F.Ə. Sadıxova
Yüklə 240,85 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
FƏSİL 5 175 ALINMIŞ NƏTİCƏLƏRİN MÜZAKİRƏSİ. Aparılan tədqiqatların məqsədi canlı aləmin müxtəlif populyasiyalarında sirkulyasiya edən A qripi viruslarının mümkün olan qarşılıqlı əlaqəsi, virusların dəyişkənliyindəki tendensiyalar haqqında məlumatın alınması idi. Yuxarıda qeyd olunanlar ilk dəfə Azərbaycan Respublikası zonasında qrip infeksiyasının spesifikasının insanlar və heyvanlar, o cümlədən quşlar arasında kompleks öyrənilməsi metodunu tətbiq etməyə şərait yaratdı. Qarşıya qoyulan məsələlərin həllinə belə kompleks yanaşma qripin laborator diaqnostikasını həyata keçirməklə və əhalinin immunitetinin öyrənilməsi, bununla paralel olaraq qrip viruslarının müxtəlif biosenozlarda, xüsusən Azərbaycan Respublikasının subtropik zonasında ekologiyasının tədqiqini həyata keçirməklə əhali arasında qrip infeksiyası üzərində müntəzəm epidnəzarətin aparılmasını şərtləndirdi. Qrip infeksiyası üzərində müntəzəm epidnəzarət nəticəsində müəyyən edildi ki, kəskin respirator xəstəliklərin dəyişilməsi bir sıra hallarında əhalinin immunitetinin vəziyyətinə uyğun idi. Yəni, A/H1N1/, /H3N2/ və B qripi viruslarının laborator yolla təsdiq olunmuş hallarının tezliyinin (%-lə) qeyd olunan ştammlara qarşı immunitetlə müqayisəsi bir sıra hallarda onlar arasındakı dəyişkənlikdə müəyyən məlum qanunauyğunluq üzə çıxardı. Yəni, bir tərəfdən, biz bir sıra dövrlərdə müayinə olunanlarda xəstəliyin səviyyəsinin aşağı düşməsi və seroloji immunitetin yüksəlməsi və əksinə qanunauyğunluğunu müşahidə edirdik. 176 Ancaq, bir çox hallarda, qripin laborator yolla təsdiq olunmuş halları tezliyinin immunitetin səviyyəsi ilə müqayisəsi kollektiv immunitetlə xəstəlik səviyyəsi göstəriciləri arasında korrelyasiyanı üzə çıxarmamışdır. Üzə çıxmış hal, yəni yuxarıda qeyd olunan qanunauyğunluğu özündə əks etdirməyən seroloji immunitetin dəyişməsi ola bilər ki, HALR-da kommersiya antigenləri ilə qrip viruslarının artıq epidemik olmayan ştammlarında bizim tərəfimizdən müəyyən edilməyən yeni dreyf-variantların sirkulyasiyasının başlanğıcı və formalaşması ilə izah ediləndir. Yəni immunitetin verilmiş vaxt müddətində yüksək səviyyəsi xarakterikdir və əvvəllər, epidemiyanın başlanğıcında sirkulyasiya etmiş ştamma aiddir. Xəstəlik isə qeyd olunan vaxt ərzində yeni dreyf-variantlarla törənir. Sonuncuların sirkulyasiyası HALR–da donor materialında təyin olunan immunitetin yüksək səviyyəsini əks etdirir. Beləliklə, alınan məlumatlardan göründüyü kimi, populyasiya immunitetinin qismən azalması yeni dreyf-variantın yayılmasına səbəb olur, verilən dreyf- variantlara qarşı antitellərin yüksəlməsi isə epidemik potensiala malik yeni mutant dreyf-variantların yayılması və seleksiyasına səbəb olur. Jovnirenko L.P., Şadrin А.S.(1978) də kollektiv immunitetlə xəstəliyin səviyyəsi arasında əlaqənin olmadığını qeyd edirlər və belə nəticə çıxarırlar ki, HALR-da təyin olunan donor immunitetinin səviyyəsi epidemiyaların proqnozlaşdırlmasında əhəmiyyət kəsb etmir. J. Q. Velazko, R.B.Kauç və b., (1983) qeyd edirlər ki, A qripi virusunun yarımtipinin yeni variantları mövcud olan variantı birdən sıxışdırmır və onların 177 əhali arasında yayılması, bir variantın o birini üstələməsinin müşahidəsi, görünür, tədricən baş verir. A qripi viruslarının dreyf-variantlarının əmələ gəlməsi və sirkulyasiyası М.А.Yaxno, А.Кеndal, L.Y. Zakstelskaya və b.(1981), Y.P.Хristoforov və həmmüəlliflər (1986), Y.İ.İsayeva və b.(1986) tədqiqatlarında qeyd olunmuşdur. Qripin laborator diaqnostikasında bizim tərəfimizdən A/Нью-Джерси/76 və А/Шклявер/48 qripi viruslarının epidemik cəhətdən qeyri-aktual olan ştammlarının mikrosirkulyasiyası faktı üzə çıxarılmışdır və qeyd olunmuşdur ki, qeyd olunan ştammlara qarşı seroloji immunitetin səviyyəsi onların sirkulyasiyasının intensivləşməsinə səbəb olmur. Qrip virusları ştammlarının mikrosirkulyasiya faktını təsdiq edən Z.К.Çuvaxovanın (1986) məlumatları 1984-1985-ci illərdə Alma–Atada A/свинья/Айова/15/30 qripi virusu ilə antigen cəhətdən oxşar olan A qripi virusunun sirkulyasiya etdiyinə şəhadət edir. Güman edilir ki, immunogenliyin aşağı səviyyəsi qrip virusu populyasiyasının spesifik humoral immunitet nəzarətindən qaçmasına imkan verən aqressiyanın uyğunlaşma mexanizmidir (Frolov və b., 1985). Spesifik antitellərin neytrallaşdırma təsirinə qarşı dayanma qabiliyyəti, immunoqlobulinlərin tədricən əmələ gəlməsini törətmək, zəif interferonogen aktivliyi güman ki, buna bənzər virusların insan və heyvan orqanizmində persistensiyasının bioloji əsaslarından biridir (F.İ.Polejayev, А.А.Smorodinsev, 1986). 178 Qrip viruslarının epidemik cəhətdən aktual olmayan ştammlarının mikrosirkulyasiyası faktı A qripi viruslarının relikt formalarının heyvan populyasiyasında persistensiyasının mümkünlüyünü göstərir. Periodik olaraq bu viruslar insan populyasiyasına daxil olur və onlara qarşı müəyyən immunitet yaranır. А/Хабаровск/77/H1N1/, A/Виктория/3/75/H3N2/ viruslarının antigen analoqu olan epidemik cəhətdən aktual qrip viruslarının və B qripi virusunun Bakı ş. KRX-li xəstələrdən müxtəlif seroloji tədqiqatların nəticələrinin təsdiqi idi. Qeyd etmək lazımdır ki, qripin laborator diaqnostikasında bizim tərəfimizdən 1980, 1984-cü illərdə antigen cəhətdən müxtəlif olan qrip viruslarının birgə sirkulyasiyası (1,4%-3,9%) üzə çıxarılmışdır. 1984-ildə 7,4 % -də А/Шклявер/48 və ya A/Нью-Джерси/76 ilə A/H3N2/, /H1N1/, B ya da paraqrip virusları ilə uzlaşan qarışıq infeksiya üzə çıxarılmışdır. Antigen cəhətdən müxtəlif olan populyasiya üzvlərinin daha dərin ifadə olunmuş birgə sirkulyasiyasını biz Bakı ş. üzrə 1978-ci ildə müşahidə etmişik. A/H3N2/ qripi viruslarının sirkulyasiyası fonunda 1978-ci ilin mart, aprel, may aylarında A/CCCP/090/77/H1N1/ qripi viruslarının intensiv sirkulyasiyası ilə əlaqədar olaraq A /H1N1/ qripi viruslarına qarşı immunitetin əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlməsi qeyd olunmuşdur. Beləliklə, müəyyən olunmuşdur ki, qriplə xəstələnmənin mart yüksəlişi A/H1N1/, A/H3N2/ və qismən B qripi virusları ilə əlaqədardır. Azərbaycan Respublikası ərazisində qrip viruslarının müxtəlif serotiplələrinin birgə sirkulyasiyası faktının müəyyənləşdirilməsi ilə əlaqədar 179 yuxarıda göstərilən materialları təsdiq edən bir sıra ədəbiyyat məlumatlarını qeyd etmək lazımdır. Ennis Frasncis A. (1978) qripp infeksiyasının epidemiologiyası haqda anlayışlarda bəzi dəyişikliklərin olduğunu qeyd edir. Belə ki, o deyir: A/CCCP/77/H1N1/ qripi virusu insanların əsas kütləsi ona qarşı qeyri-immun olduqda sirkulyasiyaya qayıtdı. Bütünlüklə güman edilir ki, son epidemioloji hadisələr populyasiyanın antigen cəhətdən müxtəlif üzvlərinin birgə sirkulyasiyasına şəhadət edir. Beyer W.E.P., Masurel N.(1985) qeyd edirlər ki, bu sual aydın deyil ki, ilbəil kosirkulyasiyanın artması H3N2 yarımtipinin sıxışdırlması ilə əlaqədardır, ya əksinə, persistensiya strategiyası həyata keçirilir. Kosirkulyasiyanın olduğunu Donatelli J. et. al., (1985) А/Бангкок/1/79 və А/Бельгия/2/81-ə bənzər A qripi viruslarının eyni zamanda sirkulyasiyasını təsvir etməklə qeyd edirlər. Kendal A.P., İoseph İ.M. et.al., (1979) A/CCCP/90/77-ə bənzər A/H1N1/ qripi viruslarının alınmasının əvvəlinin 1978-ci ilin yanvarının üçüncü həftəsindən başladığını A/Texac/1/77/H3N2 virusnun sirkulyasiyası ilə paralel olaraq A/Бразилия/1/78, А/Аризонпа/4/78 referens ştammlarının sirkulyasiyasını qeyd edirlər. Hannoun C.(1981) qeyd edir ki, ikiqat infeksiyanın və ya virusun vəhşi heyvanlar və insanlar arasında variasiyasının gözlənilməz tezliyi genetik dəyişikliklər və qlobal dəyişkənlikdə “iştirak etmə” imkanını yüksəldir. İnsan populyasiyası üçün adi olan A qripi viruslarının sirkulyasiyası ilə yanaşı, Azərbaycan Respublikası zonasında epidemik prosesin xüsusiyyəti ondan ibarət idi ki, quşlarda və ya başqa heyvanlarda olan orijinal viruslar insan 180 populyasiyasına daxil olub, növspesifik baryeri (səddi) tək bir dəfə aşırdı: məsələn, A/цыпленок/Германия/”N”/49/H10N7/-/Hav2Neq1/ virusu ilə identik olan А/Баку/900/79/H10N7/ qripi virusunun Xəzər dənizi sahilində Sabunçu qəsəbəsində 3 yaşlı uşaqdan alınması və elmdə ilk dəfə A/Баку/799/82/H1N3/ qripi virusunun təbii rekombinant ştammının Xəzər sahilində Hövsan qəsəbəsində 6 yaşlı uşaqdan alınması. Bunlar yuxarıda qeyd olunanlarla birgə səslənir. Ədəbiyyatda Hav2 (Cambell and oth, 1970), eləcə də Hav1 hemaqqlyutininli (De Lay et.al., 1967) quş qripi virusunun insandan izolyasiyası haqda tək-tək məlumatlar var. Bu isə onu göstərir ki, Hav1-Hav2 hemaqqlyutininə malik qrip virusları da xəstə insanlarda rast gələ bilər. A /H1N3/ qrip virusunun rekombinant ştammlarından danışdıqda qeyd etmək lazımdır ki, H1-in detal analizi nəticəsində məlum oldu ki,o, cari dövrün epidemik ştammının dreyf-variantından fərqlidir və A/PR/8/34 (H0) virusunun yaxın qohumudur. A/PR/8/34 çoxdan sirkulyasiyadan sıxışdırılmışdır, onda güman etmək olar ki, bu rekombinant insan populyasiyasından kənar formalaşmışdır: məsələn, heyvanlardan və quşlardan insana formalaşmış halda gətirilmişdir. Həmin rekombinantın əmələ gəlmə mexanizmi və yeri aydın deyil. Ancaq, o fakt vacibdir ki, bizim zonada insanlarda qrip viruslarının epidemik ştammlarından başqa epidemiyaya realizə olunmayan quşlara xas olan orijinal virusların sporadik halları və ya özündə H3 və H1 saxlayan rekombinantlar qeydə alınmışdır. D.К.Lvov və b. (1982, 1986) insanların vəhşi heyvanlardan yoluxması mümkünlüyü haqda fərziyyə söyləyir və A/H1N1/ qripi virusunun sirkulyasiya 181 misalında genofondun birliyini qeyd edir. Bachmann P.A.(1984) qeyd edir ki, heyvanlar “köhnə” insan ştammlarının rezervuarı ola bilərlər və insan üçün patogen olan yeni ştammların meydana çıxması üçün genetik material verə bilərlər. М.Х.Саятов (1981) A/H1N1/ qripi viruslarının sirkulyasiyası haqda alınan məlumatlar əsasında 1979-cu ildə vəhşi quşlardan A/CCCP/90/77 və A/Бразилия/1/78-ə yaxın olan virusun izolyasiyasını belə interpretasiya edir ki, 1977-1978 –ci illərdə bu viruslar vəhşi quşların populyasiyasına introduksiya etmiş və uzun müddət avtonom sirkulyasiya etmişdir. B.P.Sokolov (1983) H1N1 və H3N2 heyvan virusları heyvan populyasiyasına keçmiş insan viruslarının həqiqi mənbəyi olduğunu qeyd etməklə analoji fikri vurğulayır. Ədəbiyyatda təbii biosenozlarda rekombinantların əmələ gəlməsini təsdiq edən məlumatlar var. R.Y.Podçernyayeva və həmmüəlliflər (1972, 1980) tərəfindən rekombinantların eksperimental yolla alınması zamanı epidemik virusların heyvan populyasiyasına daxil olmasının və digər insan və heyvan viruslarının sonrakı rekombinasiyasının və bu rekombinantlardan bəzilərinin təbii biosenozlarda sirkulyasiyaya adaptasiyasının mümkünlüyü göstərilmişdir. Yuxarıda göstərilən faktı, yəni insanların heyvanların A qripi ilə yoluxmasının insan populyasiyasının seroloji müayinəsi ilə heyvan virusuna qarşı geniş spektrli antitellərin (H1-H11) mövcudluğunun aşkar edilməsinin nəticələri təsdiq edir. 182 Bu zaman qeyd etmək lazımdır ki, bir çox hallarda müsbət nəticələr şəhər əhalisi ilə müqayisədə kənd əhalisi kontingentində müşahidə edilir. (3.3.2-ci fəslə bax). Profeta Maria Luisa, Palladino G.(1986) tərəfindən 294 insanın zərdabının tədqiqi əsasında fərziyyə söylənilir ki, quş virusları HA qarşı antitellər insan orqanizmində az yaşayandırlar və onların miqdarı istifadə edilən metodların (HИ- ГИ-testlər) həssaslığından aşağıdır. Yuxarıda qeyd olunan müşahidələri nəzərə alaraq qeyd etmək lazımdır ki, istər kənd yerləri əhalisinin, istərsə də şəhər əhalisinin öyrənilməsində zərdabların tədqiqi üçün eyni metodlar tətbiq edilmişdir: HALR metodu və zərdabların RDE- də analizi. Və əgər geniş spektrli viruslara qarşı antihemaqqlyutininlər kənd yeri əhalisində əhəmiyyətli titrlərdə (OHT 6,1-ə qədər) şəhər əhalisində isə eyni şəraitdə titrlər 1:16 nisbətində idi. Onda insanların heyvanlardan o cümlədən, quşlardan yoluxmasının mümkünlüyü haqda çıxardığımız nəticələr kifayət qədər arqumentə malikdir. Qripin epidemiologiyasının Azərbaycan Respublikası zonasında yuxarıda qeyd olunan xüsusiyyəti, görünür, Abşeron yarımadasının iqlim-coğrafi şəraitinin özünəməxsusluğu, Lənkəran rayonunun subtropikləri, qoruğun bu zonada olması və orada vəhşi oturaq və köçəri quşların geniş spektri, su və su ətrafı kompleksin quşlarının qışlama, yuvalama yerləri və onların yarımada üzərindən keçən uçuş yolları, zəngin flora və faunaya malik ilıq dənizin olması, daimi külək rejimi və havanın temperaturunun əsasən müsbət olmasına əsaslanır. 183 Yuxarıda qeyd olunan tapıntıların və onların əsaslandırılmasını görünür, yoluxmuş quş və heyvanların geniş spektri şərtləndirir. Bu spektr ördək, qaşqaldaq, qağayı, ağ , sarı, kürən, ərəb və kiçik ağ vağlar, kiçik baklanlar, qarğa, sığırçın, tısbağa, qurbağa, tülkülərdən ibarətdir, virusoloji və seroloji metodlar tətbiq olunmaqla ekoloji tədqiqatlarla müəyyən edilmişdir. Tədqiqatlar nəticəsində A qripi viruslarının sirkulyasiyası və vəhşi quşların zərdabında quş, insan, at, donuz viruslarına qarşı antitellərin olması haqda məlumatlar alınmışdır. Epidemioloji tədqiqatların nəticələri qrip viruslarının həm ölkənin şimalında yuva salan köçəri quşların, həm də oturaq quşların arasında sirkulyasiyasını müəyyən etdi. Bu zaman heyvan və insan mənşəli qrip virusları antigenləri üzə çıxmışdır. Belə ki, Qızılağac qoruğu rayonunda (Azərbaycan Respublikasının subtropik zonası) ilk dəfə heyvanların A qripi virusları (antigen formulu /H10N8/) 3 su quşlarından (ördək, qaşqaldaq, bataqlıq ördəyi) alınmış və ilk dəfə Gil adasında gümüşü qağayılar arasında insan populyasiyası üçün epidemik cəhətdən aktual olan A/Бразилия/11/78/H1N1-ə qohum olan A/H1N1/ A/серебристая чайка/Баку/843/79 virusunun sirkulyasiyası müəyyənləşdirilmişdir. Bu isə quşların – virus daşıyıcılarının spektrini zənginləşdirdi və qrip viruslarının biosferdə antigen variantlarının müxtəlifliyini təsdiq etdi. 1980-cı ildə Gil adasında H1N1 qripi virusunun alınması və bu regionun vəhşi quşlarının zərdabında A/CCCP/090/77 epidemik qrip virusuna qarşı antitellərin tapılması vəhşi quşların insan qripi viruslarının epidemiyalararası 184 dövrdə qorunmasında rolunu bir daha sübut edir və törədicinin yeni “sahibdə” virusun genomunda mutasiya və rekombinasiya yolu ilə antigen dəyişikliyini güman etməyə imkan verir (V.М. Jdanov, S.S. Yamnikova və b. (1981); Tyrell David A.J.(1984), Davis İ.R.(1986)). Hazırda antigen determinantının bütöv dəstinə malik insan viruslarının heyvanlara keçməsi mümükünlüyü istisna edilmir. (Y.İ.İsayeva, Z.İ.Rovnova, 1983; Yamnikova S.S. və həmmüəlliflər 1984). 1980-cı ildə İftimoviy i R. tərəfindən vəhşi quşlardan A/CCCP/090/77 - ə yaxın olan A/H1N1/ qripi virusunun alınması təsvir edilmişdir. Bütün bu məlumatlar vəhşi quş balalarına qrip viruslarının təbii biosenozlarda sirkulyasiyasının ümumi sistemində bir manqa kimi baxmağa imkan verir. Quşların yetkin fərdlərinin yoluxmasının yüksək dərəcəsi bala quşların yumurtadan çıxması dövründə əhəmiyyətli dərəcədə yoluxması ilə uzlaşırdı. Gil adasından olan gümüşü qağayı balaları uçuş yolları Qızılağac qoruğunun üstündən keçən qağayılarda üzə çıxan identik antitellərə malik idilər: Qızılağac qoruğunun ərazsində ərəb, sarı, kürən vağlar, ördəklər, kiçik baklan balalarının qan zərdabında heyvan və insan mənşəli 15-18 qrip virusu antigenlərinə qarşı antitellər var idi. Bu antitellər yetkin quş fərdlərinin qan zərdabında tapılan antitellər ilə identik idi. Quşlar arasında virus populyasiyasının həmcins olmaması və qarışıq infeksiyaya və rekombinasiyalara gətirib çıxaran qripp viruslarının eyni zamanda sirkuklyasiyası faktını bir sıra müəlliflər qeyd edirlər (O.П. Жирнов, В.М.Зайдес 185 и др., 1974; В.И.Вотяков, Д.К. Львов и др., 1981; В.М. Жданов, Г.К. Воркунова, 1986). Qripp virusu ştammlarının birgə sirkulyasiyası haqda danışanda qarışıq infeksiyanın mümkün olan fəsadları haqda bir sıra mühakimələri qeyd etmək lazımdır. Məsələn: Top Franklin H., Russel Ph. (1977), A/Нью-Джерси/8/76 qripi virusu infeksiyanın Fort-Diks məşq düşərgəsindən kənara yayılmasını aydınlaşdırarkən A/Нью-Джерси/8/76/H1N1/ və A/Виктория/3/75 H3N2 birgə sirkulyasiyası faktını qeyd edirlər. Onu da qeyd edirlər ki, A/Виктория/3/75-ə nisbətən A/ Нью-Джерси/8/76 ştammı daha kiçik kontagiozluğa malikdir. Patriarca Peter A. et.al. (1984) məlumatlarına görə müasir donuz qripinin ikinci dəfə yayılması riski insan populyasiyası üçün minimaldır. Müəlliflər hesab edirlər ki, bunun üçün xüsusi şərait və ya donuz virusunun güclü dəyişməsi gərəkdir. Scholtissek C. et. al. (1985) tərəfindən müəyyən edilmişdir ki, NP- sahib hüceyrəsinin spesifikliyinin təyinində qripp virusunun mümkün əsas faktorudur. NP-nin klivicə rezistentliyi stabil virus xarakteristikasıdır. Bu, qripp viruslarının mənşəyini aydınlaşdırmaqda istifadə oluna bilər (Zhirnov O., Bukrinskaya A.(1984). Masurel N., Heijtink R.A. (1983) 1908-1918-ci illərdə H1N1 ilə H3N2 –nin 100 birgə sirkulyasiyasını qeyd edirlər. Neron R., Yoshioka V.et.al. (1984) tədqiqatlarında ördəklərdən A/duck Macchen/19/79 və insanlardan alınmış və 1957-ci ildə üstünlük təşkil edən - A/H2N2/ qripp viruslarının genomunu analiz edərkən məlum olmuşdur ki, 186 ördəklərdən alınmış H2N2 viruslarının oliqopeptid xəritələri 1957-1967-ci illərdə insandan alınmış H2N2 insan virusunun xəritələrindən tamamilə fərqlənir. Bu tədqiqatların nəticələrini analoji antigen formuluna malik 2 ştammın bir-birindən asılı olmayaraq əmələ gəlməsi və ya təbiətdə sirkulyasiya prosesində baş verən dəyişikliklər kimi qiymətləndirmək lazımdır. Qızılağac qoruğu ərazisində qaşqaldaqlarda, ördəklərdə, tısbağalarda, qarğalarda və Gil adasında qoruğun üstündən uçan və su məkanı ilə kontaktda olan gümüşü qağayılarda А/лошадь/Майами/1/63 qrip virusu antigeninə qarşı antitellər tapılmışdır. Bu, həmin quş və heyvanlara infeksiyanın ötürülməsi zəncirində bir manqa kimi baxmağa imkan verir. А/буревестник/Австралия/1/72 qripi virusu antigeninə qarşı antitellər su kompleksi quşlarında: ördəklərdə, qaşqaldaqlarda, sarı vağlarda və paralel olaraq həmin zonada qurbağalarda müəyyən edilmişdir. Qrip viruslarının növspesifikliyinə gəldikdə quş və heyvan populyasiyasının yoluxmuş nümayəndələrinin geniş spektrini qeyd etmək lazımdır. Belə ki, 9 müayinə edilən quş növündən 6-nın zərdabında A/tern/S.Africa/61 antigeninə qarşı; A/Turkey/Ontario/68-ə qarşı 5 növ quşda; A/Turkey/Wiskonsini/66-a qarşı 6 növ quşda; A/chicken/Germany/”N”/49-a qarşı 6 növ quşda; A/duck/Ukraine/63-ə qarşı 5 növ quşda; A/Shear water/Austr/1/72-ə qarşı 6 növ quşda identik antitellərin tapıldığını qeyd etmək lazımdır. Beləliklə, aparılmış ekoloji tədqiqatların nəticələri Qızılağac qoruğu və Gil adası regionlarının qripp infeksiyasının təbii ocağı kimi əhəmiyyətinin təyin etdi. Ev quşları və heyvanlarının – toyuqlar, inəklər, donuzlar, quzular- zərdablında identik antitellərin olması diqqəti cəlb edir. Bu isə qripp viruslarının 187 biosferdəki zəncirini üzə çıxarır və A qripi viruslarının təbii biosenozlarda sirkulyasiyasının mümkün dairəsini və qarşılıqlı əlaqəsini güman edir. Bu zaman yuxarıda adları çəkilən ev heyvanları və quşları növlərinin həm heyvan, həm də insan mənşəli qripp virusları ilə eyni dərəcədə yüksək yoluxması aydın olmuşdur. Ədəbiyyatdan həm də A qripi virusnun təbii yolla vəhşi quşlardan (ördəklərdən) heyvanlara (donuzlara) ötürülməsi və bu ötürülmənin insan üçün potensial əhəmiyyəti məlumdur (М.Пансаерт, К.Оттис и др.,1981). Azərabaycan Respublikası rayonlarında inək, quzularda seropozitiv zərdabların çox böyük miqdarı, görünür iqlim zonasının xüsusiyyətləri ilə (ağcaqanadın çox artdığı subtropiklər) izah olunandır. Özü də ilin bütün dövrlərində deyil, ancaq payız dövründə. Bu fərziyyənin təsdiqi kimi qripi müxtəlif iqlim qurşaqlarında vəhşi məməlilərdə öyrənən Amerika alimlərinin (İ.N.Voinova, V.Z. Solouxinə görə, 1977) məlumatlarını qeyd etmək lazımdır. Müəyyən edilmişdir ki, heç bir halda mülayim iqlimdə qripp infeksiyasının əlamətlərini tapmaq mümkün olmamışdır. Ancaq, Mərkəzi Afrikanın qoruqlarından birində, məməlilərin 90%-dən çoxunda qripə qarşı antitellər tapılmışdır. Güman edilir ki, Afrikada aktiv ağcaqanad (infeksiyanın rezervuarı və ötürücüsü kimi) çoxdur, ancaq mülayim qurşaqda onlar payızda olmurlar. İlin müxtəlif fəsillərində bir sıra illər ərzində aparılan ekoloji tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, ilin payız-qış aylarında vəhşi və ev quşlarının , eləcə də kənd təsərrüfatı heyvanlarının yoluxma dərəcəsi ilin yaz-yay dövrü ilə müqayisədə xüsusən yüksək olur. 188 Bizim üzə çıxardığımız fakt əvvəllər L.Y.Zakstelskaya və başqaları (1973) tərəfindən alınmış nəticələrin təsdiqidir. Müəlliflərin məlumatına görə 1969-cu ilin yazında Arxangelsk vilayətində Peçera çayının mənsəbində 57, həmin ilin payızında isə 246 yoluxmuş fərdi üzə çıxarmağa nail oldular. Sonrakı 1970-ci ildə bu rəqəmlər müvafiq olaraq 26 və 133 idi. İ.N.Voinov və V.E.Solouxinin (1977) təklifinə görə infeksiyanın mənbəyi payızda yuvalarından qayıtmış quşlardır. Yazda quşlar da, gənələr də, viruslar da yerlərini əks tərəfə dəyişirlər. Akademik D.K.Lvovun bədii müqayisəsinə görə infeksiyanın bu yerdəuişməsi ildə iki dəfə virus və gənələri bir iqlim zonasından digərinə ötürən “güclü nasosla” oxşardır. 1979-cu ilin noyabrında Sabunçu qəsəbəsində 3 yaşlı KRX-li uşaqdan А/цыпленок/Германия/”N”/49/H10N7 qripi virusunun alınması ilə əlaqədar qaşqaldaqlar, ördəklər, gümüşü qağayılar, camış, toyuq, donuz, quzuların zərdabında yüksək orta həndəsi titrlər 6,99 qədər idi. Faktların müqayisəsi infeksiyanın mümkün olan mənbəyindən xəbər verir: məsələn ev quşları (toyuqlar). Şəhər əhalisi ilə müqayisədə qoruğa yaxın zonanın (Lənkəran ş.) insanlarının zərdabında A/H10N7/ qripi virusuna qarşı antitellərin böyük titri maraq doğurur. Yuxarıda qeyd olunan fakt bu zonanın insan populyasiyasının quş populyasiyası ilə kontaktı (təması) ilə izah olunandır. Alınan nəticələr insan və quş viruslarının təbii sirkulyasiyası yolları haqda təsəvvürləri, şübhəsiz, genişləndirdi. 189 Virusların təbiətdə üzə çıxmış biosenotik əlaqələri onların virus infeksiyalarının, xüsusən qripp infeksiyasının epidemiologiyasında müəyyən rolunu aydınlaşdırdı. Buna misal olaraq 2006-cı ildə A/Chiken/Scotland/59/H5N1/ quş qripinin növspesifik səddi “quş” qripi xəstəliyinin insanlar arasında klinikası ilə şərtlənən Azərbaycan ərazisində növbəti dəfə aşmasıdır. Populyasiyalar arasında qarşılıqlı əlaqə (virusların növspesifik baryeri aşmasının mümkünlüyü), görünür, insanlarda heyvan qripi viruslarına qarşı antitellərin olmasını təmin edir. Növarası baryer məsələsinə gəldikdə, eyni bir heyvan növünün insan və quş virusları ilə yoluxmasının mümkünlüyünü qeyd etmək lazımdır. Məsələn: Okasak; Katsunori et al., (1983) qunduzlar arasında A/Бангкок/1/79/H3N2/ və Kumamoto/37/79/P1T1/ viruslarına qarşı antitellərin olduğunu qeyd edirlər; Klingeborn B. et. al., (1985) Cənubi İsveçdə 1984-cü ilin oktyabrında qunduzlar arasında H10N7 qripi virusu ilə törənən qripp epidemiyasını qeyd edirlər. Bizim tədqiqatlarda isə A/H10N7/-Hav2Neq1/ qripi virusu KRX-li 3 yaşlı uşaqdan alınmışdır. A/Hav1Neq1/ (yəni identik Neq 1 neyraminidazalı) qripi virusu 1979-cu ildə Massaçusets ştatında ölmüş nerplərin ağ ciyərlərindən alınmışdır (Bean William et al., 1981). Mikami T.et al., (1982) tərəfindən 1978-1981 ci illərdə Hokkaydo adasında vəhşi ördəklərdən H10N3 və H3N8 qripi virusu alınmışdır. Жданов В.М. с соавт.(1986) növarası baryeri keçərkən qripp virusunun hemaqqlyutininində struktur dəyişikliklərini qeyd edirlər. 190 Müxtəlif növ quşların nümayəndələrinin zərdabında heyvan və insan mənşəli qripp virusları antigenlərinə qarşı antitellərin tapılması faktını qeyd etmək lazımdır: А/свинья/Айова/15/30- a qarşı qaşqaldaqların, qarğaların, sarı vağların, sığırçınların zərdabında, А/Порт Чалмерс/73/, А/Нью Джерси/76, А/Гонконг/68/, А/Хабаровск/77- ə qarşı qaşqaldaqların, ördəklərin qan zərdabında. İdentik antitellər quzularda, toyuqlarda, camış və donuzlarda üzə çıxarılmışdır. 3 aylıq tülkünün qan zərdabında A/Texac/77/H3N2/ qripi viruslarına qarşı 1:80 titrində antitellər üzə çıxarılmışdır. Ev quşları və kənd təsərrüfatı heyvanlarında (toyuqlar, inəklər, donuzlar) insan qripi virusları antigenlərinə qarşı yüksək titrli antihemaqqlyutininlərin olması, güman ki, tədqiq edilən heyvanların insanla sıx təmasda olmasının nəticəsidir. İnsan viruslarının quş populyasiyalarında sirkuklyasiyasının intensivliyi infeksiyanın insanlar arasında dəyişməsinə tabe olur. Ev heyvanlarının geniş virusoloji tədqiqi ilə heyvanların insanlardan epidemiyalar və ya xəstəliyin yüksəlişi dövründə yoluxması faktı təsdiq edildi. Epidemik və epizootik proseslərin qarşılıqlı əlaqədə olduğu faktı üzə çıxarılmışdır. 1978-ci ilin mart-aprelində A/H1N1/ virusunun insan populyasiyasında epidemik yüksəlişi dövrü Abşeron quşçuluq təsərrüfatlarında toyuqların yüksək yoluxması (CГТ=4,7) ilə, 1978-ci ilin martında onlar arasında epizootiya ilə, A/H1N1/ qripi virusunun etioloji rolunun HALR və МFА metodları ilə seroloji təsdiqi ilə uzlaşırdı. 191 V.Z.Solouxinin (1977) məlumatlarına görə toyuqlarda antitellərə müəyyən dövrlərdə 30% hallarda rast gəlinir. Üzə çıxmış bu fakt bir sıra müəlliflər tərəfindən də təsdiq olunur. Y.А.Şablovski və b., (1986) tərəfindən 1975-1978 və 1982-1984-cü illərdə toyuqların seroloji müayinəsilə bu illərdə insanlar arasında da sirkulə edən A/H3N1 qripi virusunun müxtəlif ştammlarına qarşı antitellərin olduğu üzə çıxarılmışdır. В.К. Ястребов, Н.П. Обросова-Серова и др., (1976) qripin epidemik ştammlarının heyvanlar aləmi nümayəndələri və əhali arasında intensiv sirkulyasiyasını qeyd edirlər. Y.V.Moliborq və b.,(1975) A/Порт Чалмерс/1/73-ün növ müxtəlifliyi olan danadan alınmış A/теленок/Удмуртия/116/73 variantının sirkulyasiyasını A/Порт Чалмерс/1/73/H3N2-nin insanlar arasında epidemik yayılmasından demək olar ki, yarım il əvvəl qeyd etmişlər. İnsan qripi virusları antigenlərinə qarşı quş, amfibilər (qurbağa) və reptililərin (tısbağalar) (4.2.1. fəslə bax) zərdabında antitellərin tapılması insan üçün patogen ştammların heyvan orqanizmində- infeksiyanın rezervuarında qoruna bilməsi fərziyyəsini təsdiq edir. Miqrasiya edən quşlar quş ştammlarını dünyanın müəyyən rayonlarına nəql edə bilirlər, görünür, müxtəlif növ quş və heyvanlarda identik antitellərin olması elə bununla izah edilir. Xarici mühit obyektlərinin infeksiyanın saxlanması və disseminasiyası amili kimi əhəmiyyətini istisna etmək olmaz. 1979-cu ildə biz Hav2Neq2- H10N8 antigen formuluna malik A qripi virus ştammını Qızılağac qoruğunda Kalinov limanı torpağından almışıq, buna qripp 192 virusunun biosferdə sirkulyasiyasının vahid zəncirində bir manqa kimi baxmaq mümkündür. Bu fakt ilk dəfə üzə çıxarılmışdır (ədəbiyyat mənbələrində qripp viruslarının torpaqdan alınması haqda məlumat yoxdur). Enterovirusların təmizləyici qurğularda lildən alınması məlumdur В.С.Хиншоу, Г.М. Эр.Г.С. Шили (1983) tərəfindən qağayıların zılından H13-ə malik hemaqqlütinasiya edən agent alınmışdır (штамм А/ gull Maryland/ 707/77/H13N6/). В.М. Жданов, Д.К.Львов, Г.Н. Воркунова и др., (1980) hesab edirlər ki, PR8 virusu daha doğrusu onun H0 geni A/H0N2/ qripi virusunun rekombinant ştammının izolə edildiyi balinanıın orqanizminə düşənədək uzun yol keçmişdir. Müəlliflər hesab edirlər ki, qeyd olunan gen donuzlardan suda üzən ev quşlarına (ördəklər)- vəhşi quşlara, onlardan isə okeanın fekali ilə yoluxması ilə balinalara ötürülmüşdür. A qripi viruslarının sirkulyasiya zəncirindən danışdıqda Hinshaw V.S. (1984) qeyd edir ki, görünür, təbiətdə quş qripi virusları suitilərin qripinin alovlanlanması ilə assosiasiya edir, bu da quş qripi viruslarının heyvanlara adaptasiya etməsi imkanını əks etdirir. Bu da heyvanlarda qripp viruslarının yeni ştammlarının təkamülündə aralıq mərhələdir. Markwell D.D., Shortridge K.F.(1982) də suyun və ev quşlarının (ördəklərin) fekalisinin virusların sirkulyasiya zənciri üzrə ötürülməsində rolunu qeyd edirlər. İnsandan təbii rekombinant ştammın alınması tək adaptasiya imkanını deyil, həm də ştammın heyvan və ya insan orqanizmində formalaşması imkanını göstərir. 193 H0 komponentə qarşı antitellərin tapılması onun təbii rezervuarlarda qrip viruslarının quş populyasiyalarında dövranı vasitəsilə qorunması imkanından xəbər verir. KRX-li xəstə insandan təbii rekombinantın alınması faktı A qripi viruslarının yeni ştammlarının meydana çıxması haqda hipotezlərdən birinin təsdiqində müəyyən rol oynadı və ilk dəfə olaraq bir sıra müəlliflərin (Д.Блашкович 1976,1978, Beveridge W.J., 1976, Webster R,Laver W., 1978 В.М.Жданов, Д.К.Львов, 1982) qripp viruslarının təbii rekombinant ştammlarının təbii şəraitdə meydana çıxmasının mümükünlüyü haqda fərziyyəsini təsdiq etdi. A qripi viruslarının, xüsusən A/H1N3/ rekombinant virusunun biosenotik əlaqələri haqda təsəvvürləri genişləndirmək üçün onlara qarşı həssas olan bioloji sistemlərin spektrinin təyini vacib məsələ kimi qarşıda dururdu. Virusoloji tədqiqatlarla əlaqədar olaraq toxuma kulturasında A/H1N3/ qripi rekombinant virusunun patogen imkanını üzə çıxarmaq üçün müxtəlif siniflərə məxsus heyvan modellərində: məməlilərdə və Carrassius auratus cinsindən olan balıqlarda onları qeyd olunan ştammla eksperimental yolla yoluxdurmaqla patomorfoloji tədqiqatlar aparılmışdır. H1N3 A qripi virusunun rekombinant ştammı insan (FL, Rd) və meymun (6619) mənşəli toxuma kulturasının hüceyrələrinin degenerasiyasına səbəb olurdu. Bu isə insan və heyvan viruslarının rekombinasiyasının mümkünlüyü arqumentinin xeyrinədir. Patohistoloji tədqiqatlar göstərir ki, rekombinant qripp virusu təcrübə heyvanlarının (dəniz donuzları, siçanlar, ev dovşanları və balıqlar) orqanizminə təsir edərək, mikrosirkulyasiyanın pozulması, tənəffüs orqanlarının iltihabı, 194 damarlarda və daxili orqanların parenximasında distrofik dəyişikliklər şəklində üzə çıxan patomorfoloji dəyişikliklər törədir. Virusların təbiətdə dövranının bir manqası kimi su faunası müəyyən əhəmiyyət kəsb edir (Д.К.Львов, 1976, И.Н.Воинов, В.З.Солоухин, 1977). Bu baxımdan balıqlar infeksiyanın rezervuarı və ötürücüsü kimi xüsusi maraq doğurur. Biz tədqiqatlarla A/H1N3/ qripi virusunu balıq orqanizmində 3 gün ərzində yaşaması (müşahidənin müddəti) və infeksiyanıın xəstə heyvanların yoluxmuş fekalisi ilə ötürülməsinin mümkünlüyünü müəyyən etmişik. Biz quş qripi virusunu (H10N8) qoruğun ərazisində, quşların quanosu ilə çirklənmiş torpaqdan almışıq. Qripp infeksiyasının quşlarda patogenezini nəzərə alaraq qripp viruslarının torpaqdan alınmasının mümkünlüyünü qeyd etmək lazımdır. Yuxarıda qeyd edilənin təsdiqi kimi göstərmək lazımdır ki, Mayr A. (1981) tərəfindən virus zoonozlarının heyvan mənşəli məhsullardan transmissiyası və qeyd olunan virusların heyvandan insana transmissiyasının – heyvan və insanın A qripi viruslarının rekombinasiyası və hibridizasiyasının mümkünlüyü üzə çıxarılmışdır. Virusoloji tədqiqatların nəticələrini müqayisə etdikcə yoluxmuş heyvanların zənciri üzə çıxır: köçəri quşlar, o cümlədən vəhşi su quşları, oturaq quşlar, reptililər, vəhşi və ev heyvan və quşları. Bundan başqa infeksiyanın qorunmasında yoluxmuş torpağın aralıq mövqeyi manqa kimi müəyyən edilmişdir. 195 Alınan nəticələr qripp viruslarının təbiətdə persistensiyası haqda məlumatların genişlənməsi baxımından maraq doğurur. Bu isə vəhşi quşların, xüsusən, qaşqaldaqların, ördəklərin qanınnda 80% hallarda 1:80 titrində (müvafiq olaraq orta həndəsi titr 6,08- 5,66 A qripi viruslarının keçmiş ştammlarına qarşı: А/ФМ/1/47, A/PR/8/34- antitellərin tapılması ilə təsdiqlənir. Bu isə onların quş populyasiyalarında sirkulyasiya vasitəsilə qorunması imkanını təmin edir. Qripp viruslarının epidemik ştammlarının və heyvan qripi viruslarının, eləcə də A qripi viruslarının relikt formalarının təbiətdə eyni zamanda sirkulyasiyası vəhşi və ya ev heyvanları, ola bilsin ki, insan orqanizmində də rekombinasiya proseslərinin mümkünlüyünü güman etməyə əsas verir. 1982-ci ildə KRX-li 6 yaşlı uşağın qanından qripp virusunun təbii rekombinantının alınması qripp viruslarının antigen variasiyalarının spesifikaslı baxımından ekoloji müşahidələrin məntiqi nəticəsi idi. İdentik ştamm həm də uşağın anasının qanından alınmış və seroloji yolla təsdiq olunmuşdur. İzolə edilmiş ştammlar A/Баку/799/82/H1N3/ və A/Баку/800/82/H1N3 rekombinant qripp virusları kimi identifikasiya edilmişdir. Hazırda A qripi viruslarının təbii rekombinantlarının heyvanlardan alınması məlumdur (Д.К.Львов,В.М.Жданов, А.А.Сазонов и др., 1978; Т.В.Пысина, Д.К.Львов идр., 1978; М.Т.Жансетова, 1983; Nerome Kuniak, 1983). Dünyada ilk dəfə A/H1N3/ qripi virusunun təbii rekombinantının insandan alınması iqlim və epidemioloji şəraiti subtropiklərə yaxın olan Hövsan qəsəbəsində baş vermişdir. 196 Beləliklə, qrip viruslarının insan populyasiyasında, eləcə də vəhşi və ev quşları və heyvanları arasında sirkulyasiyası haqda alınan məlumatları yekunlaşdıraraq belə nəticə çıxarmaq lazımdır ki, vəhşi ev quşları və heyvanlarının zərdabında insan və heyvanın A qripi virusuna qarşı üzə çıxarılmış antitellərin spektri populyasiyalar arasında qarşılıqlı əlaqənin olduğunu və virusların təbiətdə mümkün olan dövranını göstərir. Qeyd olunan seroloji əlaqələrə əlavə kimi qeyd etmək lazımdır ki, heyvan viruslarının vəhşi quş və torpaqdan /H10N8/ alınması, eləcə də insan viruslarının vəhşi quşlardan /H1N1/ və heyvan viruslarının insandan /H10N7/ və /H1N3/ alınması və onlara qarşı antitellərin tapılması qrip viruslarının biosferdə sirkulyasiyasının ümumi zəncirində qarşılıqlı əlaqəli manqaların olması faktını təsdiq etdi. Virusoloji tədqiqatların nəticələrini müqayisə edərkən yoluxmuş heyvanların zənciri: köçəri quşlar, o cümlədən vəhşi su quşları, oturaq quşlar, reptililər, vəhşi və ev heyvan və quşları və infeksiyanın saxlanması və disseminasiyası manqaları- faktorları: yoluxmuş torpaq və yüksək həssas quş balaları müəyyənləşir. Virusun zəncirdə olan vəhşi köçəri quşlar vasitəsilə gətirilməsi mümkündür: quano, dənizin yoluxmuş su mühiti, sahilətrafı quşların heyvan və insanları. Təsərrüfatlarda ev heyvan və quşlarının böyük miqdarda toplanması, kənd əhalisinin burada çoxluğu rekombinasiyalar üçün əlverişli momentdir. Qrip virusunun epidemik ştammın və heyvan mənşəli virusların təbiətdə eyni zamanda sirkulyasiyası vəhşi və ev heyvanları orqanizmində, ola bilsin ki, 197 həm də insan orqanizmində rekombinasiya proseslərinin mümkün olduğunu güman etməyə əsas verir. Qripp viruslarının antigen variantlarının müxtəlif populyasiyalarda spesifikası baxımından ekoloji müşahidələrin və virusoloji tapıntıların məntiqi nəticəsi KRX-li 6 yaşlı uşağın qanından, elmdə ilk dəfə, A/H1N3/-/H0Nav2/ qripp virusunun təbii rekombinant ştammının A/H1N3/-/H0Nav2/ alınması oldu. Beləliklə, qripp viruslarının Azərbaycan Respublikasının müxtəlif biosenozlarında sirkulyasiyasının xüsusiyyətlərini öyrənərkən virus populyasiyasının genofondu və təbiətdə A qripi viruslarının dəyişməsindəki tendensiyalar (təbiətdə rekombinantların əmələ gəlməsi) müəyyən edilmiş və öyrənilmişdir. Azərbaycan ərazisində, o cümlədən subtropiklər zonasında A qripi viruslarının insanlar və başqa bioloji növlər arasında sirkulyasiyasının qarşılıqlı əlaqəsinin mövcudluğuna aid faktiki məlumat alınmışdır. Virusların sirkulyasiyasının qarşılıqlı əlaqələri haqda üzə çıxarılmış faktlar iqlim-coğrafi və ekoloji faktorlu zonada qeyd olunmuşdur. Bu faktorlar müxtəlif kontaktların yaranması üçün əlverişlidir və regionun (Azərbaycan Respublikası subtropik zona və Gil adası) qripp virusları üçün təbii rezervuar kimi əhəmiyyətini təyin edir. Alınmış məlumatlardan belə nəticə çıxır ki, Azərbaycan Respublikası subtropik zonası şəraitində qrip viruslarının insan və heyvan populyasiyasında sirkulyasiyası arasında qarşılıqlı əlaqə var. Bu isə həm epidemik ştammların, həm 198 də epizootik prosesin formalaşmasında rol oynaya bilər. Yuxarıda qeyd olunanlar aşağıdakı faktlarla təsdiq olunur: İnsanlarda qrip virusunun epidemik ştammlarından başqa, tədqiq olunan zonada sporadik hallara səbəb olan epidemiya törətməyən, quşlara xas olan qeyri- standart viruslar və ya N1 və H1 tərkibli rekombinantlar qeydə alınmışdır. Heyvan virusları genofondunun patogen potensiala malik yeni qrip virusları ştammlarının yaranmasında mümkün iştirakı haqda konsepsiya təsdiq olunmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, görünür, virusların dəyişkənliyi birmənalı deyil, yəni mütləq rekombinantların və ya yeni mutantların yaranmasına gətirib çıxarmır. Dəyişkənlik genomları, görünür (A qripi virusları ştammlarının növarası ötürülməsi ilə baş verən) virusların təbiətdə dövranı ilə qorunan, əvvəllər meydana çıxmış mutant və ya rekombinantlarla əlaqədardır (L.Y.Zakstelskaya, S.Т.Тiмоfеyevа və b., 1975; V.М. Qaqarinova, А.S. Şadrin və b., 1976; V.М.Jdanov, D.К.Lvov, Q.N.Vorkunova və b., 1980; Y.V.Sidorenko və b., 1985; V.S.Хinşou, А.J. Аleksandr və b., 1985). 199 Ə l a v ə 200 Qızıl -Ağac qoruğundakı quşlar. 201 202 203 204 205 206 207 208 Yüklə 240,85 Kb. Dostları ilə paylaş:
|