beradi. Bunda oqimning qanday sabab bilan o`zgarayotganligini hech qanday ahamiyati bo`lmaydi. Agar biror berk konturda o`zgaruvchan tok oqayotgan bo`lsa, u holda shu tok hosil qilgan magnit maydon ham o`zgaruvchan bo`ladi. Demak, shut ok konturi o`rab turgan yuza orqali o`tayotgan magnit induksiyasi oqimi o`zgarib turadi. Magnit induksiya oqimining o`zgarishi natijasida xuddi shu konturning o`zida induksiya elektr yurituvchi kuchi hosil bo`lar ekan. Bu hodisa o`zinduksiya hodisasi deb yuritiladi.
O`zinduksiya hodisasiga zanjirni ulash va uzish paytlarida elstratoklarning paydo bo`lishi xarakterli misol bo`ladi. Biz bu konturning uchlarini bir-biriga uladik va bunda konturda elektr toki hosil bo`ladi eb faraz qilaylik. Bu vaqtda tokning magnit maydoni ortadi. Demak, kontur o`rab turgan yuza orqali o`tayotgan induksiya oqimi ham ortadi. Lens qonuniga ko`ra , hosil bo`layotgan induksion to induksiya oqimi hosil qiladi, bu oqim dastlabki magnit oqimining ortishini kompensatsiyalaydi. Binobarin, dastlabki tokning magnit maydoniga teskari yo`nalgan magnit maydon hosil qiluvchi tok induksiyalanadi. Shunga binoban, induksion tok ulanayotgan tokka teskari yo`nalgan degan xulosaga kelamiz.
O`zinduksiya hodisasiga zanjirni ulash va uzish paytlarida elstratoklarning paydo bo`lishi xarakterli misol bo`ladi. Biz bu konturning uchlarini bir-biriga uladik va bunda konturda elektr toki hosil bo`ladi eb faraz qilaylik. Bu vaqtda tokning magnit maydoni ortadi. Demak, kontur o`rab turgan yuza orqali o`tayotgan induksiya oqimi ham ortadi. Lens qonuniga ko`ra , hosil bo`layotgan induksion to induksiya oqimi hosil qiladi, bu oqim dastlabki magnit oqimining ortishini kompensatsiyalaydi. Binobarin, dastlabki tokning magnit maydoniga teskari yo`nalgan magnit maydon hosil qiluvchi tok induksiyalanadi. Shunga binoban, induksion tok ulanayotgan tokka teskari yo`nalgan degan xulosaga kelamiz.
Mana shu ulanayotgan dastlabki tokka teskari yo`nalgan induksion to ulanish ekstratoki deb ataladi.
Mana shu ulanayotgan dastlabki tokka teskari yo`nalgan induksion to ulanish ekstratoki deb ataladi.
Konturning kuchli yoki kuchsizroq o`zinduksiya hodisasiga ega bo`lish xususiyati o`zinduksiya koeffitsiyenti deb ataladigan fizik kattalik bilan tavsiflanadi. Bu kattalikning ma`nosini aniqlab olaylik.
tok oqayotgan ixtiyoriy berk konturni olaylik. Bio-Savar-Laplas qonuniga binoan, tok hosil qilinayotgan magnit maydonning kuchlanganligi, demak, induksiya vektori ham, har bir nuqtada shu tok kuchiga proporsional. Bundan tok konturi o`rab turgan yuza orqali tok kuchiga proporsional degan xulosaga kelamiz:
Proporsionallik koeffitsiyenti konturning o`zindukiya koeffitsiyenti (induktivlik) deyiladi. O`zinduksiya koeffitsiyenti faqat konturning geometric shakli bilan turgan mugitiga bog`liqdir.
Proporsionallik koeffitsiyenti konturning o`zindukiya koeffitsiyenti (induktivlik) deyiladi. O`zinduksiya koeffitsiyenti faqat konturning geometric shakli bilan turgan mugitiga bog`liqdir.
Yuqorida aytilgandek , tekshirilayotgan zanjirning induktivigi qancha katta bo`lsa, ulanish eksratoklari ham shu qadar kuchli bo`lar ekan. Solenoidlarga o`xshatib o`ragan simlarning, ayniqsa ferromagnit modda bilan to`ldirilgan solenoidlarning induktivligi katta bo`ladi.
Induksion toklar chiziqli kontur deb hisoblab bo`lmaydigan yaxlit o`tkazgichlarda ham hosil bo`ladi. Bunday induksion toklar ularni tekshirgan olim hsrafiga Fuko toklar deb atalgan, o`zgaruvchan magnit maydoniga kiritigan yaxlit metal parchasida juda katta induksion toklar paydo bo`ladi,chunki yaxlit metal qarshiligi juda kichik bo`lgan o`tkazgichdir.
Induksion toklar chiziqli kontur deb hisoblab bo`lmaydigan yaxlit o`tkazgichlarda ham hosil bo`ladi. Bunday induksion toklar ularni tekshirgan olim hsrafiga Fuko toklar deb atalgan, o`zgaruvchan magnit maydoniga kiritigan yaxlit metal parchasida juda katta induksion toklar paydo bo`ladi,chunki yaxlit metal qarshiligi juda kichik bo`lgan o`tkazgichdir.
Induksiya elektr yurituvchi kuchi magnit induksiya oqimining o`zgarish tezligiga proporsional bo`lganligi uchun, muayyan o`tkazgich kiritilgan magnit maydon qancha tez o`zgarsa, Fuko toklari ham shuncha katta bo`ladi.
1819-1868
Fuko toklari o`zgaruvchan tok otayotgan o`tkazgichning o`zida ham hosil bo`lishi mumkin. Bunday toklarning hosil bo`lishi maxsus sirtiy effektning yuzaga chiqishiga sababchi bo`ladi.
Fuko toklari o`zgaruvchan tok otayotgan o`tkazgichning o`zida ham hosil bo`lishi mumkin. Bunday toklarning hosil bo`lishi maxsus sirtiy effektning yuzaga chiqishiga sababchi bo`ladi.
Fuko toklari o`tkazgichning o`zinduksiya koeffitsiyentining kamayishiga ham sabab bo`ladi.
