FƏrrux rüSTƏmov tamilla dadaşova ali MƏKTƏb pedaqogikasi
Yüklə 6,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
dirməli, yararlılıq səviyyəsi və vacibliyini dərk etdirməlidir: •
çıxu^lar üçün zəruri və əlavə ədəbiyyatı .seçməlidir: •
kollektiv iş prosesində akademik qrupun hər bir üzvünün funksiyasını dəqiqləşdirməlidir: •
hər bir tələbəni oynayacağı rola hazırlamalıdır: •
seminarın işinə rəhbərlik etməlidir; •
seminar məşğələsini yekunlaşdırmalıdır. 8.4. PRAKTİKÜMLAR HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT Müasir ali təhsil sistemində geniş istifadə olunan prakti- kumlar və laborator işləri gələcək mütəxəssisin müvafiq peşə sahəsinə nəzəri və praktik hazırlığının vəhdətini təmin edir. Praktik məşğələlər, bir qayda olaraq, mühazirənin davamı olub, qazanılmış nəzəri bilikərin həyatda və təcrübədə tətbiqini təmin edir, tələbələrdə ixtisas bacarıqları və vərdişləri formalaşdırır. Praktikum əsasən iki formada həyata keçirilir: •
•
praktikum bütövlükdə tədris kursunun tətbiqinə həsr olunur, başqa sözlə, peşə hazırlığının tətbiqi tərəfmi reatla.^- dırmağa xidmət edir. 246
Praktik məşğələlər qarşısında duran vəzifələri
belə konkretləşdirmək olar: •
mühazirə materialı üzrə bilikləri möhkəmləndirmək və
<^eıü.slondirmək; •
mühazirə materialı üzrə tapşırıqları icra etmək; •
qazanılmış biliklərdən müstəqil surətdə istifadə etmək qabiliyyətini inkişaf etdirmək; •
ən müasir texniki vasitələrlə işləmək bacarığı formalaşdırmaq; •
müvafiq praktik bacarıq və vərdişlər formalaşdırmaq; •
elmi idrakın metodologiyası, ümumi metodları və xüsusi metodikalarla tanış olmaq; •
elmi-tədqiqat işinin mövzusunu kurs və burctxdtş işlərinin mövzusu ilə əlaqələndirmək; •
tədqiqatın nəticələrini ümumiləşdirmək bacarığı formalaşdırmaq; •
öyrənilən elmlə bağlı ədəbiyyat
və məlumatlarla tanış olmaq; •
öyrənilən elmlər arasında əlaqə yaratmaq; •
tələbələrdə zehni əmək mədəniyyəti, məsuliyyət və intizam tərbiyə etmək; •
tələbələrin kamil və peşəkar mütəxəssis kimi yetişməsini təmin etmək, onların peşə qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək. Beləliklə məlum olur ki, praktikumlar yaradıcı istiqamətdə qurulmalı, məşğələlər üçün seçilən tapşırıqlar metodik cəhətdən əsaslandırılmalı, evristik, problemli təlim, tədqiqatçılıq metodları və müvafq innovasiyalardan geniş istifadə olunmalıdır. Yalnız bu halda praktikumlar tələbələri peşə-ixtisas təcrübəsinə qovuşdura bilər. 8.5. LABORATOR MƏŞĞƏLƏLƏRİ Öz mənşəyini uzaq keçmişdən götürən laboratoriya (laborator - latın sözü olub labor - əmək, iş, çətinlik, laboro - 247
zəhmət çəkmək, səy göstəmıək, qayğı göstəmıək, işgüzarlıq, maneələri aradan qaldırmaq mənasım verir) anlayışı elmi və həyati məsələlərin həlli üçün əvvəllər məlum olmayan yolların və vasitələrin aşkarlanması məqsədilə əqli və fiziki qüvvə sərf etmək, səy göstənnək mənasında işlədilirdi. Təsadüfi deyil ki, praktik, xüsusilə laborator iş formasının ifadəsi kimi işlənən «praktikum» - yunanca «praktikos» sözündən götürülüb, mənası fəaliyyət deməkdir. Deməli, həm laborator, həm də praktikumlar tələbədən gərgin fəaliyyət tələb edən təlim məşğələləri formasıdır. Tələbələrdə müşahidəçilik, diqqətlilik, təşəbbüskarlıq, müstəqillik inkişaf etdirməsi baxımından labobrator işləri təlimin heç bir fonnası ilə müqayisə etmək olmaz. Ona görə ki, laborator işlərinə ixtisasın xarakterindən asılı olaraq tədris vaxtının 20- 30%-i ayrılır. XX əsrin sonlarından başlayaraq ali təhsil müəssisələrində tədqiqat xarakterli laborator işlər geniş tətbiq olunmağa başlandı. İlk dəfə olaraq bu təcrübə Moskva Energetika İnstitutunda həyata keçirildi və tədqiqat xarakterli laborator işlərinin məzmunu müəyyənləşdirildi, laborator məşğələlərinin təşkili metodikası hazırlandı. Məcburi xarakter daşıyan tapşırıqlar tələbələrin maraqlarına və təlim müvəffəqiyyətinə uyğun olaraq fərdiləşdirildi. Laboratoriya məşğələlərinin qarşısında qoyulan məqsədəuyğun vəzifələri aşağıdakı kimi konkretləşdinnək olar: •
•
qazanılmiş nəzəri bilikləri tədris-idrak və tədqiqatçılıq vəzifələrinin yerinə yetirilməsinə istiqamətləndirmək; •
nəzəriyyə ilə təcrübənin, təhsillə real həyatın, ali məktəblə cəmiyyətin vəhdətini təmin etmək. Laboratoiya məşğələlərinin ən üstün cəhətlərindən biri budur ki, o, tələbələrin nəzəri-metodoloji biliklərini, praktik bacarıq və vərdişlərini vahid təlim-tədqiqatçılıq fəaliyyətində 24S
ifado edir. Laboratoriya moşğələiərinin əhəmiyyotini aşağıdakı kimi doyərləndirmək olar: •
•
tələbələrin idrak fəallığım yüksəkdir: •
mühazirələrdə təqdim olıınmwf elmi informasiyaları, müstəqil surətdə qazandım.^ bilikləri dənnUrşdirir və möhkəmləndirir: •
innovasiyaların tətbiqi, müasir te.xnikadan və te.xnolo- giyalardan istifadə bacarıqları fonnahı.'fdırır: •
tələbələrdə yaradıcılıq, tə.^əhbiiskarlıq. müstəqillik, çeviklik, qətiyyətinik kimi fərdi idraki psixi xüsusiyyətləri inkiiiaf etdirir: •
proqram materialının tələbələr tərəfindən daha dərindən mənimsənilməsini təmin edir: •
laborator tapşırıqlarının icrası zamanı mənimsənilmiş nəzəri biliklər daha artıq konkretləşir, tələbəyə məlum olmayan məlumatlar aşkarlanır, mürəkkəb elii məsələlər daha aydın surətdə dərk edilir. Beləliklə məlum olur ki, laboratoriya şəraitində nəzəriyyə və təcrübənin biri-birilə əlaqəsi tədris materialının şüurlu mənimsənilməsini təmin etməklə yanaşı, həm də tələbədə l'əal. yaradıcı təfəkkür tərzi inkişaf etdirir. Beləliklə, laborator məşğələləri olan tədris fənləri tələbələrin ritmik və intensiv fəaliyyətini reallaşdınnaqla, fənnin daha fəal və möhkəm surətdə mənimsənilməsini təmin edir. Digər tərəfdən, laborator məşğələləri tələbələrə məlum olmayan bir sıra həqiqətləri kəşf etməyə şərait yaratmaqla, onlarda təkcə təlim motivlərini deyil, həm də idrak maraqlarını inkişaf etdirir, elmə və tədqiqatçı lığa həvəs yaradır. Qazanılmış nəzəri biliklərin eksperimental tətbiqini və təsdiqlənməsin! təmin edən laborator məşğələlər, praktikum. mühazirə və seminar məşğələləri ilə vəhdətdə olmalı, onlara yaradıcı elmi xarakter verməli və tamamlamalıdır. Laboratoriya məşğələlərində istifadə olunan metodologiya, aparatlar və cihazların yeniliyi məşğələlərin tədqiqatçılıq imkanlarını gcnişləndimıəlidir. Buna nail oliuaq məqsədilə məşğələlərdə ən 249
yeni aparatlar və onların modelləri, müasir tələblərə cavab verən metodikalar və texnologiyalar, elektron hesablama maşınları tətbiq edilməlidir. Tələbələrə eksperimentin nəticələrini ən yeni metodlarla yoxlamaq bacarıqları aşılanmalıdır. Kompleks laborator məşğələlər bu vəzitələrin həlli üçün əlverişli şərait yaradır. Müasir ali məktəbdə laborator məşğələləri praktik məşğələlərin bütün formaları kimi təlim-idrak və tədqiqatçılıq xarakteri daşıdığından real istehsal prosesinə müvallq və gələcək mütəxəssisin fəaliyyətini modernləşdirməyə imkan verir. Laborator məşğələlərində mütəxəssisin həlledici məqamda çevik surətdə düzgün qərarlar çıxannasına, qətiyyətli və təkidli olmasına imkan verən, istehsal proseslərinin düzgün idarə edilməsi bacarıqlarını formalaşdıran mikromühit yaradılır. O da aydındır ki, müxtəlif tədris fənləri üzrə laborator məşğələləri məzmun və xarakterinə görə biri-birindən fərqlənir. Laborator məşğələlərinə rəhbərlik metodikalarını hazırlarkən, hər bir tədris fənninin mövzusu, məzmunu, metodologiyası və ümumi metodları, habelə, fənnin tədrisi texnologiyası nəzərə alınmalıdır. Bununla belə, bütün laborator məşğələləri üçün tipik olan bir sıra mühüm iimuıni xüsusiyyətlər də mövcuddur: •
Laborator məşğələlərin müvəffəqiyyəti ali məktəbdə təşəkkül tapmış məşğələ formalarından, onların təşkilinə verilən tələblərdən, müsbət təlim ənənələrindən asılıdır. Laborator işləri elə təşkil olunmalıdır ki, tələbələrdə yaradıcılıq göstənnək səyi və həvəsi doğursun. •
və
imkanlarına inansın, onda eksperimentin (durş tutmayacağı» qorxusu və narahalçdıq hissi olmasın, tələbə yaradıcı surətdə fəaliyyət göstərməyə, təiiəhbüskarhğa, müstəqilliyə, axtarıcılığa can atmalıdır. •
Laborator mətfğələlərində iştirak edən köməkyi heyvət müəyyən elmi pedaqoji hazırlığa malik olmalıdır. Hər bir laborant. preparator tələbəyə nə zaman, hansı məqamda, necə kömək göstərmək lazım olduğunu, hansı halda köməyin «zərər» 250
gətirəcəyini bitməlidir. Buna görə də mühazirəçi müəllim a.ssi.senti, lahorant, preparator və digər köməkçi əməkdaşları müntəzəm olaraq təlimatlanmalıdır. •
Lahorator məşğələləri planlaşdırdarkən. nəzəri biliklərin tədrisi prosesi və laboratoriyanın inkişaf perspektivləri nəzərə alnımalıdır. Müstəqil (ytdnız bir fənn üzrə) ı-’ö
birləşmiş (bir neçə ya.xın fənn üzrə) laboratoriyalar düzgün təşkil olunduqda: müntəzəm olaraq zənginlə.ş-dirildikdə; təchizatı daim saz (hazır) vəziyyətdə .saxladıqda: maddi-te.xniki bazam (həm sənaye tərəfindən isteh.sal olunan təchizat, həm də tələbələrin özlərinin hazırladığı təchizat) müntəzəm olaraq yoxlanıldıqda laborator məşğələlərinin keçirilməsi üçün əlverişli .şərait yaranır və nəticədə, tələbələrdə texniki təfəkkürü, səmərələşdirici
və axtarıcılıq qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək imkanı yaradır. •
Laborator işlərinin rəngarəngliyi və cəlbedici olması təmin edilməli, daim təkmilləşdirilməli və
modernlə-şdirilməli. yeni daha səmərəli və
maraqlı işlərlə əvəz olunmalıdır. Labo- Ratoriyanın təşkilində və
məşğələlərin aparılma texnologiyasında innovasiyalar geniş surətdə tətbiq edilməlidir. Laborator məşğələlərinin müvafiq kafedralarda müntəzəm müzakirəsi keçirilməli, tələbələrin uğurları və müvəffəqiyyətsizliklərinin səbəbləri araşdırılıb təhlil olunmalı və
korreksiya işi aparılmalıdır. •
Laboratoriyalar öz görünüşünə və məzmununa görə te.xniki estetikanın və
gigiyenanın tələblərinə cavab verməli, burada işin mahiyyətini, ə.sas ideyasını, metodlarım, gözlənilən nəticələri əks etdirən metodik plakatlar, əyani vasitələr olmalı və
bütün bunlar diqqəti cəlb etməlidir. Laborator məşğələləri təşkili qaydasına görə iki böyük qrupa bölmək olar:
nəzəri kursun tədrisi başa çatdıqdan sonra təşkil olunur.
- kursun öyrənilməsi ilə paralel surətdə yerinə yetirilir. Laborator məşğələlər kursun xüsusiyyətlərindən və təhsil 251
miiyssİsəsinin imkanlarından asılı olaraq üç formada təşkil oluna bilər. Frontal mə^ğəfəlor. Bu halda bütün tələbələr eyni işi icra edirlər. Qrup məşğələləri. Bu halda bir neçə tələbədən təşkil olunmuş kiçik qruplar mü.xləlif tapşırıqları icra edirlər.
Bu halda tapşırıq hər bir tələbəyə fərdi şəkildə verilir. Laborator məşğələlərinin (LMN) məzmunundan irəli gələn aşağıdakı növlərini müəyyənləşdirmək olar; * Təlim-tərbiyə nəzəriyyəsinin müxtəlif məsələlərini əyani şəkildə öyrənməyə imkan verən
(PM)
* Psixologiyanın, xüsusən də yaş və pedaqoji psixologiyanın müxtəlif məsələləri ilə əlaqədar təcrübələr aparmağa imkan verən psixoloji məşğələlər. (PsM)
* Dilin tarixi, dil nəzəriyyəsi, dillərin öyrənilməsi metodikalara dillərarası əlaqələr və s. məsələlərin tədqiqi ilə bağlı linqvistik məşğələlər. (LM)
* Adi və ya ekstremal şəraitdə müxtəlif ietimai hadisələrin öyrənilməsinə xidmət edən ictimai məşğələlər. (İM)
Biologiya, kimya, fiziologiya, təbabət və digər təbiət elmlərinin praktik tətbiqi yolla öyrənilməsinə xidmət edən təbiətşünaslıq məşğələləri. (TM)
* Texniki elmlərin tədqiqatlarla öyrənilməsinə şərait yaradan texniki məşğələləri. (TxM)
Laborator məşğələləri şərti olaraq bir neçə istiqamətdə (səviyyədə) təşkil olunur: •
İlk tanışlıq məşğələləri tələbələri laboratoriyanın təchizatı. tərtibatı, növləri, laboratoriyanın uğurları, perspektivləri və s. ilə tanış edir; •
Öyrədici məşğələlər (ÖM)
252
öyrədici məşğələlərdə məqsəd tələbələri müəyyən praktik əməliyyatlara hazırlamaq, onları yeni bacarıq və vərdişlərk) silahlandırmaqdan ibarətdir. •
Ekspevimenta! məşğolələr. B LI qəbildən olan məşğələlər müəyyən fənnə, elmə məxsus məlumatla da xarakteristikaların doğruluğunu yoxlamaq məqsədilə keçirilir. •
Problem-axUırıcüıq məiğə lo lə n\ ( P M ) Problemli məşğələlər tələbələrdə müstəqillik və yaradıcılıq qabiliyyətləri inkişaf etdirmək məqsədilə keçirilir. Tələbələrin intellektual inkişaf səviyyəsinə və yaradıcı düşünmək tərzinə görə biri-birilərindən fərqləndiyini nəzərə alsaq, laborator məşğələlərini elə təşkil etmək lazımdır ki. onlar tələbələrin daha yüksək intellektual inkişaf səviyyəsini təmin etsin. Məşğələlərin müxtəlif və çətinlik səviyyəsi yüksək olan variantlarda təşkil olunması, hazırlıqlı tələblərə daha mürəkkəb, zəiflərə nisbətən asan tapşırıqların verilməsi o qədər də effektli və məbsuldar sayıla bilməz. Onu da nəzərə almaq iazzımdır ki, tələbə inkişaf səviyyəsinə uyğun tapşırıq aldıqda öz intellektinin daha yüksək pilləsinə qalxa bilmir. Deməli, tələbələrə verilən tapşırıqlar onların «aktual inkişaf zona.sı»nı qabaqlamalıdır. Təbii ki, bu halda tələbənin müəllimin köməyinə ehtiyacı olur. Müəllimin köməyi diferensial xarakter daşımalıdır. Hazırlıqlı tələbəyə kömək minimum səviyyədə olmalı, orta qüvvəli tələbəyə bir qədər çox, zəiflərə isə maksimum kömək göstərilməlidir. Müəllimin köməyi tapşırığın müəyyən şərtlərinin izahı, əsas cəhətlərin üzə çıxarılması, tələbələrin fəaliyyətinin lazımi məcraya yönəldilməsi və s. formada reallaşdırıla bilər. Bu məqsədlə də tələbə qrupu intellektual inkişaf səviyyəsinə görə, bir qayda olaraq üç yarımqrupa (qüvvəlilər, orta qüvvəlilər və zəiflər) bölünür və hər qrupla iş diferensial formada təşkil olunur. Laborator məşğələlərin yuxarıda qeyd edilən səviyyələri ilə yanaşı, müasir dövrdə daha iki səviyyəsi təklif olunur. Bu təklifə görə, birinci soviyyə
ənənəvi laborator işləridir (Əİ.I) və ali məktəbdə təhsilin bakalavr mərhələsində tətbiq olunmalıdır. İkinci səviyyə - innovasiyah laborator məşğələləri (İLM) lələ- 253
bolori müəyyən mövzular üzrə nəzəri və eksperimental tədqiqat metodlarından istifadə etməyə hazırlayır və təhsilin daha yüksək pilləsi olan magistraturada tətbiq edilir. İkinci səviyyəli la- borator işləri bir neçə məşğələ müddətində yerinə yetirilə bilər. Lakin qiymətləndimıə zamanı işin icrasının bütün mərhələləri nəzərə alınmalıdır. Laborator işlərinin qiymətləndirilməsi reytinq sistemi ilə də keçirilə bilər. Laborator məşğələlərinin təşkili zamanı aşağıdakı göstəricilər nəzərə alınmalıdır. •
Didaktik göstə ricilə r: * laborator məşğələlərinə hazırlıq səviyyəsi; * məqsədin aydın ifadə olunması, işin icrasında didaktik ardıcıllıq; * tələbənin aparılan eksperimentdə fəallıq dərəcəsi; * mühazirə matelialınm praktik işlərlə əlaqəsi; eksperimentin aparılma meiodikasımn dolğunluq səviyyəsi və mənimsənilməsi; * müstəqil tədqiqatçılıq bacarıqlarının aşılanması; * işin fərdiləşdirilməsi dərəcəsi; * eksperimentin müzakirəsi, əsaslandırılması, ümumiləşdirilməsi və nəticənin çıxarılması. •
To^kUati göstəricilər. *
va
*
və təhlükəsizlik qaydalarına əməl edilməsi; *
istifadə edilməsi; *
8.6. ALİ MƏKTƏBDƏ TƏLƏBƏ MÜSTƏQİL İŞLƏRİ Müasir
dövrdə respublikamızın təhsil sistemində qloballaşma prosesi sürətlənir, təhsil sistemində ölkələrarası əlaqələr genişlənir, qabaqcıl dünya təcrübəsi öyrənilərək tətbiq edilir, İNTERNET-in imkanlarından istifadə olunur, dünya elmi 254
odəbiyyatından istifadənin səviyyəsi yüksəlir, yüksək ixtisaslı mütəxəssis hazırlığına diqqət artır. Bu gün ali təhsil müəssisələrində hazırlanan gələcək professional işçi dünyanın sürətli inkişafı ilə ayaqlaşa bilməli, həyatın dəyişikliklərinə dərhal adaptasiya olmağı bacannalı, bazar iqtisadiyyatı şəraitində hər cür rəqabətə dözümlü olmağa, innovasiyalardan, yeni texnologiyalardan istifadə etməyə qabil olmalıdır. Yeni dövrün adamları geniş yaradıcılıq potensialına, çevik təfəkkürə, məntiqi düşüncə tərzinə malik olmalı, mütərəqqi elmi-texniki yenilikləri qavramağa və anlamağa qadir olmalıdır. Cəmiyyətimizin ehtiyac hiss etdiyi belə şəxsiyyətin formalaşmasında müstəqil işlərin rolu çox böyükdür. Ali məktəbdə tələbələrin müstəqil idləri təlimin təşkili formalarındandır. Ali məktəb təcrübəsində uzun illər arxa plana keçən, diqqəti çəkməyən təlimin bu təşkili forması təhsil sistemində dövlət siyasətinin həyata keçirilməsi, böyük islahatlar və dünya miqyaslı proseslərlə əlaqədar hazırda ali məktəb pedaqogikasının aktual probleminə çevrilmişdir. Bu səbəbdəndir ki, hazırda ali təhsil sistemində tələbələrin müstəqil işlərinə geniş yer verilir, məzmunu zənginləşdirilir, imkanları araşdırılır, yeni fonnalar da tətbiq edilir. Məhz ali məktəbdə təhsil illərində tələbələri müxtəlif məzmunlu müstəqil işlərə cəlb etməklə onları ziddiyyətli, keşməkeşli, mübarizələr və rəqabətlə dolu bu günün həyatına hazırlamaq mümkündür. Ali məktəb gənclərə hazır biliklər verməkdən daha çox «bilikləri əldə etmək» yollarını öyrətməlidir. Bunu cəmiyyətimizin sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsi, elmin və texnikanın tərəqqisi, müasir gəncliyin intellektual aktivliyi tələb edir. Tələbələrin müstəqil işlərinin təşkili zamanı aşağıdakı prinsiplərə əməl olunmalıdır:
Tələbələrin müstəqil işlərinin səmərəliliyini təmin etmək məqsədilə birinci kursdan başlayaraq son kursadək ali məktəbdə Yüklə 6,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|