FƏrrux rüSTƏmov tamilla dadaşova ali MƏKTƏb pedaqogikasi
Yüklə 6,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
seminara hazırlaşarkən, ancaq mühazirə mətni və dərsliklə kifayətlənməli olur. Tələbələrin seminara hazırlaşması üçün zəruri vaxtın müəyyən edilməsi də əhəmiyyətli şərtlərdəndir. Tələbələrin mövzuya hazırlaşması seminar məşğələsinə bir-iki həftə qalmış başlamalıdır. Əvvəlcə mühazirə mətni və dərslik nəzərdən keçirilməli, sonra isə təklif olunan ədəbiyyat öyrənilməlidir və icmal laşdırılmalıdır. Seminar məşğələlərinə müvafiq kafedralar rəhbərlik etməli, mübahisəli məsələlər, yeni dərsliklər, tədris vəsaitləri, metodik ədəbiyyat öyrənilməli, müzakirə edilməli, fikir mübadiləsi aparılmalıdır. İlk seminar məşğələsi təlimati xarakter daşımalı, seminar müəllimi tələbələri fənnin proqramı, müvafiq dərsliklər, tədris vəsaitləri, keçiləcək seminar məşğələlərinin özünəməxsus xüsusiyyətləri, məşğələlərdə daha çox nələrə diqqət veriləcəyi qeyd olunmalıdır. Tələbələrə ilk mənbələr üzərində iş metodikası, plan, tezis,
konspekt, icmal,
referat hazırlamağın qaydaları öyrədilməlidir. Seminar məşğələlərinin uğurlu və effektiv aparılması üçün müəllim tədris etdiyi elmin inkişafı ilə əlaqədar yenilikləri və problemləri tələbələrin nəzərinə çatdırmalı, fikir mübadiləsi aparmalı və bu yolla tələbələrdə elmi axtarıcılıq ehtirası oyatmalıdır. Seminar məşğələsində müəllimin istiqamətverici, rəhbər 236
rolu böyükdür. Müəllim giriş sözü ilə seminar məşğələsinin .\araktcrini, istiqamətini və vəzifələrini müəyyən etməli və bu yolla tələbələri mövzunun fəal, yaradıcı müzakirəsinə cəlb etməlidir. O, tələbələrlə vaxtaşırı məsləhətlər təşkil etməli, tələbələrin idrak
səviyyəsini, öyrənmə
imkanlarını müəyyənləşdirməli, onlara müstəqil işləməyin yollarını öyrətməlidir. Seminar-təlimin mürəkkəb təşkili forması olduğundan onda stan- dartlığa. monotonluğa yol vennək olmaz. Müəllim seminar məşğələlərinə yaradıcı yanaşmaqla tələbələrdə yaradıcılıq əhval- ruhiyyəsi yaratmağı bacarmalıdır. Ali məktəb təcrübəsində seminarın aşağıdakı tiplərindən istifadə olunur: seminar-sorğu; seminar-müsahibə; seminar-oxu; proseminar; seminar-yoxlama /.jv';
seminar-diskussiya; seminar-disput; seminar-şifahi məruzə; seminar-referat; seminar-nəzəri konfrans; ixtisas seminarı; tələbə elmi seminarı; seminar-tədqiqat. İxtisasdan, fəndən, mövzudan, məqsəddən, qarşıya qoyulan problemin xarakterindən, təlim materialının məzmunundan, tədris ilindən (aşağı, orta, yuxan kurslar), təhsilin pillələrindən (bakalavr, magistratura), akademik qrupun tərkibindən, tələbələrin ixtisaslaşmasından, idrak fəallığı və müstəqillik dərəcəsindən, seminar rəhbərinin düzgün seçimindən asılı olaraq seminar məşğələsinin yuxarıda göstərilən tipləri reaallaşdırılır. Akademik qrupda ilk seminar məşğələsini sorğu, sual-
sorğu qrupla tanış olmağa, hər bir tələbənin idrak imkanlarını. 237
Fərdi-psixi xüsusiyyətlərini, oxuma qabilliyini, fəallıq dərəcəsini aşkarlamağa imkan verir. Tələbələr seminar məşğələlərinə alışdıqdan və yoldaşlarını diqqətlə dinləmək, onların cavablarını tamamlamaq bacarığına yiyələndikdən sonra məşğələləri seminar-müsahibə fomıasmda təşkil etmək olar.
birinei kurslarda gələcək seminar məşğələlərinə hazırlıq məqsədi daşıyır. Bunun məzmununa - tələbələri müstəqil işin mahiyyəti, ilk mənbələr və ədəbiyyat üzərində iş metodikası ilə tanış etmək daxildir. Təcrübə göstərir ki, birinci kurs tələbələri eyni zamanda bir neçə mənbə üzərində işləyə bilmir. Təqdim olunmuş ədəbiyyat siyahısı əsasında zəruri ədəbiyyatı seçmək və maksimum şəkildə sintez etmək bacarığına malik olmur. Odur ki. proseminarda əsas diqqəti tələbənin ilk mənbələr üzərində yaradıcı surətdə işləmək bacarığının Formalaşdırıl- masma. kitabın «üzünü köçürmək» kimi zərərli iş formasından uzaqlaşdırılmasma yönəltmək lazımdır. Seminar-oxu - ixtisas hazırlığı ilə bağlı yeni informasiyanın oxunması, şərhi və lazımi qeydlər götürülməsi formasında təşkil olunur. İxtisasla bağlı innovasiyalarla tanışlıqdan sonra
sorğu tələbələrin infonnasiyaları necə mənimsədiyini yoxlamağa, seminar-müsahibə isə tələbələrin onlara təqdim edilən məlumatlara münasibətlərini aşkarlamağa imkan verir. Təcrübəli seminar rəhbərləri məşğələni diskussiya və disput fonnasında təşkil edir, hər hansı məsələnin müxtəlif tikirlərin «toqquşması» yolu ilə düzgün həllinə nail olmağa çalışırlar. Seminar məşğələlərinin diskussiya, yaxud disput forması tələbələrdə müsahibini axıra qədər diqqətlə dinləmək, başqasının fikrini təkzib edərkən etikanı gözləmək, öz mövqeyini müdafiə etmək və əsaslandınnaq, hay-küy salmadan öz mülahizəsini bildinnək, tərəf-müqabilə yüksək səviyyədə hörmət etmək mədəniyyəti formalaşdırır. Seminar-diskussiya və seminar-disput tipli seminar-məşğələlərində tələbələrə daha artıq müstəqillik verildiyindən daha məhsuldar və səmərəli olur. Seminarın diskussiya və disput formalarından tədris edilən fənnin mübahisəli, problem məsələlərinin həlli məqsədilə 238
istifadə olunur. Diskussiya və disput akademik qrupda tələbələri mübahisə üçün tematik istiqamətləndirmə xarakteri daşıyır və konkret didaktik məqsədi reallaşdırmağa imkan verir. Seminar-diskussiya və seminar-dİsput məşğələlərinin müvəffəqiyyəti onların təşkili və aparılması texnologiyasından da asılıdır. Səmərəliliyə və effektivliyə nail olmaq məqsədilə aşağıdakı tələblərə əməl olunması daha məqsədəmüvallqdir: •
vo IY /
i.şləri görülməlidir; •
diskussiya və ya dispukt bütün tələbələr hazır olmalıdır; •
diskussiya və
ya disputun gedişində vaxt itkisinə yol vermək olmaz, bu məqsədlə hər bir iştirakçı dəqiq, müxtəsər, aydın tezislərlə çıxış etməlidir; •
tələbələrdə diskıasiyaya girmək, yaxud disputda iştirak etmək bacarıqları formala.’şdırıhnalı və bu məqsədlə onlarla öncə idrakı hərəkətə gətirən məşqlər aparılmalıdır; •
diskiLssiya, yaxud disput tələbələrin «söz güləşi»nə IY
/. V . problemin düzgün həlli cəhdinə şərait yaratmalıdır; •
di,skussiya və disput zamanı biri-birinə zidd fikirlər, əks baxışlar, hətta səhv mövqelər qadağan edilməməli, tələbələrə öz mülahizələrini söyləməyə tam sərbəstlik verilməli, mübahisənin daha ciddi elmi xarakter alması üçün ,^ərait yaradılmalıdır; •
.seminar rəhbəri, lazım olan hallarda, tələbələrin mübahisəsinə müdaxilə etməli və mübahisənin gedişini istiqamətləndirməlidir. Seminar-diskussiyanı və seminar disputu keçirməzdən əvvəl tələbələri diskussiyanın keçirilməsi texnologiyası ilə tanış elmək, onlara diskussiyanı elmi məzmunda aparmaq, biblioqrafiya tərtib etmək, konspekt tutmaq, materialı ümumiləşdirmək, dəqiq fərziyyə irəli sünnək və s. kimi bacarıqlar aşılanmalıdır. Diskussiyanın və disputun işgüzar xarakteri, effektivliyi, tələbələri yaradıcılığa stimullaşdırması seminar müəllimindən xüsusi hazırlıq tələb edir. Seminar rəhbəri problemə dərindən bələd olmaqla, tələbələrin çıxışlarını diqqətlə izləməli, biri- 239
birinə zİdd fikirləri təhlil etməyi və «fikirlər toqquşması»nı, «llkirlər savaşn>nı düzgün məcraya yönəltməyi bacarmalıdır. Seminar-diskussiyada «fikiıiərin hücumu>), «i^güzar oyıınlar» kimi clemenltərdən də istifadə oluna bilər. Birinci halda tələbələr müxtəlif ideyalar irəli sürür, müqayisə edir, daha mühüm olanları ayırd edir, mühakimə yürüdür, biliklərini daha da dərinləşdirirlər. İkinci halda seminar-rollar üzərində qurulur.
Müasir ali təhsil müəssisələrində seıninar-mülmzirə, seminar-referat formalarından da geniş istifadə olunur. Tələbə tapşırılmış mövzu üzrə seminar rəhbərinin köməyi ilə məruzə hazırlayır, seminarda çıxış edir, qrup yoldaşlarının əlavələrini dinləyir, mövzu ilə bağlı suallara cavab verir. Seminarın məruzə formasında təşkilinin əsas əhəmiyyəti ondadır ki, tələbə əvvəlcədən hansı sual əsasında çıxış edəcəyini bilir. Seminar məşğələsində məruzənin müxtəlif formalarından istifadə olunmalıdır. Tələbə özünün hazırlıq səviyyəsinə görə həm geniş məruzə ilə, həm də konkret tezislərlə çıxış edə bilər. Seminarın bu formada təşkilinə, ixtisaslı müəllim kadrları hazırlığında daha geniş yer verilir. Seiiiinarm referat formasında təşkili məqsədilə tələbələrə referal mövzuları verilir, müvafiq plan müəyyənləşdirilir. Seminarda referatın mətnini tam şərh etmək üçün onu 20-25 səhifə həcmində yazmaq məsləhətdir. Referat üzərində işləmək tələbələrdə yaradıcılıq əhval-ruhiyyəsi yaradır. Müəllimin köməyi və məsləhətləri ilə referatlar hazırlanır, xüsusi cədvəl çərçivəsində oxunur və müzakirə edilir. Referat formasında təşkil olunmuş seminar məşğələsi də, digər fonnalarda olduğu kimi, müəllimin yekun sözü ilə başa çatır. 240
Kursun yekunlaşdın İması məqsədilə seminarın nəzəri konfrans tipindən istifadə edilməsi müsbət nəticə verir. Belə seminar məşğələlərində tələbələr müəyyən olunmuş mövzular əsasında məruzə və ya refcratla çıxış edir. Yaradıcı müzakirələr aparın opponent kimi çıxış edir, rəy yazırlar. Seminar-nəzəri konfrans tələbələrdən daha yüksək məsuliyyət və hazırlıq səviyyəsi tələb etməklə, onlarda yaradıcılıq qabiliyyətləri formalaşdırır. elmi-tədqiqatçılığa maraq oyadır. Seminar-oxu, seminar-sorğu, seminar-müsahibə, prosemi- nar, seminar-yoxlama işi daha çox birinci kurslarda tətbiq olunur. İkinci, üçüncü kurslarda seminar-məruzə, seminar-diskussiya, seminar-disput, scminar-referat tiplərindən istifadə daha
məqsədəmüvafiqdir. Yuxarı kurslarda və təhsilin magistratura pilləsində ixtisas hazırlığı ilə əlaqədar seminar məşğələlərinin nəzəri konfrans, ixtisas seminarı, tələbə elmi seminarı tiplərindən istifadə daha effektli alınır. Ali təhsilin magistr hazırlığı pilləsində aşağıdakı seminar tiplərindən də istifadə təcrübəsi geniş yayılıb; •
kursun daha dərindən və sistemli öyrənilməsini təmin edən seminarla; •
metodoloji baxımdan kursun daha önəmli və
tipik mövzularının dərindən işlənməsinə həsr edilən seminarlar. Magistratura pilləsində ixtisas seminarlarmm təşkilinə daha geniş yer verilir. Seminar məşğələlərinin bu tipinə hazırlıq artıq bakalavriat pilləsində başlanır. İxtisas seminarları gənc tədqiqatçıları müəyyən bir elmi problemin həlli ətrafında birləşdirilir. Bu seminar tipinin müvəffəqiyyəti müəllimin müvafiq elm sahəsinə aid elmi-tədqiqat əsərlərinə dərindən bələdliyindən və təcrübəsindən çox asılıdır. Yüksək hazırlıqlı müəllimin təşkil etdiyi ixtisas seminarları tələbələri kollektiv təfəkkür və yaradıcılığa hazırlayan elmi məktəb rolunu oynayır. İxtisas fənlərinin daha dərindən tədris edildiyi magistratura pilləsində son dövrlərdə seminarın - seminar-tədqiqat tipindən istifadə olunur. Seminarın başlanğıcında müəllimin təklifi ilə akademik qrup bir neçə nəfərlik mikroqruplara ayrılır. Hər qrupa mövzu 241
ilə bağlı yazılı surətdə problem suallar təqdim edilir. 5-15 dəqiqə müddətində mikroqruplar daxilində fikir mübadilsi gedir, çıxış hazırlanır. Mikroqrup özünün məruzəçisini təyin edir. Məruzə dinlənilir. Məruzəçi və habelə mikroqrupa daxil olan tələbələr digər mikroqrup iştirakçılarının və seminar rəhbərinin suallarına cavab verirlər. Sonda müəllim düzəlişlər edir, məşğələni yekunlaşdırır və tələbələrin fəallığını hesaba alır. Müasir ali təhsil müəssisələrində geniş istifadə olunan bütün seminarlar tələbələrdə tədqiqatçılıq bacarıqları formalaşdırır. Seminar məşğələlərinin yuxanda qeyd olunan mövcud tipləri arasında kəskin sərhəd qoymaq mümkün deyil. Seminar
məşğələlərinin bütün tipləri arasında qarşılıqlı əlaqə oxşarlığı, təkrar olunan əlamətlər və keçid mövcuddur. Ümumiyyətlə, bütün seminar məşğələləri müəllimin giriş sözü ilə başlayır, tələbələrin müstəqil yaradıcı fəaliyyəti üçün optimal şərait yaradılır, müəllim yeri gəldikcə, tələbələrin çıxışlarına müdaxilə edir, düzəlişlər apanr, seminar müəllimin yekun sözü ilə başa çatır, tələbələrin cavablan təhlil edilib qiymətləndirilir, müsbət cəhətlər və nöqsanlar göstərilir, seminar məşğələsinin əsas müddəaları qeyd olunur, bütün seminarların sonunu gələcək seminarlara hazırlıqla bitir. Seminar məşğələləri zamanı müəllim tələbələrlə bilavasitə əlaqədə olduğundan qarşılıqlı inama və etimada əsaslanan elmi əməkdaşlıq münasibətlərinin və produktiv pedaqoji ünsiyyətin fonnalaşması üçün əlverişli şərait yaranır. Elmi problemlərin kollektiv həlli, birgə axtarışlar tələbələrdə məntiqi təfəkkürü inkişaf etdirməklə yanaşı, həm də kollektivdaxili münasiətlərin yüksək səviyyədə inkişafı üçün şərait yaradır. Seminar məşğələlərinin effektivliyi akademik qrupun bütün üzvlərinin fəallığında özünü göstərir. Təcrübəli seminar rəhbərləri Özünə inamı olmayan, qapalı, ünsiyyətsiz tələbələrə daha sadə tapşırıqlar verir, onların çıxışlarını stimullaşdırır, onlarda müvəffəqiyyət sevinci oyada bilir. Və bu yolla onları tədricən fəal idrak fəaliyyətinə istiqamətləndirir. 242
Seminar məşğələlərin diaqnostikası zamanı aşağıdakı kriteriyalar gözlənilməlidir: •
* problemin qoyuluşu; * problemin strukturu; * nəzəriyyə və praktikanın əlaqəsinin təmin edilməsi; * mövzunun gələcək professional fəaliyyət üçün yararlı olması. •
Seminarın planlaşdırılması. * mövzunun əsas məsələlərinin və buna uyğun sualların müəyyənləşdirilməsi; * mövzu ilə əlaqədar konkret məqsədlər müəyyənləşdirmək; * sistemdaxili (fəndaxili) əlaqələrin nəzərə alınması; * sistemxarici (fənlərarası) əlaqələrin təmin edilməsi; * təqdim olunan siyahıda ən yeni ədəbiyyatın göstərilməsi. •
* tələbələri diskussiyaya cəlb etmək bacarığı; * bütün cavabların və çıxışların konstruktiv təhlili; * tədris vaxtının (seminar müddətinin) müzakirəyə cəlb edilən problemlərlə zənginliyi (vaxt bölgüsünün nəzərə alınması). •
Seminarın aparılma tərzi. * kəskin və önəmli problemlərin qoyulması; * seminarın canlı, yaxud sönük keçməsi; * diskussiya doğuran şəraitin təmin edilməsi; * maraq doğuran, yaxud maraq oyatmayan məşğələ. •
* hörmət və tələbkarlığa əsaslanan; * tələbənin səviyyəsinə enmək bacarığı; * biganə münasibət; * məsuliyyətsiz münasibət; •
* tələbələrlə dərhal kontakt yaratmaq; 243 * qrupda qarşılıqlı inama əsaslanan davranış; * tələbələrə etik normanı aşılayan, ədalətli münasibət: * səsin tonunun qaldırılması, əsəbilik; * iş prosesində fəallara, liderlərə arxalanmaq; * digər tələbələri nəzərdən qaçırmamaq. •
* işin icra mexanizmi ilə bağlı iradlar; * məxsusi iradlar; * ümumiləşdirici iradlar; * İrad yoxdur. •
* müntəzəm; * ara-sıra; * qeyd aparmırlar. 8.3.2. Seminar məşğələsində qarşılıqlı münasibətlər Yuxarıda seminar məşğələlərinin müxtəlif tiplərini təqdim etdik. Seminar məşğələlərinin hansı tipi qarşılıqlı əməkdaşlığı, iştirakçıların qarşılıqlı təsirini və ünsiyyətini daha səmərəli təmin edir? Seminar məşğələsinin ənənəvi qrup fonnasma diqqət yetirək. Müəllim akademik qrupa bütövlüklə təsir göstərir. Qrupun bütün üzvlərinə münasibətdə öyrədici funksiya daşıyır. Ayrı-ayrı tələbələrin çıxışları zamanı qrup ünsiyyəti dominant olur. Seminar məşğələsinin ənənəvi qrup fomıasında əsasən aşağıdakı çatışmazlıqlar özünü göstərir; *
*
və
və
belə tələbəyə irad tutulur, intizamın pozulması kimi qəbul edilir: *
işgüzarlıq» hökm sürür; *
*
244
• müəllimin fəallığı daha çox his.s olunar: •
tələbələr öz münasibətlərini bildirməyə cəhd göstərmirlər, hərə «öz içi ilə» məçğııldıır. Qrup seminar məşğələsi özünün təşkili tərzi ilə tələbələri passivləşdirir. Onların nitqli ünsiyyətini minimuma endirir. Professional əməkdaşlığın tələb etdiyi ünsiyyət formalarının inkişaf etdirilməsi mümkün olmur. Bir sözlə, seminar məşğələsinin ənənəvi qrup fonnası kollektiv münasibətlərin, təlimdə və istehsalatda insanlar arasında tərəfdaşlığın adekvat modeli deyil və mütəxəssis hazırlığının müasir tələblərinə cavab verə bilmir. Müasir dövrdə ali təhsil müəssisələrində seminar məşğələləri «dəyirmi stol» prinsipi əsasında təşkil olunur. Seminar məşğələsinin bu fonnası müasir istehsal prosesində professional ünsiyyətin xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Seminarın «dəyirnıi stol» prinsipi əsasında təşkili akademik qrup daxilində qarşılıqı yardımı və əməkdaşlığı təmin edir. Hər bir tələbə intellektual fəallıq göstərmək imkanı qazanır, problemin kollektiv surətdə həlli ilə maraqlanır, birgə fəaliyyət prosesində həvəslə iştirak edir. Seminar-diskussiya və seminar-disputda «dəyirtni stoi» prinsipi daha səmərəli surətdə reallaşdırılır. Bu halda tələbələr arasında aparıcı, opponcnt, rəyçi, məntiqçi (logik), psixoloq, ekspert və digər rol bölgüsü aparılır. Aparıcı tələbə seminar-diskussiyanı apannaq hüququnu qazanır, «müəllim» rolunda çıxış edərək, diskussiyanın gedişini izləyir, reqlamentə, çıxışların əsaslandırılmış və korrektiv olmalarına diqqət yetirir. Opponent və ya rəyçi tənqidçilik funksiyasını yerinə yetirir, məruzəçinin çıxışındakı mübahisəli məsələləri, səhvləri qeyd edir, problemin aktual və adekvat həlli yollarını təklif edir. Logik məruzəçinin və opponentlərin çıxışındakı ziddiyyətləri, məntiqi səhvləri üzə çıxarır, anlayışları dəqiqləşdirir, hipotezin həyatiliyini əsaslandırır. 245
Psixoloq qarşılıqlı münasibətlərin məhsuldarlığını, mühakimələrin korrektliyini aşkarlayır, dialoqun qaydalarının pozulmasına, qeyri-adekvat davranışa yol vermir. Ekspert diskussiyanın səmərəliliyini qiymətləndirir, iştirakçıların ünsiyyətini xarakterizə edir, diskussiyada daha fəal iştirak edən tələbələrin fəaliyyətini qiymətləndirir və s. Psixoloq və ekspertin funksiyaları biri-birini tamamlayır. Seminar-diskussiya və seminar-disputda səmərəliliyin əldə edilməsi üçün əsas istiqamətverici istinadgah olan müəllim nə etməlidir? •
Yüklə 6,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|