Fe’lning vazifa shakllari fe’lning turli gap bo`lagi vazifasida kelishi uchun xoslangan shakllar



Yüklə 30,99 Kb.
tarix19.12.2023
ölçüsü30,99 Kb.
#184504
FE’LNING VAZIFA SHAKLLARI


FE’LNING VAZIFA SHAKLLARI
Fe’lning turli gap bo`lagi vazifasida kelishi uchun xoslangan shakllar

Sof fe’l shakli

Harakat nomi

Sifatdosh

Ravishdosh



1. SOF FE’L SHAKLI - fe’lni gapda kesim vazifasini bajarishga xoslaydigan shakli.
 Sof fe’l shaklini hosil qiladigan maxsus morfologik shakl mavjud emas.
 Sof fe’l shakli zamon, mayl, shaxs-son ma’nolarini ko`rsata oladi. M: Xudoyorxon
xalqqa gapirdi. Gapida gapirdi fe’li sof fe’l shakli bo`lib, o`tgan zamon, III shaxs
birlik va xabar mayli ma’nolarini bildirgan.
2. HARAKAT NOMI SHAKLI
HARAKAT NOMI
Fe’lning OT ga xoslangan shakli bo`lishsiz shakli

-sh, -ish

-v, -uv

-moq

-mak

-maslik

o`qish, yozish

saylov, yozuv

o`qimoq

ko`rmak

o`qimaslik

Harakat nomi otga xoslanganligi bois, fe’lga xos bo`lgan zamon, mayl va shaxs-son


ma’nolarini ko`rsatmaydi. Shuning uchun harakat nomi - fe’lning noaniq shakli [-moq]
deyiladi va bu shakl lug`atlarda aks etadi. ( to read --- o`qimoq ).
Harakat nomi otlar kabi egalik, kelishik, ko`plik shakllarini oladi:
M; Suzishing yomon emas. – egalik.

Tez o`qishga odatlan. Qadimiy yozuvlar ko`p.

kelishik.ko`plik

[ -v ] qo`shimchasi qo`shilishi natijasida fe’l asosida - tovush almashadi:

[ -i ] tovushi [ -u ] tovushiga almashadi

[ -a ] tovushi [ -o ] tovushiga almashadi

o`qi + v = o`quv

ishla+v = ishlov

De+mak --- so`zi ham harakat nomi ham modal so`z bo`lib kelishi mumkin:
a) Og`ziga kelganni demak yaxshi emas. --- harakat nomi
b) Demak, uning barcha gapi yolg`onmi-a? --- modal so`z.
3. SIFATDOSH SHAKLI
Sifatdosh – fe’lning sifatga xoslangan shakli. Qo`shimchalari: -gan (-kan, -qan), -adigan, -ydigan, -r (-ar), [-r, -ar ning bo`lishsiz shakli – mas ]


Sifatdoshning --- sifatdan farqli tomonlari:

Sifat

Fe’lning sifatdosh shakli

Shaxs va narsalarning turg’un, barqaror belgisini ifodalaydi

Shaxs va narsalarning beqaror(o`zgaruvchan), bir holatdan ikkinchi holatga o’tishi bilan bog’liq, uch zamondagi belgisini ifodalaydi.

Qizil gul; sovuq xona;issiq suv; eski ko’ylak;

Qizar+ma+gan gul; sovi+yotgan xona;isi+t+il+adigan suv




SIFATDOSH SHAKLI



O`tgan zamonsifatdoshi

-gan-kan-qan

o`qigan bola ekkan ko`chat oqqan suv

qachon? --- oldin

Hozirgi zamonsifatdoshi

-yotgan - ayotgan

ishlayotgan ari yozayotgan xati

qachon? --- hozir

Kelasi zamonsifatdoshi

-adigan -ydigan - r (-ar) -mas

keladigan havf ishlaydigan mixt qaytar dunyo qaytmas umr

qachon? --- keyin

Sifatdosh qo`shimchalarining imlosi
-gan qo`shimchasi 3 xil aytiladi va yoziladi:
a) Yog`+gan = yog`gan, teg+gan = teggan --- Morfologik yozuv;
b) Ek+gan = ekkan, chiq+gan = chiqqan --- Fonetik yozuv


4. RAVISHDOSH SHAKLI
 Ravishdosh fe’lning ravishga xoslangan shakli.
Qo`shimchalari: -b (-ib), -a (-ay), -gach (-kach, -qach), -guncha (-kuncha, -quncha),
-gancha(-kancha, -qancha), -gani (-kani, -qani).



Ravish

Fe’lning ravishdosh shakli

Fe’lga bog`lanib harakatning ham va otga bog`lanib predmetning ham belgisini bildiradi

Fe’lga bog`lanib harakatning belgisini bildiradi

Asosdagi ma’nosidan anglanadi

Fe’lga qo`shilgan qo`shimchasidan anglashiladi

----------

Bo’lishli-bo’lishsizlik shakliga ega

tez keldi – qanday? keldi.ko`p kitob – qancha? kitob.

shosh+ib keldi – qanday? keldi qayt+a o`qidi – qanday? o`qidi.




Ravishdosh qo`shimchalarining ma’nolari:





-b (-ib)
-a (-ay)



Asosan holatni bildiradi; kul+ib gapirdi, ayt+a –ayt+a charchadi. –qanday?

Ba’zan sababni bildiradi; [-b, -ib + inkor fe’l = sabab ]qo`rq+ib kir+ma+di, uyal+ib kelmadi. – nima sababdan?

Ba’zan paytni bildiradi; Kun bot+ib kirib keldi. qachon?




-gancha-kancha-qancha

Boshini quyi sol+gancha gapirdi.Holatni bildiradi; Entik+kancha jim qoldi. - qanday?Chanqa+gancha kirib keldi.

-gach-kach-qach-guncha-kuncha-quncha

Uyga bor+gach telefon qilamiz.Gullarni ek+kach sug`oramiz. –qachon?Paytni bildiradi; Qo`ylarni kechgacha boq+qach yetib keldi.G`uncha ochil+guncha kutdim. Sabzi ek+kuncha kech bo`ldi. –qachongacha?Uyidan chiq+quncha kutib zerikdim.

-gani-kani-qani

Onang bilan gaplash+gani keldim.Maqsadni bildiradi; Qulupnaylar ek+kani keldim. – nima maqsadda?Tog`ga olib chiq+qani nima bor?



RAVISHDOSH QO`SHIMCHALARINING IMLOSI:
-gach, -guncha, -gancha, -gani --- bu qo`shimchalar 3 xil aytiladi yoziladi:
Agar bu qo`shimchalar asliga muvofiq aytilsa va yozilsa, ya’ni tovush o`zgarishiga
uchramasa - morfologik tamoyil; ( M: o`qi+gach= o`qigach, bor+guncha= borguncha,
charcha+gancha= charchagancha, yoz+gani = yozgani ).
Ya’ni: g va g` undoshlari bilan tugagan fe’llarga qo`shilsa - morfologik tamoyil.
Agar bu qo`shimchalar asliga muvofiq aytilmasa va yozilmasa, ya’ni tovush
o`zgarishiga uchrasa – fonetik tamoyil; ( M: ko`nik+gach = ko`nikkach, chiq+gach =
chiqqach, ek+gancha = ekkancha, chiq+guncha = chiqquncha, chiq+gani = chiqqani ).
Ya’ni: k va q undoshlari bilan tugagan fe’llarga qo`shilsa – fonetik tamoyil.

Sof fe’ling bo`lishsiz shakli

-ma (o`qidi --- o`qi+ma+di )

Harakat nomining bo`lishsiz shakli

-maslik ( o`qish --- o`qi+maslik )

Sifatdosh(-ar) ning bo`lishsiz shakli

-mas (oqar --- oq+mas )

Ravishdoshning bo`lishsiz shakli

-may (o`qib --- o`qi+may )-mayin (bilib --- bil+mayin )-masdan (yozib --- yoz+masdan )

-gani ravishdoshining bo`lishsiz shakli yo`q!!! o`qi+gani keldi-to`g`ri --- oqi+ma+gani keldi –xato







Sanash,
chiqmoq,
Chiqqan,
kelgan,
chizuv,
aytish,
chaqirish,
to‘plash,
tikkan,
olgan,
foydalanish,
quymoq,
sindirmoq,
yopish,
uqqan,
chekkan yurgan,
quyuv,
ho‘plamoq,
yuguruv,
tanishuv,
oqqan,
kechikkan,
taqqan
qarov,
ishlov,
haydov.

Yüklə 30,99 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin