FəNN: vergiLƏr və vergitutma mühaziRƏ MÜƏLLİMİ: İ. E. D. M. C. HÜseynov

KitabYurdu.az 
12

---

istifadə  olunmuş  suyun  müqavilində  də  bəhrə  vergisi  ödəyirdilər. 
Hərbiçilərin, mülki və ruhani vəzifələr tutan şəxslərin xeyrinə toplanan 
vergilərin  məcmusu  ixracat  adlanırdı.  Qeyri-qanuni  surətdə,  özbaşına 
toplanan vergilər şiltaqat adlanırdı. 
 
XVI  əsrin  əvvəlində  Azərbaycan  Səfəvi  dövlətinin  yaranması 
böyük  sosial-iqtisadi  irəliləyişin  müsbət  nəticəsi  idi.  Lakin  əhalinin 
vəziyyəti  dəyişmədi,  əksinə  Səfəvi  –  Osmanlı  müharibələri  dövründə 
daha  da  ağırlaşdı.  I  Təhmasibin  hakimiyyətinin  son  illərində  torpaq 
vergisi məhsulun altıda bir hissəsini təşkil edirdi. 
 
Kəndlilər  torpaq  sahiblərinə  otlaqlardan  istifadə  üçün  çobanbəyi, 
çöpbaşı, bağlar üçün bağbaşı verir, bayramlarda feodallara bayramlıq və 
novruzi aparırdılar. Vergilərin bir hissəsi pulla ödənilirdi. Kəndlilər ilin 
müəyyən  günlərini  torpaq  sahibi  və  dövlət  üçün  müfdə  işləyirdilər. 
Kəndə gələn məmurları və onların xidmətçilərini yedirtmək, gecələməsi 
təmin etmək kənd əhalisinin vəzifəsi hesab edilirdi. 
 
Rəiyyətə  nisbətən  elatlar  (maldar  kəndlilər)  az  vergi  verirlər. 
Bunların  xəzinəyə verdiyi əsas vergi  çobanbəyi (otlaq  xərci) idi. Şahın 
və feodalların hərbi qüvvələri də başlıca olaraq elatlardan toplanırdı. 
 
XVI  əsrin  sonlarında  I  Şah  Abbasın  həyata  keçirdiyi  islahatlar 
Səfəvilər dövlətinin möhkəmlənməsində mühüm rol oynadı. 1598-ci il I 
Şah  Abbas  ölkənin  paytaxtını  İsfahan  şəhərinə  köçürdü  və  orada 
məhsuldar  qüvvələrin  inkişaf  etdirilməsi  üçün  bir  sıra  vergi  islahatları 
həyata  keçirdi.  Bu  məqsədlə  həmin  ərazilərdə  maldarlardan  tutulan 
çobanbəyi  vergisi  ləğv  edildi,  bəzi  vergilər  nəzərə  çarpacaq  dərəcədə 
azaldıldı,  bəziləri  isə  müəyyən  müddətə  ləğv  edildi.  1613-cü  ildə  bu 
güzəştlər daha 3 il müddətinə, sonra isə daha 1 il müddətinə uzadıldı. Bu 
cür  güzəştlər  müharibə  nəticəsində  qarət  olunmuş  Xorasanın  həm 
oturaq, həm də köçəri əhalisinə verildi. 
 
1699 – 1702-ci illərdə əhalinin yeni siyahıya alınması keçirildi. Bu 
siyahıya alınma zamanı vergilər 3 dəfə artırıldı. 
 
XVIII əsrin I yarısında vergi və mükəlləfiyyətlərin ağırlığı əsasən 
rəiyyət və elatların boynuna düşürdü. 
 
1736-cı  ildə  Səfəvilər  dövləti  süqut  etdi  və  tezliklə  Azərbaycan 
ərazisində  Şəki,  Qarabağ,  Quba,  Gəncə,  Naxçıvan  xanlıqları  kimi 
feodallıqlar yarandı. 
 
XVIII  əsrin  II  yarısında  Azərbaycanda  xanlıqları  dövründə  əsas 
vergini  malcəhət  (Naxçıvan  və  Şirvan  xanlıqlarında  və  bu  vergi  bəhrə 
adlanırdı) təşkil edirdi. Müxtəlif xanlıqlarda onun həcmi məhsulun 1\10-
lə 1\3 arasında tərəddüd edirdi.