FƏrrux rüSTƏmov tamilla dadaşova ali MƏKTƏb pedaqogikasi
Yüklə 6,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
‘J
haqqında konkret mülahizələr söyləməyi, nəticələr çıxarmağı təklif edir.
Bu halda tələbələrin idraki tapşırıqların həlli üzərində aktiv «axtarışları» təşkil olunur. Problem müəllim tərəfindən, yaxud evristik proqram və ya göstərişlərlə müəyyən edilir. Problemi tələbənin özü də müstəqil olaraq müəyyənlə.şdirə bilər. Bu aaman problem üzərində təfəkkür işi produktiv xarakter daşıyır. Şübhəsiz, pedaqoq bu işə tələbəni mərhələ- mərhələ istiqamətləndirir və onun icrasına nəzarət edir. Burada eyni zamanda, müvafiq təlim texnologiyalarından istifadə də istisna deyil. Tələbə proqramlardan, tədris vəsaitlərindən və kompüterdən istifadə etməklə müstəqil surətdə işini istiqamətləndirir və özünə nəzarət edə bilir. Evristik müsahibənin bir forması olan bu metod seminar və kollekviumlarda tələbənin idrak maraqlarını inkişaf etdirməyə, onu fəal təfəkkür əməliyyatları aparmağa imkan verir. Müstəqil evristik «axtarışlarda» müəllim obyekt və hadisələr haqqında tələbələrə «hazır» biliklər təqdim etmir. Tələbəyə bu məlumatları «axtarıb tapmağı» tapşırır. Ancaq tələbə bu axtarışlarda tam müstəqil olmur. Müəllim «axlarış» prosesini hiss edilmədən (köməkçi suallar verməklə, nəyisə deməklə və s) idarə edir. Tələbə qarşıya qoyduğu problemin şərtlərini müəyyənləşdirib təhlil edir, onun həlli ilə bağlı hipo- tezlər irəli sürür. Onların doğru olub-olmaması haqqında müəllim tərəfindən informasiya alır. Yaxud özü müstəqil surətdə irəli sürdüyü mülahizələrin düz və səhv olduğunu aydınlaşdırır. Hipotezin, yaxud hər hansı bir ideyanın irəli sürülməsi «axtarışm» əsas və həlledici komponenti kimi özünü göstərir. Bu mərhələdə müəllim özünün idarəetmə və nəzarət fəaliyyətini elə qurur ki, tələbə axtardığına mümkün qədər çox yaxınlaşsın. Axtarış real peşə fəaliyyətinin təzahür etdiyi şəraiti yaratmaqla tədris tapşırıqları üzərində gedə bilər. Didaktik oyunlar real istehsal proseslərini müəyyən mənada «təkrar» etməklə tələbəni produktiv zehni və əməli fəaliyyətə daha 204
artıq yaxınlaşdırır. Didaktiv oyunların tətbiqi və müxtəlif tərzlərdən istifadə edilməsi, şübhəsiz, bu metodun mahiyyətini dəyişmir. Fərdi, qrup və ya kollektiv halda aparılan «ax- tanş»lar zamanı həm də diskussiyadan, fikir mübadiləsindən istifadə oluna bilər. VI. Tədqiqatçılıq metodu Tədris materialının təhlili, problemlərin qoyulması və həlli, şifahi və ya yazılı təlimatların verilməsindən sonra tələbələr müstəqil olaraq müvafiq ədəbiyyatı və mənbələri müəyyənləşdirir, öyrənir, müşahidələr aparır, axtarış xarakteri daşıyan müxtəlif əməliyyatlar icra edirlər. Tədqiqatçılıq fəaliyyəti tələbədə təşəbbüskarlıq, müstəqillik və yaradıcılıq qabiliyyətlərinin inkişafı üçün daha əlverişli şərait yaradır. Təlim metodları tədriclə elmi tədqiqat metodlarına yiyələnməyə imkan verir. VII. Tələhənin tədris materialı üzərində müstəqil
/ş metodları Məlumdur ki, tələbə dərsliyi, yaxud mühazirə mətnini tam mənimsəyənə qədər oxuyur. Yeni materialı bütün dəqiqliyi ilə dərk etdikdən sonra informasiyanın bu blokunda olan bilikləri tətbiq edərək, müxtəlif tapşırıqları yerinə yetirir. Tapşırıqlar, təlim materialını əhatə edən suallar, yaxud biliklərin tətbiqini tələb edən misallar, məsələlər, praktik işlər formasında ola bilər. Praktik işlərin icrası zamanı biliklərin tətbiqi mərhələlərlə baş verir. Tələbə əvvəlcə tapşırığın icrası zamanı mətnə və ya müəllimə müraciət edir, sonra tədriclə hafizəsinə istinad etməyə başlayır. Bu yolla müəyyən əməliyyatlar avtomatlaşır. İnformasiyalarm sonrakı bloku üzai'ində iş burada davam etdirilir. Təlim materialı üzərində tələbənin iş metodlarr^ir sıra əlamətlərinə görə ayırd edilir: ixtiyari və qeyri-ixtiyari; əməliyyatların və formaların növləri; işin bir, yaxud '■bir neçə mərhələli olması və s. Təlim materialı üzərində tələbənin iş metodları digər müxtəlif parametrlərlə də müəyyənləşdirilə bilər. 205
Göstərilən xarakteristikalara əsasən təlim materialı üzərində tələbənin iş metodlarını belə təsnif etmək olar: a) tc->lim materialını öyrənə-öyrma qazanılım.') hiHkbri tətbiq elımk; b) tapşırıqların icra prosesinds tbilim materialı iizərimh iş; C) ımrbəbli iş. Təlim materialı üzərində tələbələrin müstəqil işləri didaktik oyunlarda kollektiv fəaliyyətin modelləşdirilməsi şəraitində həyata keçirilə bilər. Belə bir şəraitdə müəyyən rolu icra edən tələbə bu və ya digər tapşırığın, məsələnin həlli zamanı necə fəaliyyət göstərmək lazım olduğunu yaxşı bilir. Tələbə bu yolla tədriclə gələcək əmək fəaliyyətinə hazırlanır, onun mütəxəssis kimi formalaşması təmin edilir.
Müasir şəraitdə ali məktəb təcrübəsində istifadə olunan bu metodları müəyyən edərkən hansım seçmək, yaxud onlardan birini seçərkən, hansı əlamətinə görə ona istinad etmək lazımdır? Bu metodlardan hansının daha optimal təlim imkanları var? Təlim metodlarını optimal surətdə seçmək üçün Y.K.Babanski aşağıdakıları nəzərə almağı vacib bilirdi: • əvvsics, materialın müstəqil, yaxud miidllimin rəhbərliyi altında öyrəniləcəyi nəzərə alınmalıdır: əgər, tələbə xilsu.si gərginlik .sərf etmədən, az vaxt kəsiyində materialı öyrənə bilir- .sə, müəllimin köməyinə ehtiyac yoxdur. Əgər tələbə müstəqil olaraq təlim materialını mənimsəyə bilmirsə, yaxud bunun üçün çox vaxt və enerji sərf edirsə, onda müəllimin köməyi mütləq lazımdır; • reproduktiv və produktiv metodların qarşılıqlı əlaqəsi və nisbəti nəzərə alınmalıdır. Müxtəlif şərait və imkanlar olduğu təqdirdə produktiv metodlara üstünlük verilməlidir: • idrakın induktiv və deduktiv, analitik və .sintetik yollarının qarşılıqlı əlaqə,sini və nLsbəitini düzgün müəyyənləşdirmək lazımdır. Əgər tələbə deduktiv və analitik yolla bilik əldə etmək bacarığına malikdir sə, onda deduktiv və sintetik metodlarla işləməkdə çətinlik çəkməyəcəkdir. Deduktiv və sintetik metod- 206
tar daha nwhsuldar, daha ciddi. Ihvn də elmi idraka daha ya.xııı metodlardır; • lisani, əyani və praktik metodların vəhdətdə istifadə edilməsi yaxşı səmərə verir; • tələbənin təlim-idrak fəaliyyətini daha çox stimullaşdıran metodlardan geniş istifadə olunmalıdır; • nəzarət və özünənəzarət metodlarının intervallan ıv7 «nöqtə»ləri müəyyənləşdirilməlidir; • təlim prosesinin planlaşdırıldığı istiqamətdə cərəyan etmədiyi hallar üçün «ehtiyat» metodlar tapılmalıdır və s. Ümumiyyətlə, bu və ya digər fənnin, yaxud bu və ya digər mövzunun tədrisi metodunu müəyyənləşdirərkən situasiyadan, istifadə olunan vasitə və mənbələrdən, kontingentdən, təlimə təsir edən müxtəlif amillərdən asılı olmayaraq, bütün təlim-tərbiyə metodlarının öyrədici, inkişafetdirici, tərbi- yəedici, təhrikedici, diaqnostik funksiyaları əsas götürülməlidir. Təlim metodunun öyrədici funksiyası onun təlim məqsədlərini həll etməsində, inkişafetdirici funksiya.sı təhsil alanların formalaşmasının müxtəlif səviyyələrini və tempini təmin etməsində, tərbiyəedici funksiyası, şəxsiyyətin istiqamətini müəyyənləşdirməsində, təhrikedici funksiya.sı təlim-idrak motivlərini inkişaf etdirməsində, diaqnostik funk.siyası nəzarət və korreksiya işini təmin etməsində özünü göstərir. Buradan belə nəticə çıxır ki, təlim metodlarının «funksional yararlılığı» konkret şəraitdə eyni dərəcədə təzahür edə bilir. Digər tərəfdən, zamanın tələbindən asılı olaraq bu və ya digər metod daha intensiv tətbiq olunur, digərləri isə arxa plana keçir. Təlim metodu seçərkən onun öz funksiyalarım nə dərəcədə səmərəli yerinə yetirdiyi, başqa sözlə, «funksional yarar- lılığı» nəzərə alınmalıdır. Təlim metodunun «funksional yararhğı» təhsil alanların nəzəri biliklərini və dünyagörüşünü, təfəkkür və nitqini, hafizəsini, iradəsini və emosiyalarını inkişaf etdirməsində, təlim maraqlarını, müstəqillik, fəallılıq və şüurluluğunu, 207
laşəbbiiskarlıhğını, biliklərin əldə edilməsi, sistemləşdirilməsi, möhkəmləndirilməsi və tətbiqi bacarıqlarını, kollektiv produktiv fəaliyyəti, müntəzəm özünüfəhsili təmin edə bilməsində təzahür edir. Təlim metodları seçilərkən, onun «funksional yararlığı» ilə yanaşı, aşağıda qeyd olunan mühüm amilləri də nəzərə alınmalıdır: ^ «ictimai-sifariş» əsasında müəyyən edilən təhsilin ümumi məqsəd və vəzifələri; təhsil müəssisəsinin qarşısında duran konkret vəzifələr; olədris müəssisəsinin şəraiti, maddi-texniki bazası və yerləşdiyi region; tədris edilən fənnin xüsusiyyətləri; konkçet mövzu ilə bağlı didaktik vəzifələr; təlimin prinsigləri; təhsil alanlarin yaş və fərdi'xüsusiyyətləri, həyat təcrübəsi; qrup kontingentinin xüsusiyyətləri və inkişaf səviyyəsi; müəllimin fərdi-psixi xüsusiyyətləri, hazırlıq səviyyəsi, pedaqoji ustalığı; tədris olunan fənlərin ı^etodikası. Təlim metodlarını daha artıq təkmilləşdirmək məqsədilə qabaqcıl pedaqoji təcrübəni öyrənmək, təlimin-müasir texniki vasitələrindən və texnologiyalarından istifadə etmək, təlim metodlarını föçdilgşdirmək, təhsil alanların müstəqilliyini və yaradıcılığını daha arftq inkişaf etdirıpək lazımdır.
ƏSAS MÜDDƏALAR ° Ali məktəbdə təlim metodu müxtəlif didaktik vəzifələrin həlli məqsədilç, .müəllimin “təlim prosesini idarə etməsi və tələbənin təc3ris-idrak fəaliyyətinin düzgün təşkilinin ən ümumi yolları Icimi başa düşülür. Təlim me&du mahiyyəti və xarakterinə görə çoxsahəli, çoxcəhətli, raürəlÖçəb bir sistemdir. Metod layihələşdirilmiş məqsədlə son rfe|ticə arasında birləşdirici həlqədir. Məqsəd - C'i 0
208 0
məzmun - yollar - formalar - təlim vasitələri sistemində metodun rolu müəyyənedicidir. Təlim metoduna verilən müxtəlif təriflərdən asılı olmayaraq, o, mütləq müəllimin öyrədici fəaliyyəti və təhsilalanların fəal təlim-idrak fəaliyyətinin təşkili kimi iki əsas komponenti özündə birləşdirir. Tarixi kateqoriya olan metod cəmiyyətin inkişaf səviyyəsi, konkret tarixi şəraitdə hökmran olan ictimai münasibətlər, elmin və texnikanın tərəqqisi ilə müəyyənləşir. Deməli, sosial-ictimai amillər təhsilin məqsəd və vəzifələri ilə yanaşı təlim metodlarına da təsir göstərir. Təhsilin humanistləşdirildiyi, qloballaşdığı və inteqrasiya edildiyi müasir dövr təlim metodlarını «müstəqillik, şüurluluq və fəallıq», «fəaliyyət vasitəsilə göstərmək», «sərbəst iş prosesində öyrətmək», «ünsiyyət və əməkdaşlıq prosesində öyrənmək», «özüm edirəm - anlayıram», «fəal axtanş» və digər tələblər əsasında qurmağı özündə ehtiva edir. Təlim metodlarının çoxluğu onların qruplaşdıniması və ümumiləşdirilməsini, təşkili prosesini yeni əsaslarla' qurmağı tələb edir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, metodların təsnifatında bu günə qədər fikir vahidliyi yoxdur və bununla bağlı olduqca müxtəlif nöqteyi-nəzərlər mövcuddur. Doğrudur, təlim metodlarına verilən təsnifatların hər birinin özünəməxsus əlamətləri var. Lakin etiraf etmək lazımdır ki, metod çox mürəkkəb və obyektiv mahiyyət daşıdığından onun bütün xüsusiyyətlərini, tərəflərini, funksiyalarını əhatə edən təsnifat vermək çox çətindir, bəlkə də mümkün deyil. Bununla belə, inkişafın müasir tələblərinə uyğun olaraq təlim prosesini daha səmərəli, intensiv, məhsuldar qurmağa imkan verən və ictimai həyatla daha sıx bağlanan, təhsilin qarşısında duran məqsəd və vəzifələri daha optimal yollarla həll etməyə şərait yaradan təsnifatları uğurlu hesab etmək olar. Başlıcası budur ki, müasir ali təhsil sistemində elə təlim metodları seçilməlidir ki, onlar öyrədəni indiyə qədər özünü 209
doğruldan «reproduktor», «repititor» rolundan çıxmağa, biliklərin əldə edilməsi yolunda «bələdçi»lik etməyə kömək etsin. Yeni cəmiyyət quruculuğuna rəğmən, təhsil sistemində aparılan köklü islahatlar zamanın tələblərinə uyğun yeni təlim metodlarına - diskussiyalara, problemli situasiyalara, «əqli hücumlar», «rollu oyunlar», «dairəvi söhbət», «cütlər və qruplarla iş», «rəy mübadiləsi» və s. kimi daha effektiv metodlara istinad etməyi şərtləndirir. İndi ali təhsil sistemində elə təlim metodlarından istifadə olunmalıdır ki, onlar təhsilalanların düşüncə səviyyəsinə uyğun olsun, öyrənənlərdə təlim motivasiyası, müstəqillik və təşəbbüskarlıq, idrak fəallığı, yüksək təfəkkür qabiliyyəti, təlimə şüurlu, məsuliyyətli münasibət formalaşdırsın, yeni cəmiyyətin tələblərinə uyğun kamil mütəxəssis hazırlığını təmin etsin.
" TOİtap^ğlgt <2> Metod, təiT; (priyom), təlim vasitəsi anlayışlarını və onlar arasındakı əlaqəni izah et. Pedaqoji ədəbiyyatda təlim metoduna verilən müxtəlif tarifləri seç, onların ümumi və fərqli cəhətlərini müəyyənləşdir. Pedaqoji ədəbiyyatda təlim metoduna verilən təsnifatları qruplaşdır və onlara öz münasibətini bildir. Aşağıda təqdim edilən cədvəl əsasında təlim metodu daxilində öyrədənlə öyrənənin fəaliyyət formalarını müqayisə et və hər bir metodun əsas əlamətlərini müəyyənləşdir. JV s Metod
Öyrədənin fəaliyyəti
Öyrənənin fəaliyyəti
I İzahlı-illüstrativ metod
bütün komponentləri dəqiq və ardıcıl surətdə şərh edilir
Malerialın qavranılması və dərk edilməsi
II
Reproduktiv metod
Biliyin tətbiq edilməsi qaydaları göstərilir, təlimat verilir, müvafiq yollar göstərilir
Reproduktiv və aiqoritmik fəaliyyət
210 m
Problemli şərh mdoclu
Problem müəyyənləşdirilir, konkret vəzifələr və həlli yolları RÖstərilir
Müstəqil mülahizələrin söylənməsi, suallara aıvab tapılması
IV Dcdııktiv metod
Biliklər - nəticələr çıxannaq yolu ilə təqdim edilir
Konkret
mülahiz.əl.ərin irəli süıtilməsi, nəticələr çıxarılması
V Qi.smən - axtaı ış və ya evristik metod
Problem müəyyən edilir. Tələbənin axtarıcılıq fəaliyyəti dolayısı yollarla idam olunur
Produktiv xarakterli fəaliyyət
VI Tədqiqatçılıq metodu
Şifahi və ya yazılı təlimatlar verilir
Müstəqil tədqiqatçılıq fəaliyyəti
VII
Tələbənin tədris materialı üzərində müstəqil iş metodları
Nəzarət, qiymətləndirmə və koıreksiya işi aparılır
Tapşırıqların icrası, sualların
ca vabland ırı Imusı. məsələ və misal həlli, praktik işlər
iä Paşayev Ə.X., Rüstəmov F.A. Pedaqogika. B.:Çaşıoğlu, 2002. t .U Kazımov N.M., Həşimov Ə.Ş. Pedaqogika. B.rMaarif, 19%. »-i
i Kazımov N.M. Ali məktəb pedaqogikası. B.:Nicat, 1999. llü Bəşirov B. Ali məktəb didaktikası. B.:Maarir, 1992. Əhmədov B., Rzayev A. Pedaqogikadan mühazirə konspektiəri. B.ıMaarii; 1983. Pedaqogika (elmi rcd.: prof.M.Muradxanov). B., 1964. 1;Ü Talıbov Y.P., Ağayev Ə.A., İsayev İ.N., Eminov A.İ. Pedaqogika. B.ıMaarif, 1993. 03 Abbasov A-, Əlizadə H. Pedaqogika. B.tRenessans, 2000. 1.Q İsmixanov M. Pedaqogikanın əsaslan. B.:Nafta-Pre.ss, 2002. (15 İsmixanov M. Pedaqogika. B.ıBakı Universiteti, 1998. Qasımova L., Mahmudov R. Pedaqogika. B.ıÇaşıoğlu, 2003. 11) Həsənov A., Ağayev Ə. Pedaqogika. B., 2007. IJi Hü.seynzadə R. Təhsilin humanistləşdirilməsi və demokratikləşdirilməsi. Bakı, 1997. 211
VIII FƏSIL
ALI MƏKTƏBDƏ TƏLİMİN TƏŞKİLİ FORMALARI 8.1. TƏLİMİN TƏŞKİLİ FORMALARI HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT
Təhsil prosesinin müvəffəqiyyətli həlli, onun təşkili formalarından, başqa sözlə, pedaqoji prosesin mütəşəkkilliyini təmin edən qaydalarla apanlmasmdan asılıdır. Yeni biliklərin mənimsənilməsinə hazırlıq, tədris materialının təkrarı və möhlcəmləndiril- məsi, müvafiq bacarıq və vərdişlərin formalaşdırılması, biliklərin sistemləşdirilməsi, nəzarət və korreksiya, habelə digər didaktik vəzifələr müxtəlif fonnalarda reallaşdırılır. Ali məktəbdə tədris prosesi bir qayda olaraq auditoriya və auditoriyadankənar formalarda həyata keçirilir. Auditoriya və auditoriyadankənar məşğələlər öz növbəsində tələbələrlə frontal, qrup, yanmqnıp fərdi iş formalan şəklində icra olunur.
Son dövrün pedaqoji ədəbiyyatında təlimin təşkili texnologiyaları iki qrupa bölünür; 1. Təlimin təşkilinin ənənəvi texnologiyaları. 2. Təlimin təşkilinin innovasiya texnologiyaları. Bu təsnifat - pedaqoji fəaliyyətin istiqamətləri; təlimin məqsədləri; istifadə olunan texniki vasitələr, başqa sözlə, «texniki mühib>; təlim prosesinin təşkili və digər parametrlərə əsaslanır. Ali təhsil müəssisələrində istifadə olunan təlimin əsas ənənəvi teşkili formalan (tədris məşğələlərinin növləri) aşağıdakılardır: Nəziri məşğələlər
Praktik
məşğələlər
Nəzarət formaları mühazirə seminar məşğələsi laborator işləri ekskursiyalar
tələbələrin auditoriyada tədris materialı üzərində müstəqil işləri
müstəqil işləri
konfranslar məsləhətlər
praktik işlər kurs işləri buraxılış işləri
praktikalar didaktik oyunlar
kollekvium məqbul
semestr imtahanları kurs və buraxılış işlərinin müdafiəsi
dövlət (buraxılış) imtahanları bctisasla bağlı kompleks imtahanlar
212
Göründüyü kimi, I qrup formalar, əsasən, nəzəri biliklərin verilməsinə, II qrup formalar əsasən müvafiq bacarıq və vərdişlərin aşılanmasına; III qrup formalar isə nəzarət-yoxlama, bilik və bacarıqları hesaba almanın təmin olunmasına xidmət edir. Təlimin təşkilinin bütün formaları kompleks halda ali təhsilli mütəxəssis hazırlığını özündə birləşdirir. 8.2. MÜHAZİRƏ Miihazirə-leksiya (lektio) latın sözü olub, hərfi mənası «oxu» deməkdir. Orta əsr universitetlərində mühazirə disputlarla yanaşı, dinləyicilərə yeni biliklərin çatdırılmasının əsas yolu idi. Çünki bu dövrdə kitablara nadir hallarda təsadüf olunurdu. O dövrdə mühazirənin məzmununu kilsə tərəfindən qəbul olunmuş ilk mənbələrin geniş şərhi təşkil edirdi. XVIII-XIX əsrlərdə Rusiya universitetlərində mühazirə - kitabın eynilə təkrarı, yaxud dəftərdən hazır mətnin oxunmasından başqa bir şey deyildi. Bununla belə, M.V.Lomonosovdan başlayaraq, mütərəqqi fikirli pedaqoqlar ali məktəbdə təlim prosesində praktik metodlardan istifadə etməyə cəhd göstərirdilər. Yalnız XIX əsrin sonları-XX əsrin əvvələrində praktik metodlar ali məktəb təhsilində əsas təlim metodlarından biri kimi «həyata vəsiqə» aldı. Təsadüfi deyil ki, almanlar mühazirəni latınca «proelek- tio» («izahlı oxu») sözünə uyğun olaraq «vorlesunq» («başqası qarşısında oxunan») adlandırırdılar. XVIII əsrdə Rusiyada latın, alman və fransız dilləri ilə yanaşı, rüs ədəbi dilinin fonnalaşması zəminində akademik universitetdə, az sonra isə digər ali təhsil müəssisələrində təlimin mühazirə forması geniş surətdə tətbiq olunmağa başlandı. Artıq o dövrdə mühazirəyə və mühazirəçinin nitqinə verilən və bu gün də öz əhəmiyyətini saxlayan tələblər formalaşdı. Lakin mütərəqqi pedaqoqlar bunu da qeyd edirdilər ki, tədris prosesində «söz» yeganə vasitə deyil, idrak prosesində onun rolunu lazım olduğundan yüksək qiymətləndirmək'olmaz. Mühazirələr Yüklə 6,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|