FƏrrux rüSTƏmov tamilla dadaşova ali MƏKTƏb pedaqogikasi
Yüklə 6,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elmi redaktoru: Rəyçilər: ƏJdər AĞAYEV, pedaqoji elmlər doktoru, professor İramin İSAYEV
- F.A.Rüstəmov, TY.Dadaşova. Ali məktəb pedaqogikası. Magistratura pilləsi üçün dərslik. Bakı, «Nurlan», 2007, 568 səh
- I FƏSİL ALİ MƏKTƏB PEDAQOGİKASININ PREDMETİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ
|
FƏRRUX RÜSTƏMOV TAMİLLA DADAŞOVA ALİ MƏKTƏB PEDAQOGİKASI (Magistratura pilləsi üçün dərslik) Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin əmri ilə dərslik kimi təsdiq edilmişdir. BAKI - «NURLAN» - 2007
Elmi redaktoru: Rəyçilər: ƏJdər AĞAYEV, pedaqoji elmlər doktoru, professor İramin İSAYEV, pedaqoji elmlər namizədi, dosent ƏmruUa PAŞAYEV pedaqoji elmlər doktoru, professor Ramiz ƏLİYEV psixologiya elmləri doktoru, professor F.A.Rüstəmov, TY.Dadaşova. Ali məktəb pedaqogikası. Magistratura pilləsi üçün dərslik. Bakı, «Nurlan», 2007, 568 səh D ərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi-Metodiki Şurasının «Pedaqogika və psixo- logiya» bölməsinin 17 may 2006-cı il tarixli 05 N°-li protokolu ilə ali təhsilin magistratura pilləsi üçün təsdiq olunmuş proqram əsasında hazırlanmışdır. Dərslikdə ali məktəb proqramının ümumi əsasları, ali məktəb təhsilinin məzmunu, təlimin mahiyyəti, metodları, təşkili formaları, pedaqoji texnologiyalar, təlim keyfiyyətinin diaqnostikası, tərbiyə prosesinin əsasları, ali məktəbə rəhbərlik və idarəetmə məsələləri öz əksini tapmışdır. Dərslik magistrantlar, ali məktəb müəllimləri və gənc tədqiqatçılar üçün nəzərdə tutulmuşdur. 4702000000 /V-098-2007
2007
© «F.Rüstəmov», 2007 ©
2007
ÖN SÖZ ^^^zərbaycanda ali məktəb pedaqogikasımn mühüm problemlərinin araşdırılmasına XX \^y/ əsrin 70-ci illərindən başlansa da, 80-ci illərdən bu sahədə müyyən uğurlar qazaml- mışdır. İlk vaxtlar ali məktəbdə tədris-tərbiyə prosesinin spesifik xüsusiyyətlərindən, müəllim-tələbə münasibətlərindən, təlimin təşkili formalanndan metodiki xarakterli əsərlər yazılırdısa, 80- 90-cı illərdə problemlə bağlı ciddi araşdınlmalara başlandı. Dərslik və dərs vəsaitləri nəşr olundu.Həmin kitablar ilk təşəbbüs kimi dəyərli olsa da bu gün magistrantların, ali məktəb müəllimlərinin, tədqiqatçıların ehtiyacım tam ödəmir. Belə ki, həmin kitabların yazılmasından və nəşrindən xeyli vaxt keçmişdir. Buna görə də bu kitablarda son
elmi-pedaqoji nailiyyətlər, yeni təlim
texnologiyaları, metodları və təşkili formalan öz əksini tapmamışdır. Diqqətəlayiq haldır ki, “Ali məktəb pedaqogikası” Azərbaycanda fəaliyyət göstərən ali məktəblərin magistratura pilləsinin bütün istiqamət və ixtisaslarında tədris olunur. Ali məktəb pedaqogikası kursu magistrantlan, aspirant və dissertantlan ali məktəb həyatımn mühüm problemləri ilə tanış edir, onlan sonrakı pedaqoji ozünütəhsilə və peşəkarlığa istiqamətləndirir. Ona görə də müasir məzmuna, geniş mündəricəyə, pedaqoji elmin son nailiyyətlərinə əsaslanan yeni dərslik və dərs vəsaitlərinin yazılması zəruri və vacibdir. Bu sahədə yaranmış ehtiyaa ödəmək baxımından prof. F.Rüstəmovun və dos. T.Dadaşovamn birgə qələm məhsulları olan “Ali məktəb pedaqogikası** dərsliyi xüsusi maraq doğurur, elmi-nəzəri səviyyəsi və praktik yönümlüyü ilə seçilir. Dərslik Azərbaycan Respubükası Təhsil Nazirliyi Elmi- Metodiki Şurasının “Pedaqogika və psixologiya” bölməsinin 17 may 2006-cı ildə magistratura pilləsi üçün təsdiq etdiyi proqram əsasında hazırlanmış və bütün magstrantlar üçün nəzərdə tutulmuşdur. Elə buna görədir ki, dərsliyin mündəricəsi və həcmi kifayət qədər genişdir. “Maarif’ istiqamətindən fərqli olaraq digər istiqamət və ixtisaslarda (iqtisadçı, texnoloq, mühəndis, memar, politoloq və s.) təhsil alanlar bu latab vasitəsilə pedaqoji prosesin ən zəruri və vacib məsələlərini mənimsəyə biləcəklər. Dərslik 4 bölmə və 16 fəsildən ibarətdir. Birinci bölmə ''Ali məktəb pedaqogikasının ümumi əsasları" adlanır. Burada pedaqogika elminin predmetinə aydınbq gətiririlir, əsas" kateqoriy^an şərh olunur, diferensiasiya və inteqrasiya proseslərinin mahiyyətinə toxunulur, ali məktəb pedaqo^asının spesifik xüsusiyyətləri açıqlamr. Rusiyada və Azərbaycanda ali məktəb pedaqogikasımn inkişaf xüsusiyyətlərini və tendensiyalanm şərh edən müəlliflər elmi dərəcə və elmi adların yaranmasına və Azərbaycanda elmi dərəcə və elmi adlann verilmə proseduruna aydınlıq gətirir. Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin quruluşu və prinsipləri, dünya təhsil sisteminin inkişaf strategiyası, ali məktəb müəlliminin funksiyalan, onun pedaqoji ustalığı, tərbiyəçi kimi işinin xüsusiyyətləri, ozünütəkmılləşdirməsinin səmərəli yolları, ali məktəb müəllimin attestasiyası və digər məsələlər birinci bölmə öz geniş elmi-pedaqoji həllini tapmışdır. ikinci bölmə “Ali məktəb didaktikasının əsasları’" adlanır.Bu bölmədə ali məktəbdə təlimin mahiyyəti, hərəkətverici qüvvələri və prinsipləri, təhsilin məzmunu və onun təkmilləşdirilməsinin pedaqoji əsaslan ,təlim metodları və təşkili formaları ,pedaqoji texnologiyalar, təlim keyfiyyətinin diaqnostikası, tələbələrin pedaqoji praktikası və ümumiyyətlə, mütəxəssis hazırlığımn pedaqoji-psixoloji məsələləri əhatəli şəkildə şərh edilmişdir.
olunmuşdur. Burada ali məktəbdə tərbiyə prosesinin mahiyyəti, tələbələrin tərbiyəsinin sosial-pedaqoji əsaslan,tələbə kollektivi və şəxsiyyətlərarası münasibətlər pedaqoji-psixoloji və sosioloji tədqiqatlann son nailiyyətlərinə əsasən izah edilmişdir. Ən çətin sənət idarəetmə sənətidir. Dərslikdə bu məsələyə xüsusi diqqət yetirilmiş, VI bölmədə ali məktəbə rəhbərlik və idarəetmə məsələləri şərh edilmiş, ali məktəb fəaliyyətinin əsas istiqamətləri təhlil olunmuşdur. Dərslikdə diqqəti cəlb edən ən mühüm cəhət müasir ali təhsil nəzəriyyəsinin yeni
pedaqoji təfəkkür baxımından araşdınlması,mövcud təcrübənin ümumiləşdirilməsi və tədrisə gətirilməsidir. Müəlliflərin Rusiyada və Azərbaycanda bu sahədə apanlan tədqiqatlarla dərindən tanış olmalan və ali məktəb təcrübələri dəyərli bir dərsliyin yaranmasına səbəb olmuşdur. ƏJDƏR AĞAYEV Pedaqoji elmlər doktoru, professor 4
I FƏSİL ALİ MƏKTƏB PEDAQOGİKASININ PREDMETİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ 1.1. PEDAQOGİKA ELMİNİN PREDMETİ VƏ ƏSAS KATEQORİYALARI
Elm yeni nəzəriyyələrin yaradılmasına, üçün yeni biliklərin müəyyənləşdirilməsinə və
ümumiləşdirilməsinə yönəlmiş mürəkkəb idrak fəaliyyətidir. Bizi əhatə edən gerçək aləm vahid olduğundan onu öyrənən elm də vahiddir, bütövdür. Bu, eyni zamanda, elmin bütün sahələri üçün ümumi olan anlayışlarda, tədqiqat vasitələrində və tədqiqat metodlarında ifadə olunur. Lakin elm, spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla müxtəlif sahələrə bölünür, başqa sözlə, diferensiasiya (ayırma, fərqləndirmə dərəcələrinə ayırma, tədəqələşmə) olunur. Elmin diferensiasiyası, müəyyən mənada şərtidir və varlığın müxtəlif xüsusi sahələrini daha dərindən öyrənməyə imkan verir. Elmin
müxtəlif aspektləri biri-birindən aşağıdakı xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir: • hər bir elm sahəsi özünəməxsusluğu ilə fərqləndiyindən onların tədqiqat obyekti və predmeti var; • hər bir elm sahəsi spesifik terminologiyası olması (leksik vasitələr, adlar sistemi, kateqoriyaları) ilə fərqlənir; • hər bir elm sahəsinin öz obyektini və predmetini öyrənməsi üçün xüsusi tədqiqat metodları var. Elmin «obyekt» və «predmet» anlayışları biri-birilə sıx vəhdətdə olsa da, onları qarışdırmaq olmaz. Çünki: a) «ob- yekt» anlayışı «predmet» anlayışından daha genişdir, bütün real gerçəklik elmin obyektidir. Predmet (aspekt) anlayışı isə obyektin hansı nöqteyi-nəzərdən öyrənilməsi ilə bağlıdır; b) obyekt orijinalla, predmet isə orijinalın elmdəki modelinin ayrı-ayrı komponentləri ilə əlaqədardır. Obyekt sözü latınca «obyektum» sözündən götürülüb, mənası predmet deməkdir. Obyekt insandan kənarda, onun şüurundan və iradəsindən asılı olmayaraq mövcud olan xarici aləmdir. Pedaqoji gerçəklik - bu, ümumi obyektin yalnız bir hissəsidir və onu pedaqogika elmi tədqiq edir. Azərbaycan dilində olan pedaqoji ədəbiyyatda, xüsusən də dərslik və dərs vəsaitlərində «predmet» və «mövzu» anlayışları eyniləşdirilir, «pedaqogikanın predmeti» ilə yanaşı, «pedaqogikanm möv- zusu» ifadəsi də işlədilir. Bu, yanlışdır. Çünki «predmet» və «mövzu» eyni tutumlu anlayışlar deyil. «Predmet» anlayışının daha tutumlu olduğunu nəzərə alaraq «pedaqogikamn pred-
meti» ifadəsini İşlətmək daha
məqsədəuyğundur. «Mövzu» isə predmetin tematik struktur ayrılığını ifadə edir. Hər bir elm kimi pedaqogika da cəmiyyətin praktik tələbatlarından irəli gəlmişdir. Pedaqogika cəmiyyətdə gənc nəslin ictimai istehsal münasibətlərinə girişmək və onu inkişaf etdirmək fəaliyyətinə daha effektli hazırlığına olan tələbatı ilə əlaqədar yaranmışdır. Tərbiyə öz varlığı ilə insan cəmiyyətinin yaranması ilə şərtləndiyi halda, pedaqogika bir elm kimi çox sonralar, cəmiyyətin çoxəsrlik təcrübəsinin toplamış və ümumiləşdirərək onun gələcək inkişafının tələbatından irəli gələrək böyüməkdə olan nəslin həyata daha məqsədəuyğun və planlı hazırlığını təmin etmək üçün təlim-tərbiyə müəssisələrinin yaradılması ilə əlaqədar formalaşmışdır. İlk öncə fəlsəfənin tərkibində formalaşan pedaqogika tədricən ondan ayrılmış, xüsusi tədqiqat sahəsi olan müstəqil bir elm kimi inkişaf etməyə başlamış, hüdudları genişlənmiş, mürəkkəb və dinamik bir sistemə çevrilmişdir^ Müasir pedaqogika təhsilin müxtəlif texnologiyalarının konstruksiyası ilə məşğul olaraq real təlim mərkəzi və bu istiqamətdə axtarışların mərkəzinə milli və ümumbəşəri dəyərlərə yiyələnən şəxsiyyət tərbiyəsini qoyur. Pedaqogika elmi bu məqsədə çatmaq üçün dövlətin sosial - iqtisadi inkişafında, cəmiyyətin humanitarlaşdıniması, manistləşdirilməsi və demokratikləşdirilməsi prosesində təhsilin prioritet (almanca
fəaliyyətin həyata keçirilməsində vaxt etibarilə birincilik) rolunu əsas götürür. Pedaqogtkanın predmeti ilə bağlı müxtəlif fikirlər vardır. Bu haqda yayılmış ən geniş fikir belədir; pedaqogika - tərbi yan in qcmunmyğunluqlannı, tendensiyalarını, perspekti v və prioritetlərini, nəzəriyyə və texnologiyalarım, məzmununu, prinsiplərini, forma və metodlarını tədqiq edir. Tərbiyə birmənalı anlayış deyil və ən azı dörd mənada işlədilir. Äf geniş so.sial mənada - bütövlükdə cəmiyyətin, sosial mühitin şəxsiyyətə təsiri;
pedaqoji prosesin şəxsiyyətə məqsədyönlü təsiri;
psixi keyfiyyətlərinin formalaşdırılması; Ä' daha lokal mənada - konkret tərbiyə vəzifələrinin (əx- laqi keyfiyyətlərin, estetik zövqün, mədəni davranışın tərbiyəsi) reallaşdırılması. Olduqca mürəkkəb sosial proses olan tərbiyə bir çox elmlərin kontekstində onlarla qarşılıqlı əlaqədə öyrənilir. Fəl-
olan, loqos - elm, təlim deməkdir. Fəlsəfədə varlığın ümumi əsasları, prinsipləri, strukturu və qanunauyğunluqlarından bəhs edən təlim nəzəriyyəsi) və qno,seologiyasını (yunanca qnosis - bilik, loqos - elm, təlim, idrak nəzəriyyəsi deməkdir); sosiologiya - şəxsiyyətin (sosializasiyası) ictimailəşməsi prose- sini; etnoqrafiya (yunanca ethnos - xalq + qrajiye - xalqları etnosları, onların məişətini, adətlərini, etnik birliklərin yaranması və inkişafını, onların yayılması və qarşılıqlı mədəni əlaqələrini öyrənən tarix elmi) tarixi inkişafın müxtəlif mərhələlərində dünya xalqlarının tərbiyə fəaliyyətini; iqtisa- diyyat elmi-tərbiyə üçün optimal infrastruktur sistemlərin yaradılmasını; psixologiya - şəxsiyyətin yaş və fərdi xüsusiy- yətlərini və inkişaf qanunauyğunluqlarını öyrənir.
Tərbiyə konkret tarixi proses olub, cəmiyyətin və dövlətin sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni inkişaf səviyyəsi hər bir millətin ınilli xüsusiyyətləri ilə şərtlənir. Tərbiyə
şəxsiyyətin məqsədyönlü və mütəşəkkil formalaşması prosesidir. Tərbiyə özünəməxsus xüsusiyyətləri olan ictimai hadisədir. Tərbiyə elə bir ictimai hadisədir ki, onsuz cəmiyyətin mövcudluğu və irəliyə doğru inkişafı mümkün deyil. Hər bir yeni nəsil özündən əvvəlkiləri əvəz edərkən, qazanılmış maddi və mənəvi sərvətləri mənimsəyir, yaşlı nəslin təcrübəsinə söykənərək onu daha da zənginləşdirir. Bu mürəkkəb proses arasıkəsilmədən dialektik surətdə davam edərək cəmiyyətin tərəqqisini təmin edir. Deməli, tərbiyə ümumi və əbədi kateqoriyadır. İctimai kateqoriya olan tərbiyə dəyişməz qalmır. Cəmiyyətin maddi əsaslarının, ideologiyasının inkişafı ilə birlikdə tərbiyənin məzmunu, məqsəd və vəzifələri, forma və metodları da dəyişir. Konkret tarixi və sinfi məzmun - tərbiyənin son dərəcə mühüm xarakteristikasıdır. Tərbiyənin mühüm funksiyası gənc nəsli bəşəriyyətin tarix boyu yaratmış olduğu ictimai təcrübə ilə silahlandırmaqdır. İctimai təcrübə deyilərkən, bilik, bacarıq və vərdişlər sistemi, münasibətlər sistemi, yaradıcılıq təcrübəsi başa düşülür. İctimai təcrübə gənc nəslə əsasən təhsil vasitəsilə verilir. Deməli, pedaqoji prosesin bütün komponentlərinin kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərini müəyyənləşdirən, onun həyata keçirilməsinin məqsədi və nəticəsi olan təhsil pedaqogika elminin predmetidir. Təhsil həm dəyər, həm proses, həm sistem, həın də nəticədir. Təhsil tərbiyədən ayrılmazdır. Orta əsr şərq filosoflarının fikrincə, tərbiyə verməyən bilik odunsuz ocağa, bilik verməyən tərbiyə isə bədənsiz ruha oxşayır. Xüsusi təşkil olunmuş tədris müəssisələri vahid təhsil sistemini təşkil edərək, müəllimlərin bəşəri təcrübəni gənc nəslə «ötürməsini» təmin edir. Sosial fenomen olan təhsil iki mənada - geniş (insanların ümumiyyətlə bilik, bacarıq və vərdişlərə yaxud elmi-texniki biliklərə yiyələnməsi) və dar mənada (təlim prosesinin nəticəsi kimi
10 bu prosesdə qazanılmış bilik, bacarıq və vərdişlər sistemi) işlədilir. Təhsil cdiviyy!)lin və dövlətin mənafeyi naminə .şəxsiyyətin intellektual və emosional sferalarını inkişaf etdirmək, onu həyata hazırlamaq məqsədi ilə müasir .standartlara uyğun olaraq müəyyənlə.şdirilmi.ş məzmunun tədris müə.s.si.sələrində mənimsənilmə səviyyə.sinin qəhul olunmuş meyarlarla yoxlanılması, qiymətləndirilmə.si və hüquqi sənədlərdə tə.sbit olunan nəticə.sidir. Təhsilə verilən bu tərifdən məlum olur ki; • təhsil cəmiyyətin və dövlətin mənafeyinə xidmət edir; • təhsilin əsas məqsədi şəxsiyyətin intellektual, emosional iradi sferalarını inkişaf etdirmək, onu ictimai və şəxsi həyata hazırlamaqdır; • təhsilin məzmunu müasir dünya standartlarına uyğun olaraq müəyyənləşdirilir; • təhsilin məzmunu təhsil müəssisələrində həyata keçirilən pedaqoji prosesdə reallaşdırılır; • mənimsəmənin səviyyəsi qəbul olunmuş meyarlarla yoxlanılır; • təhsil müəyyən hüquqi sənədlərin verilməsi ilə ba.şa çatır.
Təhsildə təcrübənin mənimsədilməsi (ötürülməsi, verilməsi) və mənimsənilməsi (qavranılması, öyrənilməsi) kimi aktlar ayırd edilir. Bu, təhsilin əsası (nüvəsi) olan təlim prosesi vasitəsilə reallaşdırılır. Təlim pedaqogikanın əsas kateqoriyalarından biridir. Təlim - iəhsil verən və təhsil alanların xüsu.si təşkil olunmuş
Təlim təhsil verməklə yanaşı, lərbiyəedici, inkişafetdirici və nəzarətedici imkanlara da malikdir. U
Deməli, təlim iki əsas komponentdən ibarətdir: • öyrdtmə fəaliyyəti (transformasiya) - bilik, bacarıq və vərdişlərin, fəaliyyət üsullarının verilməsi (öyrədilməsi); • öyrənmə fəaliyyəti - təcrübənin qavranılması, dərk edilməsi, bərpa edilməsi və tətbiqi (istifadə edilməsi). Təlim prosesini sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərmək olar:
Tərbiyə, təhsil və təlim prosesləri vəhdətdə şəxsiyyətin inkişafını təmin edir. İnkişaf da pedaqogikanın əsas kateqoriyalarından biridir.
nəticəsində şəxsiyyətin fiziki, əqli və mənəvi imkanlarının kəmiyyət və keyfiyyət dəyişilməsi (irəliləməsi) prosesidir. Qeyd etmək lazımdır ki, ziddiyyətlər özlüyündə inkişafı ləngidən amillərdəndir. İnkişafda özünü göstərən ziddiyyətlər yalnız dəf edildiyi, aradan qaldırıldığı təqdirdə hərəkətverici qüvvəyə çevrilir. 12
Şəxsiyyətin inkişafı bioloji, psixoloji və sosial amillərin vəhdətdə təsiri altında baş verən mürəkkəb və obyektiv hadisədir. Lakin inkişafın sürətini nizamlamaq, istiqamətinin məqsədyönlülüyünü təmin etmək mümkündür. İnkişaf -mürəkkəb bir proses olub, inscımıı idaro ohman vo iciara edilə bilməyən, daxili və xarici, təbii (irsi), .sosial və psixoloji faktorların təsirilə formalaşması və təşəkkül tapma prosesidir. İnkişaf insanın həyatı boyu bir şəxsiyyət kimi təşəkkülünü təmin edir. İnsanın biofiziki və psixoloji varlıq kimi inkişafı - iqtisadi, siyasi, ideoloji, psixoloji və digər faktorların vəhdətdə təsiri altında baş verir. Bu mürəkkəb, çoxcəhətli prosesdə inkişafın mütəşəkkilliyini təmin etmək baxımından tərbiyə əsas vasitələrdəndir. İnsanın formalaşması prosesi mənsub olduğu konkret tarixi dövrün, cəmiyyətin, ictimai təbəqənin dəyər və normalarını, davranış qaydalarını mənimsəməklə davam edir. Ümumiyyətlə, fərdin cəmiyyətdə şəxsiyyət statusuna yaxınlaşması çoxcəhətli prosesdir. Şəxsiyyət ictimai münasibətlər sisteminə daha fəal daxil olduqca, onun ictimai həyatla sosial əlaqələri dərinləşir. O, müəyyən təcrübəyə, adət və vərdişlərə yiyələnir, onları öz sərvətinə çevirir. Beləliklə, şəxsiyyətin sosiallaşması (ictimailəşməsi) prosesi baş verir. Digər tərəfdən, şəxsiyyət ictimai həyatın müxtəlif sahələrinə nüfuz etdikcə nisbi müstəqillik kəsb edir, başqa sözlə, fərdiləşir. İctimai inkişaf prosesində insan şəxsiyyətə çevrildikcə onun təkrarolunmaz həyat tərzi, öz daxili aləmi, psixikasının özünəməxsus xüsusiyyətləri, təkrarolunmaz həyat və fəaliyyət tərzi formalaşır. Pedaqogikanın ənənəvi kateqoriyaları sırasına son dövrlər
edilir.
Proqnozlaşdırma (yunanca proqnosis - uzaqgörənlik, əvvəlcədən xəbər vermə deməkdir. Geniş mənada - proqnozlaşdırma nəzəriyyəsi və praktikası, dar mənada - proqnoz hazırlanması qanunları və üsulları haqqında elm) başqa sözlə, pedaqoji prosesin məzmun və məqsədlərinə sistemli proqnos-
tik yanaşma mütəxəssislərin peşə və hazırlıq səviyyəsinin düzgün müəyyənləşdirilməsinə, dəyişdirilməsinə (müəyyən peşə fəaliyyətinin icrasına hazırlıq səviyyəsi) çevik və dərhal düzəlişlər etməyə, insanın tərbiyəsi, təhsili, inkişafı və özünü- təhsili prosesini düzgün istiqamətləndirməyə və nizamlamağa şərait yaradır. Çünki sosial-iqtisadi tərəqqinin yeni peşələrə və ixtisaslara olan tələbini proqnozlaşdırmadan cəmiyyətin inkişafını təmin etmək mümkün deyil. Proqnozlaşdırma olmadan ixtisaslaşmanın optimal strukturunu qurmaq, uyğun olaraq təhsilin məzmununu yeniləşdirmək, kadr hazırlığını və ye- nidənhazırlığını təmin etmək mümkün deyil. Pedaqoji proqnozlaşdırma zamanı prosesin mərkəzində duran obyekt - insan-tələbə pedaqoji təsirlərin ancaq obyekti deyil, həm də öz gerçəkliyində ahəngdar inkişafın subyektidir. Odur ki. ali təhsilin məzmununu proqnozlaşdırarkən tələbə şəxsiyyətinin fərdi xüsusiyyətləri, motiv və stimulları, tələb və maraqları əsas götürülməlidir. Əlbəttə, bu ali məqsəd təhsilin - məzmunu çərçivəsinə sığmır. Onun reallaşdırılması yalnız ali məktəbdə təlim-tərbiyə prosesində, tələbənin təlimdənkənar həyat və fəaliyyətində, ictimai-faydalı əməkdə, istehsal əməyində. çoxplanlı şəxsiyyətlərarası münasibətlərdə mümkündür. Ali məktəb pedaqogikası elmi, texniki, istehsal sahələrinin «proqnozlar axını»ndan öz spesifik məqsədlərinə uyğun olanları ardıcıl və fasiləsiz olaraq seçməli və pedaqoji interpretasiyalar (latınca interpretatio - şərhetınə, xüsusi ifadələrin adi, həyati dil ilə «tərcüməsi» deməkdir) etməli, mütəxəssisin proqnostik professional modelini (yaxud fəaliyyət modelini) hazırlamalıdır. Bu model elmin, texnikanın, istehsal prosesinin elmi surətdə əsaslandırılmış inkişaf
istiqamətlərini, müəyyən
profilli mütəxəssisin təkcə müasir istehsal sahəsində deyil, həm də gələcək istehsal prosesində optimal iştirakını təmin edə biləcək şəxsi və professional keyfiyyətlərini özündə əks etdirməlidir. Pedaqoji texnologiya (yunanca «texne» - incəsənət, ustalıq, bacarıq və «loqos» - təlim, elm, qanun sözlərindən götürülmüşdür, mütəxəssisin ustalığı, bacarığı deməkdir) pe- 14
daqoji prosesin məqsəd və vəzifələrinin layihələşdirilməsi və həlli sistemi deməkdir. O, təlim-tərbiyə işinin effektivliyini artırmağa, qarşıya qoyulmuş vəzifələri yüksək səviyyədə həll etməyə yönəlir.
surətdə əsaslandırılmış vasitələrini, metod və formalarım müəyyənləşdirməli, şəxsiyyətin formalaşması istiqamətində gənc nəsli ümumbəşəri və milli dəyərlərlə silahlandırmalı, öyrənənlər və öyrədənlər arasında humanist münasibətləri təmin etməlidir.
fəaliyyəti ilə bağlı ardıcıl hərəkətlər, əməliyyatlar sistemi, təlim-tərbiyə prosesinin təşkili qaydalarının məcmusu və qarşıya qoyulmuş məqsədlərə çatmağa imkan verən alqoritm- lərdən (müəyyən qrup məsələlərin effektiv həllini təmin edən qaydalar məcmusu) ibarət texnoloji zəncirdir. Təlim-tərbiyə prosesinin məqsəd və vəzifələrinin diaq-
perspektivlərin müəyyənləşdirilməsi, nəticələrin əvvəlcədən aşkarlanması, planlaşdırma və təşkilatçılıq işi, pedaqoji təhlil əsasında düzəlişlər etmək və sonrakı fəaliyyətin proqramının hazırlanması, bütöv texnoloji zəncirin həlqələridir. Hər bir texnologiya - hazırlıq, foaliyyot prosesi vo onun tohlili kimi mərhələlərdən ibarətdir. Pedaqoji texnologiyanın hər bir mərhələsi tamın bir hissəsi kimi öyrədən və öyrənənlərin müvafiq əməliyyatlarım nəzərdə tutur. Ümumiyyətlə, texnologiyalar biri-biri ilə bağlı, ardıcıl, əlaqəli, biri-birini tamamlayan mərhələlərdən (əməliyyatlardan, proseduralardan, operasiyalardan) ibarət olur. • Hər bir texnologiyanın işlənməsi bu və ya digər nəzəri konsepsiyaya əsaslanır. Texnologiyaların hazırlanması mürəkkəb prosesdir və ardıcıl olaraq aşağıdakı mərhələlərdən keçir: 15
v' konsepsiya mərhələsi {latınca concepiio - başa düş- mə, sistem, müəyyən nöqteyi-nəzər, rəhbər ideya, əsas fikir deməkdir); metodoloji mərhələ; əməliyyat mərhələsi; təhlil mərhələsi; nəzarətedici-qiymətləndirici mərhələ. Hazırda müxtəlif pedaqoji texnologiyalar mövcuddur nəticələrin müəyyənləşdirilməsi mərhələsi; ümumpedaqoji texnologiyalar; təlim texnologiyaları; tərbiyəedici texnologiyalar;
kompüter texnologiyaları; oyun texnologiyaları; yaradıcı kollektiv fəaliyyətin texnologiyaları; əməkdaşlıq texnologiyaları və s. Pedaqogikanın əsas kateqoriyaları vəhdətdədir, biri- digərinə nüfuz etməklə biri-birini tamamlayır. Beləliklə, baş- lıca kateqoriyadlarm mahiyyətinin dərk edilməsi pedaqogi- kanın bir elm kimi formalaşmasına kömək edir. 1.2.
PEDAQOGIKADA DIFERENSIASIYA və
İNTEQRASİYA PROSESLƏRİ Pedaqogika elminin diferensiasiyası əsasən iki istiqamətdə gedir:
yaşa görə; təlim-tərbiyə müəssisəsinin tipinə görə. Hər hansı mürəkkəb sistem kimi pedaqogika elminin müvafiq sahələri arasında ardıcıllıq və sıx əlaqə var. Pedaqogika elminin arxitekturasının özünəməxsusluğu onun son dərəcə mürəkkəb varlıq olan insanı, onun təhsili, tərbiyəsi və inkişafının formalaşmasım öyrənməsində, qabaqcıl təcrübəni 16
ümumiləşdirməsində, diaqnostik məlumatlar və praktika üçün tövsiyələr işləyib hazırlamasında ifadə olunur. Məktəb pedaqogikası* baza elmidir. O, təhsil-tərbiyə müəssisələrində pedaqoji prosesin metodoloji, nəzəri və tətbiqi problemlərini öyrənir. Siır^th diferensiasiya prosesi /?ə- licrxsimb
Pedaqoji elmlər sisteminə daxil olan digər xüsusi sahələr ümumi pedaqogika əsasında formalaşır. Ümumi pedaqogika iki böyük sahəyə ayrılır: pedaqogika tarixi; pedaqogikanın nəzəriyyəsi. Pedaqogika tarixi bəşər cəmiyyəti mövcud olduğu zamandan indiyə qədər ayrı-ayrı tarixi dövrlərdə tərbiyənin, məktəbin və pedaqoji nəzəriyyənin yaranması və inkişaf tarixindən bəhs edir. Pedaqogikanın nəzəriyyəsi pedaqoji prosesin kateqoriyalarını, qanunauyğunluqlarını, məqsəd və vəzifələrini, məzmununu, prinsip, vasitə və metodlarını, təşkili formalarını və digər müvafiq problemləri öyrənir. Pedaqogikanın nəzəriyyəsi aşağıdakı sahələri əhatə edir: • Müqayisəli pedaqogika - müxtəlif ölkələrin təhsil-tərbiyə sistemlərini müqayisəli şəkildə öyrənərək ümumi və fərqli cəhətlərini müəyyən edir. • Ya^ pedaqogikası - müxtəlif yaş dövrlərində təlim və tərbiyə məsələlərini Öyrənir. Yaş xarakteristikalarına görə pedaqogikanın aşağıdakı sahələri müəyyənləşdirilmişdir;
Orta ixtisas məktəbi pedaqogikası Məktəb pedaqogikası Ali məktəb pedaqogikası 'Y Androqogika (yaşlılar pedaqogikası) • Xüsusi didaktikalar (ümumi və xüsusi metodikalar) konkret fənlərin spesifik qanunauyğunluqlarını, optimal me- 17
tod və
vasitələrini, texnologiyalarını, innovasiyalan, qiymətləndirmə sistemini öyrənir. • Aih pedaqogikası ailənin demoqrafik inkişafının səciyyəvi xüsusiyyətlərini və ailə tərbiyəsinin əsaslarını öyrənir. • Əmak islah pedaqogikası əmək-islah düşərgələrində təlim-tərbiyə işinin təşkilindən bəhs edir. • Peşa pedaqogikası insanın konkret peşə-ixtisas fəaliyyətinə hazırlığının, nəzəri əsaslarını, qanunauyğunluqlarını, prinsip və texnologiyalarını işləyib hazırlayır. Professional fəaliyyətdən asılı olaraq peşə pedaqogikasının aşağıdakı sahələri mövcuddur: İstehsalat pedaqogikası Hərbi pedaqogika Tibbi pedaqogika Mühəndislik pedaqogikası • Sosial pedaqogika insanların bütün yaş qruplarının və xüsusi sosial kateqoriyalarına məxsus təşkilatlarda sosial tərbiyə məsələlərini öyrənir. • Əlahiddə pedaqogika (Defektologiya) - fiziki və əqli inkişafında ciddi çatışmazlıqları olan insanların (uşaq və böyüklərin) təhsili və tərbiyəsinin nəzəri əsaslarını, prinsip, forma və vasitələrini öyrənir. Defektologiyanın sahələri aşağıdakılardır;
lal-kar və kar adamların təhsili və tərbiyəsi məsələlərini öyrənir.
zəif görən adamların təhsili və tərbiyəsi problemlərinin tədqiqi ilə məşğul olur.
oliqo-kəm, frin-əql sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib) - ağıldankəm 'adamların təhsili və tərbiyəsi sahəsində tədqiqatlarla məşğuldur. 18
Loqopediya (yunanca «loqos» - söz, «paideia»-tərbiyə sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib) - uşaq və böyüklərdə nitq qüsurlarının islahı ilə məşğul olur. Pedaqoji elmlər sistemini sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərmək olar:
19
o* Elmin öz problemlərini müvəffəqiyyətlə həll etməsi onun digər elmhrh inteqrasiyasından, qarşılıqlı əlaqələrindən çox asılıdır. Hazırda qapalı elm sahəsi yoxdur. Pedaqogika elmi də belədir. Pedaqogika öz problemlərini həll edərkən insan haqqında olan bir sıra elmlərin nailiyyətlərindən istifadə edir. Pedaqogikanın başqa elmlərlə inteqrasiyası pedaqoji tədqiqatların tam, dolğun, geniş, hərtərəfli və dərin olmasını təmin edir. Pedaqogika elminin inteqrasiyası bir neçə istiqamətdə reallaşdırılır: pedaqogika digər elmlərin kateqoriyalarından, terminlərindən, baza anlayışlarından istifadə edir; pedaqogika başqa elmlərin əsas ideyalarından, nəzəri müddəalarından, ümumiləşdirilmiş nəticələrindən, qanunauyğunluqlarından, prinsipial müddəalarından və məlumatlarından istifadə edir; pedaqogika başqa elmlərin tədqiqat metodlarından istifadə edir; pedaqogika digər elmlərin apardığı tədqiqatların konkret nəticələrindən İstifadə edir; pedaqogika - psixologiya, sosiologiya, mərkəzi sinir sistemi fiziologiyası və insanı bioloji varlıq kimi Öyrə- nən digər elmlərlə birlikdə kompleks tədqiqatlarda iş- tirak edir. Başqa elmlərdə olduğu kimi, pedaqogikanın da özünəməxsus sistemi vardır. Pedaqogikanın daha sıx əlaqədə olduğu elm psixologiyadır. Bu, ondan irəli gəlir ki, hər iki elmin tədqiqat obyekti insandır. Psixologiya insan psixikasının inkişaf qanunauyğunluqlarını, pedaqogika isə şəxsiyyətin inkişaf prosesinin idarə olunması qanunauyğunluqlarım tədqiq edir. Biri-birilə üzvi vəhdətdə həyata keçirilən tərbiyə, təhsil və təlim insan psixikasının məqsədəuyğun inkişafını təmin edir və ya əksinə. Pedaqogika və psixologiya elmlərinin tədqiqat metodla- nndakı ümumilik də onlar arasındakı əlaqəni zəruriləşdirir. Psixoloji araşdırmaların elmi instrumentləri (psixometriya, psixoloji testlər, psixoloji anketlər, binar müqayisə və s.) sırf pe- 20
o= o=
daqoji problemlərin həllində müvəffəqiyyətlə istifadə olunur. Pedaqogika elminin psixologiyanın kateqoriya və anlayışlarından geniş istifadə etməsi də onlar arasındakı əlaqəni təmin edir. Pedaqogika pedaqoji faktları aşkarlamaq, təsvir etmək, izahını vermək, sistemləşdirmək, ümumiləşdirmək və pedaqoji prosesin nəticələrini öyrənmək məqsədilə psixoloji biliklərdən, psixoloji diaqnostikalardan (məsələn, testləşdirmə, anketləşdir- mə, reytinq və s.) geniş istifadə edir. Pedaqogika fiziologiya elmi (xüsusən də insan fiziologiyası. yaş fiziologiyası, ali sinir sistemi fiziologiyası) ilə sıx vəhdətdədir. Təhsil alanların fiziki və psixi inkişafını, insan orqanizminin funksional sistemini, ali
sinir sisteminin fəaliyyət qanunauyğunluqlarını bilmədən, onları məqsədəuyğun şəkildə istiqamətləndirmək, yaxud inkişafetdirici təlim texnologiyalarını hazırlamaq, şəxsiyyətin optimal inkişafını təmin etmək mümkün deyil.
problemini dərindən dərk etməyə, tələbənin asudə vaxtının təşkili, professional oriyentasiyası və digər pedaqoji problemlərin uğurlu həllinə yol açır. Cəmiyyət və onun ayrı- ayrı sistemlərini öyrənən sosiologiya özünün elmi-nəzəri və praktik-tətbiqi tədqiqatlarını həm də təhsil və tərbiyə problemlərinə istiqamətləndirir. Hazırda sosiologiya elminin strukturunda təhsil-tərbiyənin və təlimin sosiologiyası öz əksini tapmışdır. F^ls!)fi biliklərin də pedaqogika elmi üçün əhəmiyyəti çox böyükdür. Pedaqogikanın müasir inkişaf səviyyəsində pedaqoji prosesin məqsəd və vəzifələrini, mahiyyətini fəlsəfi biliklər olmadan dərk etmək mümkün deyil. İdrak nəzəriyyəsi təlimdə idraki fəaliyyətin qanunauyğunluqlarını müəyyənləşdirməyə, pedaqoji prosesin mexanizmlərini işləməyə əsas verir. Zərurət və təsadüflər, ümumi, xüsusi və təkcə, səbəb və nəticə əlaqələri və asılılıqları, inkişaf və hərəkətverici qüvvələr, ziddiyyətlərin vəhdəti və mübarizəsi və s. haqqında fəlsəfi müddəalar pedaqogika elminin metodoloji əsasını təşkil edir. 21
Kibernetika elmi təlim-tərbiyə proseslərinin tədqiqi üçün pedaqogika elmi qarşısında yeni imkanlar açır. Kibernetikanın nailiyyətlərindən istifadə edən pedaqogika elmi təlim prosesinin idarə
edilməsinin qanunauyğunluqlarını, yollarını və
mexanizmlərini müəyyənləşdirir. Dəyişən mühitdə dinamik sistemləri Öyrənən kibernetikanın nailiyyətlərindən istifadə edərək pedaqogika elmi təliin prosesinin effektivliyini və keyfiyyətini yüksəltməyə imkan verən proqramlaşdırılmış təlim mexanizmlərini hazırlayır. Pedaqogika elmi müxtəlif xalqların əmək formalarını, adət və ənənələrini öyrənən etnoqrafiya; xalq eposu abidələrini toplamaqla məşğul olan folklorşünaslıq: əmək prosesində insanın funksional imkanlarım öyrənən, işçinin əmək məhsuldarlığını və qanunauyğunluqlarım aşkara çıxaran, fəaliyyətdə olan insanın xüsusiyyətlərini konkret iş şəraitində və maşınla daxili əlaqədə (İSM) tədqiq edən erqonomika {erq - metr, nomos - qanun deməkdir); əxlaq nəzəriyyəsini öyrənən etika; gerçəkliyin gözəllik qanunları əsasında dərk edilməsindən bəhs edən estetika; fiziki inkişafın qanunauyğunluqlarını, insanın normal və sağlam həyatım təmin edən səhiyyə tələblərini tədqiq edən gigiyena; genlər və irsiyyət problemlərini öyrənən
elmlərinin nailiyyətlərindən istifadə etməklə pedaqoji problemlərin həllini reallaşdırır. Pedaqoji tədqiqatlarda riyaziyyat, informatika, statistika,
elmlərin də məlumatlarından istifadə olunur. Pedaqogikanın başqa elmlərlə sıx əlaqəsi sayəsində bir sıra inteqrativ elmlər meydana gəlmişdir. Bunlara aşağıdakıları misal göstərmək olar:
pedaqoji psixologiya, psixopedaqogika. pedaqoji erqonomika. kibernetika pedaqogikası, kompüter pedaqogikası, məktəb gigiyenası, sosial pedaqogika. 22
riyazi pedaqogika, təhsilin iqtisadiyyatı və s. Pedaqogika elminin başqa elmlərlə inteqrasiyasını sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərmək olar:
23
1.3. ALI MƏKTƏB PEDAQOGİKASI ÜMUMİ PEDAQOGİKANIN SAHƏSİ KİMİ Ümumi pedaqogikanın inkişaf etmiş sahələrindən biri də ali məktəb pedaqogikasıdır. Ali məktəb pedaqogikası ümumi pedaqogikanın əsas
kateqoriyalarından, anlayışlarından, qanunauyğunluqlarından, prinsip və qaydalarından, başlıca müddəalarından, tədqiqat metodlarından istifadə edir. Lakin bununla belə, ali məktəb pedaqogikası məktəb pedaqogikası ilə eyni deyil. Ali məktəb pedaqogikasının tədqiqat obyekti, predmeti və bir sıra özünəməxsus xüsusiyyətləri onu ümumi pedaqogikadan fərqləndirir. Ali məktəb pedaqogikasının spesifik xiisusiyy^thri onun pedaqogikanın müstəqil bir sahəsi kimi inkişafına səbəb oldu. Ali məktəb pedaqogikasının araşdırmaları gəncliyin ikinci və yaxud yetkinlik dövrünü əhatə edir. Məhz ali məktəb pedaqogikasının spesifik xüsusiyyətləri də bundan irəli gəlir. Bu dövrdə insan artıq əxlaqi, mənəvi dəyərlərin təşəkkülü və dərki ilə digərlərindən fərqlənir. Tələbə auditoriyası müxtəlif yaşlı, müxtəlif səviyyəli, işgüzarlığı, intizamı, mənəviyyatı, davranışı, şəxsi keyfiyyətləri ilə biri-birindən seçilən gəncləri əhatə edir. Burada əsgəri xidməti başa çatdıran oğlanlar, az-çox əmək təcrübəsinə malik gənclərlə yanaşı, məktəb partası arxasından birbaşa ali məktəbə gələn məzunlar da vardır. Deməli, ali məktəb pedaqogikasının tədqiqat obyekti - 17-18-25 yaşlı gənclərdir. Hər yaş dövrünün daxilində də müəyyən fərqlər vardır (məsələn, 1-ci və 2-ci, 3-cü və 4-cü kurs tələbələri arasında). Gəncliyin ikinci dövrü şəxsiyyətin formalaşmasının, sosial varlıq kimi təşəkkülü prosesinin müəyyən həddə çatması mərhələsidir. Məhz bu yaş dövründə gəncin psixoloji, ideoloji, vətəndaşlıq yetkinliyi formalaşır. Gənc sosial cəhətdən inkişaf edir, fəal həyat mövqeyi təşəkkül tapır, keyfiyyətcə yeni maraq və meyilləri, tipik xarakter əlamətləri yaranır. Deməli, ali məktəbdə pedaqoji proses tələbələrin hər 24
yaş dövrünün özünəməxsus xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla təşkil edilməlidir. Ümumtəhsil məktəbində təlimin əsas təşkili forması - dərsdir. Dərsdə yeni materialın izahı zamanı müəllim’ - ıwqlctm^-), .şərh, müsahibə, nəzarət, qiymətləndirmə və digər metodlardan istifadə edir. Ali məktəbdə isə təlim prosesində əsasən mühazirədən istifadə olunur. Dərsdəki rəngarəngliyi, müxtəlifliyi mühazirədə reallaşdırmaq mümkün olmur. Təcrübə göstərir ki, tələbələr çox zaman mühazirənin məzmununu, daxili məntiqini dərk etmədən, mexaniki • surətdə qeydlər aparırlar. Bu isə xüsusən aşağı kurslarda tələbənin tez yorulmasına və iş qabiliyyətinin zəinəməsinə səbəb olur.
Ali məktəb
pedaqogikasının fərqləndirici xüsusiyyətlərindən biri də ali təhsil müəssisələrində təlimin formalaşdırıcı rolunun aparıcı olmasıdır. Bu, ali təhsil müəssisələrində pedaqoji prosesin özünəməxsus xüsusiyyətlərindən irəli gəlir. Ali məktəbdə ümumtəhsil məktəbində olduğu kimi, geniş və hərtərəfli tərbiyəvi iş planı ilə fəaliyyət göstərən sinif rəhbəri yoxdur. Ali məktəbdə ümumtəhsil məktəbində olduğu kimi, geniş miqyasda tərbiyəvi tədbirlər keçirmək imkanı da yoxdur (vaxt məhdudiyyəti, əsas diqqətin təlim prosesinə verilməsi, tələbələrin müstəqil işlərə daha çox vaxt ayrılması və s.). Bununla əlaqədar olaraq ali təhsil müəssisələrində tərbiyəvi tədbirlər epizodik xarakter daşıyır, müəllim-tələbə münasibətləri əsasən təlim prosesi çərçivəsində cərəyan edir. Bu, həm də onunla şərtlənir ki, ümumtəhsil məktəbindən fərqli olaraq ali məktəbdə təhsil-tərbiyə prosesini reallaşdıran - interpretator deyil, elmin bu və ya digər sahəsində elmi tədqiqatlarla məşğul olan alimdir. Orta məktəb şagirdlərə ümumi təhsil verir, gələcəkdə hansı sahədə işləməsindən asılı olmayaraq, onları təbiət, cəmiyyət və təfəkkürün inkişaf qanunlarına aid biliklərlə silahlandırır, onlarda müvafiq bacarıq və vərdişlər formalaşdırır. Ümumtəhsil məktəbi həm də politexnik təhsil verir. Politexnik təhsil məktəbliləri istehsal prosesinə aid olan ümumi bilik, bacarıq və vərdişlərlə silahlandırır. Ali məktəb isə peşə 25
təhsiii verir, yəni gəncləri konkret fəaliyyət sahəsinə - müxtəlif peşə və ixtisaslara hazırlayır. Ümumtəhsil məktəblərində gəncin gələcək fəaliyyətindən asılı olmayaraq bir çox elmlərin əsasları öyrədilir. Başqa sözlə, orta məktəb insanı əmək fəaliyyətinin hər bir növünə, məşğulluğun hər bir formasına, bazar iqtisadiyyatının müxtəlif istiqamətlərinə hazırlayır. Məktəbli insanların əmək fəaliyyəti haqqında nəzəri və praktik biliklər qazanır, əmək fəaliyyətinin müxtəlif növləri arasındakı əlaqələri dərk edir, şəxsi, fiziki və əqli əməyin təşkili yolları ilə tanış olur, cəmiyyət həyatına hazırlanır. Orta məktəbdən fərqli olaraq ali təhsil müəssisələrində təlim prosesi «monotexmzm» prinsipi üzərində qurulur. Ali məktəb «ümumiyyətlə mütəxəssis» deyil, konkret peşə sahibi, əməyin bütün növləri ilə məşğul ola bilən «universal işçi» deyil, əməyin konkret sahəsi üçün mütəxəssis hazırlayır. Lakin bu mütəxəssis fasiləsiz təhsil almalı, özünütəhsillə məşğul olmalı, arzusundan və sosial səbəblərdən asılı olaraq öz peşəsini, ixtisasım dəyişməyə hazır olmalıdır. Ümumi pedaqogikadan fərqli olaraq, ali məktəb pedaqogikası öz araşdırmalarını xüsusi təhsil (ixtisas təhsili), peşə hazırlığı, konkret əmək fəaliyyəti üçün monotexnik mütəxəssis formalaşdırılması problemlərinin həllinə yönəldir. Buradan məntiqi olaraq, ali məktəb pedaqogikasını ümumi pedaqogikadan fərqləndirən digər bir xüsusiyyət də irəli gəlir. Belə ki, məktəb pedaqogikasının iqtisadi nəzəriyyə və bazar iqtisadiyyatı ilə əlaqəsi dolayı olsa da, ali məktəb pedaqogikasının əlaqəsi birbaşa aşkar görünür. Məktəb pedaqogikası yetişməkdə olan nəslin tərbiyəsi nəzəriyyəsini təkmilləşdirərkən, şəxsiyyətinin inkişafı problemini araşdırarkən fəlsəfə, tarix, etika, estetika və digər ictimai elmlərin aparıcı müddəalarına istinad edir. Ali məktəb pedaqogikası elmlərlə bilavasitə üzvi əlaqədədir, bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun əqli əmək adamlarının formalaşdırılması prosesinin fəal və nüfuzlu iştirakçısıdır. Bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun işçi qüvvəsinin hazırlanmasının həlledici amili - peşə oriyentasiyasıdır. Mək- 26
təb pedaqogikası şagirdlərin peşə oriyentasiyası problemini mücərrəd və ümumi səviyyədə həll edir: məktəblilərə əməyə, əmək adamlarına məhəbbət və hörmət hissi aşılamağa çalışır, şagirdləri psixoloji cəhətdən müxtəlif peşə və ixtisaslara hazırlayır. Ali məktəb pedaqogikası isə ölkə iqtisadiyyatı üçün prioritet olan bu problemi konkret elmi nəzəriyyə və praktika əsasında həll edir. Sivil cəmiyyət əxlaqca saf, mənəviyyatca zəngin, ahəngdar inkişaf etmiş, çevik, həyatın hər cür təsadüflərinə hazır, rəqabətə dözümlü insanlar tələb edir. Orta məktəb bu ciddi və mürəkkəb məsələləri vahid pedaqoji proses çərçivəsində həll etməyə cəhd göstərir. Şagirdlərin elmlərin əsaslarına yiyələnməsini təmin etməklə təlim prosesi ilə sinifdənxaric işləri əlaqələndirib məqsədəuyğun istiqamətə yönəltməklə onların əqli, əxlaqi, fiziki, mənəvi, estetik inkişafını təmin etməyə çalışır. Bu problemi ali məktəb pedaqogikası necə həll edir? Müasir ali təhsil müəssisələrində tələbə şəxsiyyətinin inkişafının biri-birinə zidd iki istiqaməti mövcuddur: bir tərəfdən ali məktəbdə tərbiyə prosesi, informasiya bolluğu, kollektiv həyatın müxtəlif formaları, kommunikasiyaların zənginliyi tələbənin ahəngdar şəxsiyyət kimi inkişafını istiqamətləndirir. Digər tərəfdən, tələbəlik həyatının bir sıra obyektiv və subyektiv amilləri şəxsiyyətin ahəngdar formalaşma tendensiyasına zidd olan birtərəfli inkişaf meyilləri doğurur. Bu amillər aşağıdakılardır: dar ixtisaslaşma; tədris planlarının utilitar (fransızca utUitalre, latınca utiHtas - fayda, mənfəət deməkdir. Yalnız əməli fayda, yaxud xeyir götürməyə uyğunlaşdırılan) xarakteri; ali məktəb proqramlarının həcminin durmadan artması və vaxt çatışmazlığı; ümumi və ictimai fənlərin tədrisinə geniş yer verilməsi və s.
Bütün bunlar tələbəni hədsiz dərəcədə yükləyir. Bu da asudə vaxtı məhdudlaşdırır. Ona görə də tələbə asudə vaxtını fiziki və intellektual inkişafına, şəxsi maraqlarının təmin 27
edilməsinə, fərdi imkanlarının və qabiliyyətlərinin ləkmilləş- dirilməsinə yönəldə bilmir. Paradoksal vəziyyət yaranır: ali məktəb hərtərəfli yetişmiş mütəxəssis əvəzinə birtərəfli inkişaf etmiş peşə-sənət sahibi formalaşdırır. Deməli, ali məktəb pedaqogikası bu ziddiyyəti həll etmək üçün
tələbə şəxsiyyətinin inkişafındakı «birlərəniyi». «məhdudluğu» aradan qaldırmaq yollarını müəyyənləşdirməlidir. Ali məktəb pedaqogikasının mühüm xüsu.siyycythriıubn biri də tədqiqat predmetinin və praktik fəaliyyətinin çoxpianlı olmasıdır. Ali məktəb pedaqogikasının predmetinin çoxpianlı olması ali təhsil müəssisələrinin müxtəlifliyi, peşə və ixtisasların geniş spektri, hər bir ali təhsil müəssisəsində pedaqoji prosesin özünəməxsus şəkildə qurulması, tərbiyə prosesinin ali məktəbin profilinə uyğunlaşdırılması və şairədən irəli gəlir. Əlbəttə, bu heç də ali məktəb pedaqogikasının peşələr üzrə (məsələn, tutaq ki, mühəndis hazırlığı pedaqogikası və s.) sahələrə ayrılmasına gətirib çıxarmamalıdır. Ali məktəb pedaqogikası, sadəcə olaraq, ali təhsilli mütəxəssis hazırlığının səmərəli yol və vasitələrini deyil, ali təhsil müəssisələrində pedaqoji prosesin ümumi qanunauyğunluqlarını aşkarlamah, bu istiqamətdə pedaqoji fəaliyyətin müvəffəqiyyətini təmin edən ümumi prinsipləri işləməli, səmərəli fəaliyyət növləri müəyyənləşdirməli, bu sahədə qabaqcıl təcrübəni öyrənməli və ümumiləşdirməlidir. Orta məktəbdən fərqli olaraq, ali təhsil müəssisələrində praktikanın, xüsusən
də istehsalat praktikasının rolu
əvəzedilməzdir. Ali təhsil müəssisələrində praktika ümumtəhsil məktəbindən fərqli olaraq, çoxcəhətlidir. Orta məktəbdə praktika daha çox biliklərin möhkəmləndirilməsinə yönəldiyi halda, ali təhsil müəssisələrində praktika mütəxəssis hazırlığının üzvü tərkib hissəsidir və bu səbəbdən də son dərəcə müxtəlif istiqamətləri (müəllim hazırlığı, həkim hazırlığı, mühəndis hazırlığı və s.) əhatə edir. Ali təhsil sistemində praktikanın həlledici mövqeyi - ali məktəbin həyatla, cəmiyyət quruculuğu ilə, bazar iqtisadiyyatı ilə əlaqəsinin təzahürüdür. Bu əlaqə həm də ölkə 28
iqtisadiyyatının ali təhsil qarşısında qoyduğu qlobal vəzifələrin yerinə yetirilməsinə istiqamətlənir. Ciddi və məqsədəuyğun surətdə təşkil olunmuş istehsalat praktikası ali məktəbin çoxcəhətli və müxtəlif istiqamətli fəaliyyətinin keyfiyyət göstəricisidir. Ali məktəbin mütəxəssis hazırlığı sahəsində qazandığı uğurlar istehsalai praktikcisımn təşkilindən çox asılıdır: istehsalat praktikası, hər şeydən əı»ı>ə/, tələbəyə gələcək ixtisası ilə daha dərindən tanış olmağa imkan verir, ikincisi, tələbənin seçdiyi peşə-ixtisas istiqamətində praktik bilik, bacarıq və vərdişlər qazanması üçün əlverişli şərait yaradır; üçüncüsü, ali təhsil prosesində qazanılmış nəzəri bilikləri möhkəmləndirir və dərinləşdirir; dördüncüsü, tələbədə seçdiyi peşəyə daha dərin maraq və məhəbbət formalaşdırır; beşincisi, tələbə istehsalat prosesinin qanunauyğunluqları və insanlar arasında istehsal münasibətləri haqqında aydın təsəvvürlər əldə edir; altıncı, istehsalat praktikasında tələbə Öz qüvvə və imkanlarını sınayır, təşkilatçılıq qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək imkanı əldə edir. Adaptasiya dövründə təcrübəçi tələbənin şəxsiyyətində özünəməxsus «yenidən qurulma» prosesi baş verir: o, əmək kollektivinə daxil olur, müvafiq müəssisənin istehsal prosesində öz yerini və rolunu müəyyən edir, yen münasibətlər formalaşır, əmək kollektivinin üzvünə çevrilir. Əsasən nəzəri biliklər ehtiyatına malik olan təcrübəçi tələbə tədricən əmək prosesinin fəal üzvünə çevrilir, ali məktəbdə qazandığı bilikləri tətbiq etməyi öyrənir, istehsalla bağlı xüsusi bacarıq və vərdişlər qazanır. Bütün bunlar bir daha sübut edir ki, ali təhsilli mütəxəssis kadrlarının hazırlığında təcrübənin rolu çox böyükdür. Bununla əlaqədar olaraq, ali məktəb pedaqogikası ali məktəbdə praktikanın növləri, təşkili formaları, tələbənin mütəxəssis kimi formalaşması qanunauyğunluqlarını öyrənir, müxtəlif peşələrin professioqramını tərtib edir, konkret mütəxəssis üçün zəruri keyfiyyətləri müəyyənləşdirir və ali məktəbdə pedaqoji prosesin, xüsusən də praktikanın təşkili zamanı bütün bunları əsas götürür. 29
Aydındır ki, ali məktəbə daxil olan gənclər müxtəlif ixtisas-peşə sahələrinə marağı olan, xüsusi qabiliyyətləri ilə seçilən adamlardır. Məhz ali 'məktəbdə ixtisasla bağlı qabiliyyətlərin daha artıq inkişafının təmin edilməsi məqsədi aparıcıdır. Bu məqsəd isə təlim prosesinin məqsədəuyğun və
effektiv surətdə
fərdiləşdirilməsini, peşə-ixtisas hazırlığını fərdi plan və qrafik əsasında qurmağı tələb edir. Ali məktəbdə təlimin fərdiləşdirilməsi tələbələri müvafiq kafedraların elmi- tədqiqat işlərinə cəlb edilməsi ilə sıx bağlıdır. Bu da tələbədə yaradıcılıq qabiliyyətlərinin təşəkkülünə imkan yaradır. Elmi- tədqiqat işlərinə qoşulan tələbədə elmi təfəkkür və tədqiqatçılıq qabiliyyəti formalaşır. Ali məktəbdə təlimin fərdiləşdirilməsində məqsəd gələcək mütəxəssisin müvafiq qabiliyyətlərinin inkişafım səmərəli, məqsədyönlü təmin etməkdən ibarətdir. Bu, ictimai həyatda, istehsal prosesində, elmi-tədqiqat işlərində uğur qazanmağın əsas yoludur. Unutmaq olmaz ki, peşə qabiliyyətlərinin inkişaf səviyyəsinin ən etibarlı kriteriyası - seçilmiş peşə sahəsində səmərəli fəaliyyətdir. Bu isə hər bir tədris ilində, bütövlükdə ali məktəbdə təhsil müddətində tələbənin bütün fəaliyyətinin diqqətli təhlilini və diferensial qiymətləndirilməsini tələb edir. Digər tərəfdən, peşə bacarığının strukturuna şəxsiyyətin psixoloji hazırlığından (tələbələrin maraq və meyliləri, dünyagörüşü və s.), bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnmənin fərdi formalarından tutmuş, bu və ya digər fəaliyyətin icrası yollarına qədər bir sıra keyfiyyətlər daxildir. Bunlar da tələbənin peşəyə hazırlıq səviyyəsinin komponentləri kimi özünü göstərir. Bu komponentləri nəzərə alaraq tələbənin bu və ya digər praktik fəaliyyət növünə hazırlıq səviyyəsini müəyyənləşdirmək məqsədilə «sərbəst xarakteristikalar)) metodundan istifadə olunur. Bu halda tələbənin fərdi keyfiyyət və xüsusiyyətləri bir sıra kompetent şəxslər (dekanlar, kafedra müdirləri, aparıcı müəllimlər və s.) tərəfindən biri-birindən asılı olmayaraq qiymətləndirilir və sonda ümumiləşdirilir. Ali məktəb pedaqogikası məktəb pedaqogikasından təlim prosesinin təşkili formalarına görə də seçilir. Belə ki. ali məktəbdə müstəqil işlərə daha artıq yer ayrılır. Bu, ali məktəbin yüksək səviyyədə ixtisaslaşmış mütəxəssis hazırlamaq funksiyasından irəli gəlir. Tələbə müstəqil işləri təkcə həcminə görə deyil, keyfiyyətinə görə də şagird müstəqil işlərindən seçilir. Orta məktəbdə şagirdlər bazis bilikləri əsasən dərsdə müəllimin rəhbərliyi altında mənimsəyirlər. Müstəqil işlər şagirdin sinifdə qazandığı bilik və bacarıqların möhkəmləndirilməsinə, habelə sinifdə icrası mümkün olmayan tapşırıqların yerinə yetirilməsinə həsr olunur. Ali
məktəbdə müstəqil iş formaları tələbələrdə təşəbbüskarlığın, şüurluluq və fərdi imkanlarının inkişafına qüvvətli təkan verir. Tələbə zəruri bilikləri müstəqil surətdə əldə edir, ixtisasa uyğun lazımi təcrübəni mənimsəyir və bu yolla konkret peşəyə yönəlir. İnformasiyaların, biliklərin müstəqil axtarışı - təlim fəaliyyətinin səciyyəvi xüsusiyyətidir. Ali məktəbdə məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil təşkil olunmuş ləlim prosesi, həm də tələbənin müxtəlif məzmunlu müstəqil işlərinin, özünütəhsilin vəhdəti
kamil mütəxəssis şəxsiyyətinin formalaşmasını təmin edir. Müstəqil işləmək bacarığının əsası orta məktəbdə qoyulur, ali məktəbdə isə tələbənin özünütəhsil səyləri artır, müstəqil işləmək bacarıqları daha da təkmilləşir. Ali məktəb pedaqogikası müstəqil işləri müəyyənləşdirərkən tələbənin hansı kursda oxuduğunu da nəzərə almalıdır. Məsələn, birinci və ikinci kurslarda tələbənin müstəqil işi əsasən mühazirə mətnləri üzərində aktiv işi əhatə edir {mühazirə materialı mənimsəmək, mövzu üzrə əlavə mənbələri öyrənmək və s.). Seminar, laborator və praktik məşğələlərə hazırlıq (məruzə hazırlamaq, şifahi çıxış üçün tezislər yazmaq, müxtəlif tapşırıqları icra etmək, məsələ həlli, hesablama-qrallk işlər, xarici dilin öyrənilməsi ilə bağlı işlər və s.) aşağı kurslarda geniş istifadə olunan müstəqil iş formalarıdır. Kollekvium, zaçot və imtahanlara hazırlıq da bu qəbildən olan işlərdir. Yuxarı kurslarda müstəqil iş daha mürəkkəb, ən başlıcası, yaradıcı xarakter daşıyır. Ilk mənbələrin dərindən 31
öyrənilməsi, arxiv materialları və sənədlər üzərində iş, kurs layihələrinin hazırlanması, buraxılış işlərinin yazılması və s. yuxarı kurs tələbələrinin icra etdiyi müstəqil işlərin formalarıdır. Tələbə müstəqil işi ali təhsil müəssisəsində pedaqoji prosesin bütün mərhələlərinə və struktur elementlərinə nüfuz etməlidir. Birinci kursdan başlayaraq son kursa qədər, istisnasız olaraq, bütün tələbələr müstəqil işlərə cəlb olunmalıdır. Ali
məktəb pedaqogikasının özünəməxsus xüsusiyyətlərindən biri də tələbələrin biliyinin yoxlanılmasının diskret (latınca discreius - fasiləli deməkdir) xarakter daşımasıdır. Ümumtəhsil məktəbində şagirdlərin biliklərinə bütün tədris ili ərzində müntəzəm surətdə nəzarət edilir. Ali təhsil müəssisəsində isə tələbələrin bilikləri dövri olaraq, əsasən ildə iki dəfə imtahan sessiyasında yoxlanılır və qiymətləndirilir. Ali təhsil müəssisəsində biliklərin diskret yoxlanıması tələbələrin ləlim fəaliyyətinin qeyri-müntəzəm, «sıçrayışlı» xarakter almasına səbəb olur. Bütün semestr boyu tələbənin fəaliyyəti passiv-seyrçi xarakter daşıyır. Tələbələrin gündəlik fəallığını, hazırlığını təmin etməyə çalışan müəllimlər tələbələrin «müqavimətinə» təsadüf edir. Tələbə «arxayındır» - əsas imtahandır. Sessiya müddətində isə biliklərin bərpası və «hü- CLimu» prosesi start götürür. Dekanlığın imtahana hazırlıq üçün ayırdığı 4-5 gün ərzində mühazirə və seminarlarda ümumi formada qavranılan (bəzən də heç dərk edilməyən) biliklər bərpa edilir, dəqiqləşdirilir, əlavələr edilir və sistemləşdirilir. Cəmi 4-5 günə! Əlavə izahata ehtiyac yoxdur! Biliklərin «hücumu» dövrü, birincilər - müntəzəm nəzarətə alışan dünənki məktəblilər üçün xüsusilə ağır olur. Ali məktəb müəllimlərinin «nəzarətsizliyindən» aldıqları «ləzzə- tin» ömrü çox çəkmir. Birinci kurs tələbəsinin ilk imtahan sessiyasının nəticələri ürəkaçan olmur. Lakin ali məktəbdə diskret nəzarətin qüsurları bununla bitmir. İmtahan sessiyaları bir qayda olaraq, tədris ilinin ilk ayının itirilməsinə səbəb olur.'Bu müddət ərzində tələbə irəli 32
gelmir, sadəcə olaraq yerində addımlayır. Bu da adaptasiya dövrünün hələ başa çatmadığına dəlalət edir. Nəhayət, imtahan sessiyası təkcə tələbələrin deyil, həm do müəllimlərin Fiziki və əsəbi gərginliyi dövrüdür. Beləliklə, məlum olur ki, imtahan sessiyası vasitəsilə tələbələrin biliklərinin hesaba alınması dövrü (1936-cı ildən ali məktəbdə imtahan tətbiq edilməyə başlanıb) çoxdan ötüb. Nəzarət və hesablamanın bu sistemi ali məktəb qarşısında duran yüksək ixtisaslı mütəxəssis hazırlığı məqsədini təmin edə bilmir. Ali məktəb pedaqogikası diskret nəzarət formasını daha səmərəli forma ilə əvəz etmək istiqamətində axtarışlar aparır. Təhsil mütəxəssisləri belə bir mülahizə irəli sürür ki, ənənəvi qış və yay sessiyaları əvəzinə müntəzəm «mikroimta- han»lar (məsələn, ayda bir dəfə) keçirilməsi daha məqsədəuyğundur. Yoxlama və nəzarətin bu forması ali təhsil prosesini daha səmərəli idarə etməyə imkan verir, tələbələrin biliklərinin səviyyəsini vaxtında aşkarlamağa kömək edir, müəllimləri təlim prosesində korreksiya işi aparmağa sövq edir, tələbə və müəllimlərin qarşılıqlı əməkdaşlığı və əks əlaqə üçün əlverişli şərait yaranır, yoxlama və nəzarətin «mikroimtahan» sistemini tələbədə gələcək mütəxəssisə xas şəxsi keyfiyyətlər formalaşdırır; müəllim öz yetirmələrinə yaxından bələd olur. İmtahan sessiyası sistemində, bir çox hallarda müəllimin tələbə ilə ilk tanışlığı imtahan prosesində baş verir. «Mik- roimtahanlar» isə biliklərin müntəzəm yoxlanılmasına, tədris kursunun hər bir bölməsinin ümumiləşdirilməsinə və yekun nəzarətin keçirilməsinə şərait yaratmaqla qiymətləndirmə prosesindəki təsadüfləri aradan qaldırır. Tələbənin imtahan biletinin suallarına və müəllimin əlavə suallarına verdiyi cavablarla onun tədris kursunu tam bilməsi qənaətinə gəlmək çox çətindir. Tələbənin biliklərinin çoxbalh sistemlə qiymətləndirilməsinin öz
problemləri var.
«Mikroimtahan»!ar isə tələbənin bütün kurs üzrə biliklərini müntəzəm surətdə yoxlamağa imkan verir. «Mikroimtahan»ın üstünlüklərini sübut edən digər arqumentlər də göstərmək mümkündür. 33
Ali məktəbin özünəməxsus xüsusiyyətlərindən biri də tələbənin həyal tərzinin və davranışının köklü surətdə dəyişməsi ilə bağlıdır. Dünənki məktəbli yeni sosial mühitə düşür. O bu yeni şəraitə alışmalıdır. Ali məktəbdə təlim-tərbiyə prosesinin orta məktəbdən fərqli əlamətləri, habelə məktəb illərindən seçilən yeni yaşayış tərzi (yataqxana həyatı, kirayə, yaxud qohum evində qalmaq, nisbi müstəqillik, özünəxidmət, valideyn nəzarətindən uzaq düşmək, müstəqil olaraq qərarlar qəbul etmək, büdcə imkanlarından düzgün istifadə etmək və s.) yeni davranış normalarının formalaşmasına səbəb olur. Ali məktəb pedaqogikası tələbəyə orta məktəbdə olduğu kimi, valideynləri vasitəsilə təsir etmək imkanının qeyri- mümkünlüyünü nəzərə alaraq, auditoriyadankənar tərbiyə işinin təşkilinə xüsusi diqqət yetirir. Nəticə etibarilə, tələbənin təlim fəaliyyətinə, psixologiyasına qüvvətli sürətdə təsir etməklə, onda təlim-idrak maraqları və motivlərin məqsədyönlü inkişafına əsas verir.
Orta məktəbdən fərqli olaraq ali təhsil müəssisəsində təlim prosesinə maddi maraq kimi qüvvətli amil təsir göstərir. Etiraf etməliyik ki, tələbəni təlimin son nəticəsi kimi, əsasən təqaüd (stipendiya) maraqlandırır. Bu da özlüyündə nəticəyə təsir edən stimul yaradır, tələbənin təlim məsuliyyətini artırır. Təqaüdün təyin edilməsi tələbənin təlim müvəffəqiyyətindən asılıdır. Əlaçı tələbələr yüksək təqaüd alırlar. Təqaüd tələbənin təlim müvəffəqiyyətinə qüvvətli surətdə təsir göstərsə də, ali məktəbdə yeganə təlim amili deyil. Ümumtəhsil məktəbində tərbiyə işi şagirdin ümumi inkişafının təmin edilməsinə yönəldilir. Ali məktəbdə isə bundan fərqli olaraq, tələbənin əxlaqi-mənəvi tərbiyəsi onun peşə hazırlığı ilə vəhdətdə həyata keçirilir. Ali məktəb pedaqogikasını ümumi pedaqogikadan fərqləndirən bir xüsusiyyət də buradan irəli gəlir. Tələbə kollektivi içərisində tərbiyə işi aparmaq ali məktəb müəllimindən zəngin bilik ehtiyatı, yüksək mədəni-mənəvi səviyyə, xüsusi metodiki hazırlıq tələb edir. Çünki tələbə ümumi təhsil almış, müəyyən hazırlığa və həyat təcrübəsinə Yüklə 6,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|