Fəlsəfə elmi haqqında ümumi anlayış İnsan biliyinin ən mürəkkəb və çətin sahəsi olan fəlsəfə ən qədim elm sahələrindən biridir. Əvvələr o, «elmlər elmi»

«İnsan və onun dünyaya münasibətidir» kimi cavab verilməsi məqsədəuyğundur.  
Materiyanımı, yoxsa şüurumu ilkin əsas, substantiv başlanğıc hesab etdiklərinə 
görə filosoflar iki əks cərəyana mənsub olmuşlar. Materiyanı müəyyənedici, ilkin 
hesab edənlər materializm cərəyanına və onun müxtəlif məktəblərinə (sadəlövh, 
mexaniki, metafiziki, maarifçi, klassik materializm və s.) - varlığı, materiyanı şüur 
əsasında izah edən, ideyaları ilkin əsas, başlanğıc kimi götürənlər isə idealizmə və onun 
müxtəlif növlərinə (obyektiv idealizm və subyektiv idealizm) mənsub olmuşlar. Bu 
cəhətdən obyektiv idealizm insandan, bəşəriyyətdən kənarda, ondan asılı olmayaraq 
obyektiv «mövcud olmuş» «dünya ruhu», «mütləq ideya»nı əsas götürməklə, subyektiv 
idealizm isə insan şüuruna istinad etməklə fərqlənmişlər. Materializm və idealizmin 
əksliyi təkcə nəzəri məsələ deyildir, o həm də sosial-iqtisadi, sinfi, siyasi və mənəvi 
səbəblərlə şərtlənir. Materializm öz məzmunu və mahiyyəti etibarilə, həm də gerçəkliyi 
əks etdirməsi cəhətdən elmə yaxındır, onunla qovuşur. İdealizmin isə dinlə qovuşduğunu 
qeyd edən filosoflar idealizmi «incələşmiş din», «dinçiliyə yol» və s. adlandırmışlar. 
Düzdür, bu cür təhlil həqiqətə uyğundur və əsasən qəbul edilməlidir. Hər iki fəlsəfi 

---

18 
cərəyan gerçəkliyin müxtəlif mövqelərdən izahıdır, insan idrakının məhsuludur; idrak isə 
düz xətt üzrə inkişaf etmir; idrakın inkarlı, spiralabənzər inkişafı müəyyən yenilmələrin 
dəqiqləşməni, fikir plüralizmini zəruri surətdə doğurur. Bu yolla mövqelər aydınlaşır,
həqiqətə yaxınlaşır, fikir plüralizmindən fikir aydınlığına keçilir.
Fəlsəfənin əsas məsələsinin ikinci tərəfində qoyulan suala da filosoflar müxtəlif 
cəhətdən yanaşıb cavab vermişlər. Dünyanın dərkedilənliyi prinsipi mövqeyindən çıxış 
edən filosoflar bu mövqedə dururlar ki, dünya və onun qanunauyğunluqları dərk ediləndir. 
Dünyada dərk olunmamış şeylər çoxdur, amma dərkolunmaz şeylər yoxdur.
Dünya və onun qanunları elmin və praktik fəaliyyətin inkişafı ilə addım-addım dərk 
olunur, əməli məqsədlərində insan həmin qanunlardan istifadə edir. Lakin fəlsəfə 
tarixində gerçəklik və onun qanunlarının dərk edilməsinə şübhə ilə baxan (onu müəyyən 
çərçivə ilə məhdudlaşdıran) skeptisizm (D.Yum və başqaları) və dünyanın «sirli 
özündəşeylər» hesab edərək onun dərk edilməsini qeyri-mümkün sayan aqnostisizm
(İ.Kant və başqaları) cərəyanları («a» yunanca inkar şəkilçisi, «qnosis» - bilik deməkdir, 
yəni «bilməzlik», «biliyin inkarı») olmuşdur. Kant göstərirdi ki, insan təbiətdən qanunlar 
almır, əksinə təbiətə qanunları diktə edir. Əslində isə insan idrakı tədricən mütləq həqiqətə 
yaxınlaşır. İnsan həqiqətə çatdıqca Kantın özündə şeylərınin sonu çatır.