F.Ə. Sadıxova

                           
 
                                     
 F.Ə. Sadıxova
 
 
 
 
Qrip viruslarının
  
Azərbaycan ərazisində ekologiyası 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
                                  Bakı – 2009 

 
2
 
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI  
SƏHİYYƏ NAZİRLİYİ 
 
                                                            Bakı  şəhəri 
                                                            “20” noyabr 2009-cu il 
                                                            29 saylı kollegiyasının 
                                                            qərarı əsasında təsdiq 
                                                            edilsin 
 
 
-
 
“Qrip viruslarının Azərbaycan ərazisində ekologiyası” (monoqrafiya) 
 
Müəllif: Ə.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirmə 
institutunun “Epidemiologiya və mikrobiologiya kafedrasının müdiri, t.e.d., 
ə.e.x. prof. F.Ə.Sadıxova 
 
Rəyçilər: 
 
ATU-nun “Epidemiologiya” kafedrasının  müdiri, t.e.d., 
      ə.e.x. prof. İ.Ə.Ağayev 
 
     ATU-nun “İctimai sağlamlıq və səhiyyənin təşkili ”    
     kafedrasının dosenti, t.e.d., V.N.Vəkilov 
                                                             
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
3
 
 
Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi 
Azərbaycan Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutu
 
      
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Sadıxova Fərxəndə Əmir qızı əməkdar elm xadimi, tibb elmlər 
doktoru, professor. 
Azərbaycan Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutunun 
mikrobiologiya və epidemiologiya kafedrasının müdiri. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
4
Sadıxova F.Ə. 
Sad.20.   “ Qripp viruslarının Azərbaycan ərazisində ekologiyası (monoqrafiya), 
                   Bakı, “Təbib”, 200 , 196 səh. 
 
                  F.Ə. Sadıxovanın monoqrafiyası qripp viruslarının 
                  Azərbaycan ərazisində ekologiyasına həsr edilib. 
 
İSBN  Б-8035-0039-0 
        Sad.410804030  99, elansız 
                T 038 (062)                                                
                                                                                           “ Təbib”, 200 -ci il 
                                                                              
 
 
 
 
 
 
İş  Q.M.Musabəyov  adına  QƏBO  ET    VM  və  G    institutunun  respirator 
viruslar laboratoriyasında virusların ekologiyası şöbəsi ilə kompleks halında, eləcə 
də  SSRİ  TEA-nın  D.İ.İvanovski  adına  Virusologiya  İnstitutunun  qripp 
laboratoriyasında yerinə yetirilmişdir. 
Müəllif  SSRİ  TEA  akademiki  D.K.Lvova  və  RSFSR-in  əməkdar  elm 
xadimi, professor mərhum L.Y.Zakstelskayaya dəyərli elmi məsləhətlər və qoyulan 
məsləhətlərin həllində dəstək olduqları üçün səmimi minnətdarlığını bildirir. 

 
5
 
                                       MÜNDƏRİCAT. 
Giriş-------------------------------------------------------------- 
Fəsil 1 Qrip virusunun ekologiyası-------------------------- 
          1.1. Qrip üzrə dünyada situasiya----------------------- 
           1.2. A qripi virusunun təbii dəyişgənliyi və 
onu aydınlaşdıran nəzəriyyələr------------------- 
1.3.
 
A qripi virusunun antigen dəyişgənliyi  
və onu epid proseslə əlaqəsi.  
1.4.
 
A qripi virusunun insan cəmiyyətindən  
       kənar sirkuliyasiyası haqda məlumatlar  
       və heyvan və insan yoluxduran qrip 
      viruslarının əlaqələri ------------------------------ 
1.5.
 
Qrip virusunun vəhşi və ev quşları arasinda 
sirkulayasiyası-------------------------------------- 
1.6.
 
Donuz qripi virusunun heyvanlardan  
alınması--------------------------------------------- 
1.7.
 
İnsan qripi viruskarının donuzlardan 
alınması-------------------------------------------- 
1.8.
 
Heyvanların insan qripi virusları ilə  
Yoluxması----------------------------------------- 
1.9.
 
Heyvan qripi viruslarının yoluxma 
qabiliyyəti----------------------------------------- 
            1.10  Müxtəlif yaşlı insanların qan zərdabında 
         heyvan qripi virusuna qarşı anticismlərin 
         spektri--------------------------------------------  
             1.11 İnsan və hər bir höv heyvan viruslarının  
        digər növ heyvanlar üçün patogenliyi və  
         insanların qriplə xəstələnməsinin alovlanması  
         ilə epizotiyalar arasında əlaqə---------------------- 

 
6
               1.12 A tipli heyvan viruslarının yayılması  
           və xarici mühitə qarşı davamlılığı------------------ 
               1.13 Heyvan və insanı yoluxduran qrip  
          viruslarının antigen əlaqəsi: rekombinasiyala--------- 
      Fəsil 2  İnsan populyasiyasında və heyvanlar  
       aləmində qrip infeksiyası üzərində  
        epidnəzarətin materialları və metodlar  
        haqda ümmumi məlumat----------------------------- 
                2.1 Seroloji tədqiqatların metodları.--------------------- 
                2.2 Qrip viruslarının ayrılması və identifikasiyası--------- 
                2.3 İnsan və quş qripi viruslarının antigen və 
           Bioloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi metodları--------- 
                2.4 Nəticələrin ststistik işlənilməsi----------------------------- 
       Fəsil 3  1977-1984-cü illər ərzində Bakı ş. də  
                       qrip və digər kəskin respirator xəstəliklər(KRX)  
                        üzrə epidemik situasiyanın xarakteristikası----------------------   
                 3.1 KRX, o cümlədən qriplə xəstələnmənin  
                        analizi. Sikulə edən virusların spektri------------------- 
                 3.2 Tədqiqat dövründə qrip viruslarına qarşı  
                         populyasiya immuniteti----------------------------- 
                  3.3. İnsan populyasiyasında qeyri-standart  qrip 
                          viruslarının meydana çıxması------------------------- 
                  3.3.1 İnsanların atipik ştamlarının izolyasiyası 
                           və autentikliyin və ştamların xüxusiyyətlərinin  
                            tədqiqi. 
                   3.3.2 Seroloji tapıntılar: İnsanlarda heyvan  
                             viruslarına qarşı antitellər------------------------------ 
           Fəsil 4 Təbii biosenozlarda qrip viruslarının  
                     sirkulyasiyası-----------------------------------------------   
                     4.1 Vəhşi və ev heyvanlarından alınan materialın  

 
7
                        Yığılma yerinin xarakteristikası----------------------- 
                        4.2 Vəhşi quşların və piyada komplekslərinin 
                               ekoloji tədqiqatlarının nəticələri 
                        4.2.1 Vəhşi quşların zərdabında at, donuz, quş 
                                 və eləcədə insan(H10) viruslarına qarşı  
                                 antitellər-------------------------------------------------  
                          4.2.2 Heyvan və insanların A qripi viruslarının 
                                   vəhşi quşlardan və  ətraf mühit obyektlərindən 
                                   izolyasiyası-------------------------------------------- 
                           4.3 A qripi viruslarının ev heyvanları və quşları 
                                 Arasında sirkulyasiyası haqda seroloji məlumatlar--- 
                           4.3.1 İribuynuzlu qaramalda, donuzlarda və  
                                   ev quşlarında(toyuqlarda) quş, at, donuz  
                                    və insan qripi viruslarına qarşı antitellərin  
                                     olması--------------------------------------------- 
                            4.3.2 Epidemik və epizotik proseslərin qarşılıqlı 
                                      əlaqəsi--------------------------------------------- 
                             4.3.3 2006-2007-ci illər ərzində Azərbaycan  
                                       Respublikası ərazisində qripin monitorinqinin  
                                        vəziyyəti və problemləri---------------------------- 
                              Əlavə--------------------------------------------------------- 
                                             
          
      
 
 
 
 
                                                    
 

 
8
                                                   GİRİŞ 
 
 
Dünyada  qrippin  fundamental  və  tətbiqi  tədqiqatları  üzrə  olan  nailiyyətlər 
qripp epidemiyalarının qarşısının alınmasını təmin etmir. 
 
Göstərilən  xəstəliklərin  spesifik  profilaktikası  və    müalicəsi  A  qrippi 
viruslarının unikal dəyişkənliyi mexanizmi aydın olmadığı üçün hələ də öz həllini 
tapmamışdır. 
 
Hazırda  A  qripi  viruslarının  variabelliyinin  əsasları  haqda  olan  2  hipotez 
faktiki məlumatlarla təsdiq olunmalıdır. 
 
Yuxarıda  qeyd  olunan  hipotezlərə  görə  şiftin  yaranmasının  səbəbləri 
aşağıdakılardır: 
1.
 
İnsan qripi virusu ştammının mutasiyası. 
2.
 
İnsan  ştammlarının  heyvan  və  ya  quş  ştammları  ilə  rekombinasiyası  və  ya 
hibridləşməsi. 
Birinci  hipotezə  əsasən  antroponoz  nəzəriyyəsinin  tərəfdarları  (Fransis, 
1960;Davanport,  1960,1977;  Smorodinsev,  1969,1975,  Qolubuv  və  b.,  1978, 
Belyakov,  1979)  epidemik  ştammların  insan  populyasiyasında  fasiləsiz 
mikrosirkulyasiyanı  və  onların  gizli  persistensiyası  nəticəsində  aktivləşmiş 
ştammların  insan  populyasiyasında  periodik  olaraq  epidemik  yayılmasını  fərz 
edirlər. 
 
Digər  konsepsiyaya  əsasən  epidemik  ştammlar  təbiətdə  geniş  yayılmış 
heyvan  və  insan  qripp  virusları  genlərinin  rekombinasiyası  nəticəsində 
(Podçernyayeva  1973,  Jdanov  və  b.,  1978,  Lvov  1979,1982)  quşlar  və 

 
9
məməlilərin  müxtəlif  populyasiyalarında  rekombinant  virusların  tərkibində 
meydana  çıxır.(Webster,  1972;  Schild,  1978;  Schortridge,  Webster,  1979, 
Schortridge, 1980) 
 
Heyvan virusları genofondunun qrip virusunun pandemik ştamlarının əmələ 
gəlməsində mümkün iştirakı haqda konsepsiya güman edir ki, qrip viruslarının 
biosferdə  sirkulyasiyasının  bəzi  qanunauyğunluqlarının  öyrənilməsi,  yəni 
onların  genetik  materialının  təbiətdə  dövranı  haqda  faktiki  məlumatların 
alınması ilə nəticələnən ekologiyasının öyrənilməsi vacibdir. 
 
Virusların  ekologiyası  haqda danışanda, qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ekologiya 
orqanizmlərin  ətraf  mühitlə  münasibətlərini  öyrənən  elm  kimi,  ideal  halda 
bizim  planetdə  yaşayan  heyvanlar,  bitkilər  və  onların  yaşadığı  mühit  arasında 
müxtəlif qarşılıqlı təsiri açmağa və onu dərk etməyə can atır. 
 
Aydındır  ki,  bu  elm  hələ  belə  nəhəng  məsələlərin  həllindən  çox  uzaqdadır. 
Həm də bu məsələlərin ümumiyyətlə həllinin mümkünlüyü şübhə altındadır! 
Buna baxmayaraq insan  düşüncəsi geniş və sərhədsizdir! 
 
Bununla  əlaqədar  olaraq,  virusoloqlar  virus  populyasiyalarının  digər 
canlıların populyasiyası ilə qarşılıqlı əlaqəsinin öyrənilməsində müxtəlif ekoloji 
şəraitlərdə  geniş  epidemioloji  tədqiqatlar  tətbiq  edirlər.  Aydındır  ki, 
orqanizmlərin  yaşadıqları  mühitlə  əlaqəsi  tam  dolğunluğu  ilə  yalnız  təbii 
mənbələrdən alınmış materiallarda öyrənilə bilər.  
________________________________________________________________
Müəllif  qeydi:”Ekologiya”  terminini  ilk  dəfə  məşhur  alman  bioloqu  Hekkel 

 
10
1958-ci  ildə  iki  yunan  sözünün  birləşməsindən  yaradaraq  istifadə  etmişdir. 
Tərcüməsi “yaşayış yeri” deməkdir. 
Bununla  əlaqədar  olaraq  qrip  infeksiyalarının  spesifikasının  ekoloji  və 
epidemioloji  cəhətdən  kompleks  şəkildə  öyrənilməsi  üçün  tədqiqatların  qrip 
virusunun  pandemik  ştammlarının  çoxalması  meydana  çıxmasının  güman 
edilən ocağı sayılan Cənub –Şərqi Asiya şəraitinə iqlim-coğrafi cəhətdən oxşar 
təbii    şəraitlərdə  aparılması  məqsədəuyğundur.  Bu  baxımdan  ekoloji 
tədqiqatların  subtropik  zonalı  və  bir  sıra  ekoloji  xüsusiyyətləri  olan 
Azərbaycanda    aparılması  düzgündür.  Azərbaycan  zəngin  və  müxtəlif  bitki  və 
heyvanat  aləminə  malik  mülayim  iqlim  şəraitində  yerləşir.  Şimal  və  cənub 
sərhədləri  dağ  silsilələri  ilə  əhatələnir.  Qərbdə  o,  digər  respublikalarla 
əlaqəlidir. Azərbaycanın şərq sərhədini Xəzər dənizi yuyur. Bu sərhəd boyunca, 
sahildə-Abşeron  yarımadasında  Bakı  və  əhalisi  sıx  olan,  heyvandarlıq 
təsərrüfatı bol olan bir sıra şəhərətrafı zonalar yerləşir. 
 
Azərbaycanın daha çox nəzərə çarpan xüsusiyyətlərinə:  
 
Azərbaycanda  9  coğrafi-iqlim  zonasının,  xüsusən  Lənkəran  rayonunda 
Qızılağac  qoruğu  ərazisində  qışlayan,  oturaq  və  yuvaquran  quşların  müxtəlif 
növlərinin  populyasiyaları  arasında  sıx  biosenotik  əlaqələrin  olması,  Abşeron 
yarımadasının, o cümlədən özünəməxsus heyvanat aləminə malik planetimizdə ən 
böyük balıq su hövzəsi olan Xəzər dənizinin üstündən keçən köçəri quşların yolları 
aid edilir(Şək.1). 
 
  Xəzərdə  suyun  duzluluq  dərəcəsi  onun  heyvanlar  aləminin  qarışıq 
yarımdəniz  görkəmini  şərtləndirir.  Dəniz  elementlərindən  başqa,  Xəzərin  faunası 

 
11
özündə  şirin  su  formalarının  ekoloji  cəhətdən  müxtəlif  növlü  qruplarını  saxlayır. 
Bu xüsusiyyətə görə, Xəzər planetimizdə olan bütün materikdaxili duzlu  göllərdən 
özünəməxsusluğu və zəngin olması ilə fərqlənir. 
 
Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  Abşeron  yarımadasının  təbii  iqlim  şəraitlərindən 
əsas  xarakter  amil  şimal  və  cənub  küləklərinin  üstünlük  təşkil  etdiyi  külək 
rejimidir.  Onların  respirator  infeksiyaların  aktivləşməsində  rolu  ədəbiyyat 
mənbələrindən məlumdur. 
Beləliklə,  Azərbaycanın  yuxarıda  qeyd  olunan  xüsusiyyətləri  (müsbət 
temperaturun  üstünlük  təşkil  etdiyi  mülayim  iqlim,  külək  rejimi,  zəngin  quru  və 
dəniz  flora  və  faunası,  sahil  zonasından  olan  insanların  ev  heyvanları  və  dəniz 
faunası  ilə  sıx  əlaqəsi  bir  tərəfdən,  digər  tərəfdən  –  qida  zəncirləri-vəhşi  quşlar–
quano-dəniz,  dəniz  faunası,  ev  heyvanları  və  sahil  zonalarından  olan  insanların 
şəhərin  industrial  hissəsinin  əhalisi  ilə  kontaktı)  insan  və  heyvan  virusları 
arasındakı  epidemik  və  epizootik  proseslərin,  ekoloji  əlaqələrin  aydınlaşdırılması 
üçün şərait yaradır. 
Qeyd  olunanla  əlaqədar  olaraq  insan  populyasiyasında    müntəzəm 
epidnəzarət daxil olmaqla kompleks tədqiqatlar və A qripi virusunun yeni antigen 
variantlarının  meydana  çıxması  səbəblərinin  öyrənilməsində  perspektiv  olan 
ekoloji tədqiqatlar aparılmışdır. 
 
 
 
 
 

 
12
 
                            
Fəsil 1. Qrip virusunun ekologiyası. 
 
                                 1.1. Qrip  üzrə dünyada situasiya.    
  
Aparılan 
tədqiqatlarda 
məqsəd 
qripp 
virusunun 
sirkulyasiyasının 
Azərbaycanın  müxtəlif  biosenozlarında  xüsusiyyətlərini,  virus  populyasiyasının 
genofondunun  aydınlaşdırılması,  təbiətdə  A  qripi  viruslarının  dəyişkənliyindəki  
tendensiyaların  epidemik  və  epizootik  proseslərin  qarşılıqlı  əlaqəsinin  üzə 
çıxarılmasıdır. 
A qripp viruslarının epidemik ştammlarının quşların və heyvanların müxtəlif 
populysiyalarında rekombinant virusların tərkibində rezervasiyasının isbat edilmiş 
mümkünlüyünü(Webster  R.,  Schild  J.  1978,  Schortridge  K.,1982(1,2))və 
tədqiqatlar  dövründə  tək-tək  halda    da  olsa  quş  qripi  virusunun  insanlardan 
izolyasiya  edilməsi  haqda  məlumatlar  (Cambell  və  b.,  De  Lay  və  b.,  1967,       
ştamm  A/Брешия/Hav
1
N
1
/  (F.Ə.Sadıxova  və  həmmüəlliflər  1979).  A/cücə/ 
Almaniya/”N”/49/Hav2Neq1/H10  N7/    ştamının  oxşarı  A/Bakı/900/79/  Hav2
 
Neq1/  açıq  aydın  göstərir  ki,  dərin  antigen  dəyişikliklərinin  səbəblərinin 
araşdırılması  kimi  fundamental  məsələnin  həlli  hazırda  epidemiya  və 
epizootiyaların  qarşılıqlı  əlaqəsindən, vəhşi  quşların toplandığı  yerlərdə  virusların 
sirkulyasiyası xüsusiyyətlərinin üzə çıxarılmasından asılıdır. 
Bununla  əlaqədar  olaraq,  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  indiki  zamanda  yuxarıda 
qeyd  olunan  fakt  A/chick/Scot/59/H5N1/-/Hav5N1/  virusunun  sirkulyasiyası  ilə 

 
13
əlaqədar  qripin  dünya  üzrə  epidsituasiyası  və  həmin  virusun  quş  və  insan  
populyasiyasında infeksion patologiyası ilə əlaqədar xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 
Hazırda  H5  və  H7
 
kimi  iki  subtipə  bölünmüş  yüksək  patogen  quş  virusları 
arasında H5N1
 
qrip virusu xüsusi maraq doğurur. 
Qripin quşlarda patogenezi maraqlıdır. A qripi ilə quşların yoluxması zamanı 
xəstəlik bu və ya digər lokal simptomların olması ilə septik xəstəlik tipi üzrə gedir. 
Bu  zaman  enteritlər  quşların  yuva  qurduqları  və  yaşadıqları  yerdə  vəhşi  quşların 
fekalisi  ilə  kütləvi  surətdə  qrip  viruslarının  ifraz  edilməsinə  və  bununla  da 
torpağın, suyun çirklənməsinə gətirib çıxarır. Ətraf  mühitin çirklənməsi virusların 
biosferdə yayılması üçün əlavə faktordur. 
İtaliyada, 1878-ci ildə yüksək letallığa malik toyuq xəstəliyindən sonra, quş 
qripinin H5N1
 
yüksək patogen agent tərəfindən törədilən  sonrakı sıçrayışı 1959-cu 
ildə Şotlandiyada qeydə alınmışdır. 
Bundan  sonra  bütün  dünyada  cəmi  24  sıçrayış qeydə  alınmışdır. Bunlardan 
14-ü son onillikdə baş vermişdir. 
İnsan  və  heyvan  qripi  viruslarının  insan  populyasiyasına  tək-tək  hallarda 
sirayət etməsi halları ilə gedən paralel sirkulyasiya faktı məlumdur. 
Virusların  çoxu  insanlarda  viruslu  konyunktivit  formasında  yüngül  xəstəlik 
törədir. Sonra sağalma gedir. H5N1 virusu müstəsnalıq təşkil edir.  
1997-ci  ildə  toyuqlar  arasında  bir  neçə  ay  sirkulə  etdikdən  sonra  virus 
mutasiyaya uğradı və fövqəladə yüksək patogenlik qazandı: toyuqlar arasında ölüm 
100% təşkil edirdi. 

 
14
Paralel  olaraq  insanlar  arasında  H5N1  qrip  virusunun  sirkulyasiyası  fiksə 
olundu: 18 hal qeydə alınmışdı, onlardan 6-sı ölümlə nəticələndi. 
1997-ci  ildə  belə  patogen  formada  peyda  olan  virus  2003-cü  ilə  qədər  üzə 
çıxmadı. 
2003-cü  ildən  indiyə  qədər  H5N1  virusu  ilə  törənən  quş  qripinin  bir  sıra 
ölkələrdə:  Çin,  Koreya,  Vyetnam,  Yaponiya,  İndoneziya,  Kamboca  və  s.-də 
növbəti  sıçrayışaları  qeydə  alındı.  Qeyd  olunan  sıçrayışların  coğrafiyası  yeni 
epidemik qrip virusunun Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində və Okeaniyada yaranması 
haqda  nəzəriyyəni  bir  daha  təsdiq  etdi.  Çünki  burada  əhalinin  sıxlığı  və  heyvan 
populyasiyasının bolluğu köçəri vəhşi quşların uçuş yolları ilə uzlaşır. 
Sıçrayışlar  zamanı  Asiyada  3  ay  ərzində  120  mln.  ev  quşu  tələf  oldu. 
Bununla  yanaşı,  vəhşi  quşlar  arasında  A/H5N1/  qrip  virusunun  patogen 
xüsusiyyətlərinin  üzə  çıxması  faktı  müəyyən  edildi.  Qeyd  olunan  virusun 
miqrasiya edən vəhşi quşlar arasında sirkulyasiyası virusun ətraf mühitdə, xüsusən 
ev  quşları  arasında,  su  quşlarını  yoluxdurmaqla  suda  və  suətrafı  komplekslərdə 
yayılması faktoru xüsusi maraq doğurmuşdu və H5N1 ştammlarının sirkulyasiyası 
ilə  əlaqədar  virusoloji  tədqiqatlar  kifayət  qədər  geniş  miqyasda  miqrasiya  edən 
vəhşi  quşların  ölümünü  üzə  çıxartdı.  Bu  virusu  böyük  məsafələrə  yayan  köçəri  
vəhşi  quşların,  o  cümlədən  su  quşlarının  epidemik  əhəmiyyətini  qeyd  etmək 
lazımdır. 
Onları  A  qripi  virusunun  bütün  subtipləri  üçün  təbii  rezervuar  kimi 
qiymətləndirmək olar. 

 
15
Beləliklə, bu tapıntılar, yəni H5N1 virusunun nəinki ev quşlarından, həm də 
vəhşi  su  və  suətrafı  komplekslərin  quşlarından  izolyasiya  edilməsi  virusların 
təbiətdə dövranı kimi məlum faktı təsdiq edir. 
Hadisələrin  sonrakı  inkişafında  bir  sıra  Avropa  ölkələrində:  Almaniya, 
Belçika,  Fransa,  Böyük  Britaniya,  eləcə  də  ABŞ-da  H5N1  quş  qripi  virusunun 
vəhşi və ev quşları arasında törətdiyi xəstəliklər qeydə alındı və izolyasiya edildi. 
Ancaq bu ölkələrdə insanların yoluxması halları qeydə alınmamışdır. 
ÜST-ün məlumatlarına görə, A/H5N1/ virusunun insanlar arasında törətdiyi 
təsdiq  edilmiş  xəstəlik  halları  2002-ci  il  üçün  318-dir,  onlardan  192-si  (60%) 
ölümlə nəticələnmişdir. 
Ekologiyanın  və  insaların  xəstəliklərinin  dəyişilməsi  haqda  bir  yerdə 
yığılmış  məlumatlar,  eləcə  də  törədicinin  özünün  dəyişilməsi  H5N1  ştammının 
pandemik virus kimi formalaşmasının mümkünlüyünü güman etməyə əsas verir. 
2006-cı  ildə  Azərbaycan  ərazisində  də  A/H5N1/  quş  qripi  virusları  ilə 
insanların  yoluxmasının    8  klinik  halı  qeydə  alınmışdı. Bunlardan  5-i  letal  nəticə 
verdi. 
Ancaq,  infeksiyanın  insandan  insana  keçməsi  halı  qeydə  alınmamışdır. 
Epidemioloji  tədqiqatlar  yoluxmuş  və  ölmüş  insanların  bu  regionda  ölü  vəhşi  qu 
quşları ilə kontaktını üzə çıxartdı. 
Bu  fakt  quş  qripinin  insan  populyasiyasına  gətirilməsi  və  növ  spesifikliyi 
baryerinin tək bir halda aradan götürülməsinin nümunəsidir. 

 
16
Bununla  əlaqədar  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Azərbaycan  ərazisində,  xüsusən 
H5N1  virusu  ilə xəstələnmə halları qeydə  alınan  Salyan  ərazisində  vəhşi  quşların 
uçuş yolları vardır. 
Azərbaycan özünün iqlim-coğrafi parametrlərinə görə unikal regiondur. Belə 
ki,  bu  parametrlər  Cənub  –Şərqi  Asiyanın  təbii  iqlim  parametrləri  ilə  eynidir. 
Qızılağac  qoruğu  əhalisinin  sıx  yaşadığı  məntəqələrdə  çoxlu  sayda  heyvandarlıq 
təsərrüfatları  olan  Abşeron  yarımadası,  vəhşi  köçəri  quşların,  o  cümlədən  su 
quşlarının  qışlaq  yerləri  olan  bir  sıra  adalar,  müxtəlif  populyasiyaların  qarşılıqlı 
əlaqəsi,  insan  və  heyvan  qripi  viruslarının  ekoloji  əlaqələri  üçün  optimal  şərait 
yaradır. 
İnsanların  yüksək  pandemik  potensiyaya  malik  H5N1  ştammı  ilə 
yoluxmasının  təsdiqi  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir  və  pandemiyanın  mümkün 
inkişafı nöqteyi-nəzərindən həyəcan siqnalıdır. 
 
          
1.2.  A  qripi  virusunun  təbii  dəyişkənliyi  və  onu  aydınlaşdıran 
nəzəriyyələr.
 
Müasir  virusoloji  metodların  köməyilə  qrip  virusunda  daim  antigen 
dəyişkənliklərinin  baş  verməsi  faktı  müəyyən  edilmişdir.  Bunun  da  son  nəticəsi 
epidemiya  və  ya  pandemiyanın  etioloji  səbəbi  olan  virusun  yeni  növünün  əmələ 
gəlməsidir. 

 
17
Dərin  antigen  dəyişkənliyinin  mexanizmi  aydınlaşdırılmamışdır,  bu  da 
hazırda 
epidemiya 
və 
pandemiyaların 
yaranmasını, 
onların 
rasional 
diaqnostikasını, xüsusən qripə qarşı effektiv vaksinoprofilaktikanı çətinləşdirir. 
Antigen  strukturundakı  dəyişkənlik  nəticəsində  yaranan  virus  qrip 
epidemiyasının  böyük  dalğalarını  doğurur.  Bu  baxımdan  onun  əmələ  gəlməsi 
mexanizminin aydınlaşdırılması vacibdir. 
Dreyfin  mexanizminin  ümumi  qəbul  edilmiş  açıqlaması  seleksiya  üçün 
münbit  şərait  yaradan  respirator  traktın  səthi  infeksiyası  və  immunoloji  “pressin” 
təsiridir.(Burnet F.M, 1955; Fasekas de st., 1973; Hannoun C., 1973). 
Yeni  pandemik  ştammların  əmələ  gəlməsinə  səbəb  olan  virusun  səthindəki 
antigenlərin qəfil dəyişməsi- “shift”-in təbiəti haqda vahid nöqteyi-nəzər yoxdur. 
“Shift”-in mexanizmini aydınlaşdıran 2 əsas nəzəriyyə vardır: 
1.
 
Pandemik ştammlar-özündən əvvəlki virusun mutasiyasının və ya onların   
insan orqanizmində persistent formada qalmasının nəticəsidir. 
         2.   Bu virusların mənbəyi heyvan qripi viruslarının rezervuarıdır. 
 
Birinci  hipotezə  görə, belə  güman  edirlər  ki,  insan viruslarının  dəyişilməsi-
immunoloji “pressin” təsiri altında özünəməxsus təkamüldür(Smorodinsev А.А. və 
b.; 1978; Belyakov V.L. və b., 1983; Karpuxin Q.İ. və b. 1983). 
 
Digər  qrup  müəlliflər  virusların  dəyişkənliyinə  ardıcıl  mutasiya  kimi 
baxırlar.  Bu  mutasiyalar  RNT-nin  kodunu  əvvəl  dreyf-variasiyalara  qədər,  sonra 
isə şift-variasiyalara dəyişir(Davenport F., 1977). 
 
İkinci hipotez iki fərziyyədən ibarətdir: 
1.
 
Heyvan və quş virusunun insana birbaşa keçməsinin mümkünlüyü. 

 
18
2.
 
İnsan  qripi  virusların  dəyişilməsi  öncədən  mutasiya  olunmuş  və 
populyasiya  immunitetinin  seleksiya  edici  təsiri  ilə  dəyişilmiş  insan 
ştamlarının  heyvan  və  quş  ştamları  ilə  rekombinasiyası  və  ya 
hibridləşməsi ilə yaranır. 
Bu  nəzəriyyəyə  görə  dreyf-variasiyalar  genomun  nöqtəvi  zədələnməsindən 
əmələ gələn mutasiyaların nəticəsidir(Palese P., 1980, Both G.W. və b., 1983). Bu 
zaman      hemaqqlütinində  bir  sıra  dəyişikliklər  baş  verir(Laver  W.G.İtal,  1980), 
insan qrip virusunda şift variasiyaları isə insan və heyvan qripi viruslarının iştirakı 
ilə  gedən  rekombinasiyaların  nəticəsidir  (Zhdanov  V.M.,  Lvov  D.K.  və  b,  1978, 
Webster R.G., Gambell H.və b, 1974, Beveridge W.J., 1976,Webster R., Hinshaw 
V., 1977, Lvov D.К.). 
 
            Birbaşa mutasiya nəzəriyyəsinə qarşı olan etirazlar.