FƏrrux rüSTƏmov tamilla dadaşova ali MƏKTƏb pedaqogikasi
Yüklə 6,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
sənədlər) həqiqi (əsli) olmalıdır; ■
düzgün cavabı əks etdirməlidir). Beləliklə, məlum olur ki, mühazirənin situasiya formasında tələbələrə «hazır» biliklər təqdim olunmur, qoyulan problemlərin müstəqil həlli üçün şərait yaradılır. Mühazirə ~ situasiyada iştirak edən tələbə nə qazanır? Bu aşağıdakı sxemdən aydın görünür:
225
Mühazirə - məsləhət. Bu mühazirə forması mühazirə- press konfransa yaxındır. Fərq ondadır ki, mühazirəyə mütəxəssis də dəvət olunur
və təbii
ki, mütəxəssisin məsləhətləri mühazirəçi-müəllim tərəfindən istiqamətləndirilir və lazımi məcraya yönəldilir.
Bu,
planlaşdırılmış, düşünülmüş səhvlərlə aparılan mühazirədir. Məqsəd tələbələrin diqqətini cəlb etmək, materialdan tez «baş açmaq», çevik surətdə təhlil etmək və infonnasiyam düzgün qiymətləndirmək baeanğı formalaşdmnaqdır. Mühazirənin bu formasının əsasını - konfliktlər, gözlənilməz mülahizələr, problemlər, öyrədən və öyrənənlərin birgə təlim-idrak fəaliyyəti təşkil edir. Mühazirə-təbliğatın təşkili texnologiyası aşağıdakı kimidir: ■
göstərir ki, mühazirə müddətində bir sıra nöqsanlara (məzmun və metodik cəhətdən, davranışla bağlı və s.) yol veriləcək; ■
əvvəlcədən kağızda qeyd edir və mühazirənin sonunda tələbələrin istəyi ilə onları təqdim edir. İşin bu formada qurulması tələbələrdə müəllimə diqqət və inamı artırır; • mühazirənin sonunda (.10-15 dəqiqə) tələbələr müəllimin yol verdiyi səhvləri qeyd edirlər. Mühazirənin təşkili texnologiyası tələbələri fəallığa təhrik edir. Tələbələr dərk edirlər ki, onlar informasiyanı qavrayıb yadda saxlamağa deyil, onu (infonnasiyam) təhlil etməyə və qiymətləndinnəyə cəhd göstərinəlidirlər. Müəllimin «səhvini» tapmaq tələbə üçün maraqlıdır. Odur ki, tələbələr son dərəcə diqqətli olmağa çalışır, müşahidə etdikləri səhvləri qeyd edirlər. Mühazirənin sonunda tələbələr səhvləri göstərir və əsaslandırırlar. Təbiidir ki, tələbələrin göstərdikləri səhvlər müəllimin planlaşdırdığı səhvlərdən çox olur. Müəllim bunları 226
etiraf etməkdən çəkinməməli, planlaşdırılmadan yol verilmiş səhvlərdən də təlim məqsədilə istifadə etməlidir. Mühazirə-təbliğat müəllimdən böyük ustalıq, məsuliyyət, səhvlər üçün materialı səylə seçmək və onları gizlətmək bacarığı tələb edir.
Maraqlı burasıdır ki, belə
mühazirənin modernləşdirilməsi - müəllimə öz kompotentliyini yoxlamaq üçün şərait yaradır. Bu halda müəllimin kompotentliyi, tədris materialının daha əsas məqamlarını, daha mürəkkəb tərəflərini müəyyənləşdirmək və onları səhvlər şəklində təqdim etməsi bacarığında özünü göstərir. Mühazirə-təbliğat müəllimə keçilmiş mövzunun tələbələr tərəfindən mənimsənilməsi səviyyəsini müəyyənləşdirməyə, tələbələrə isə bilik ehtiyatlarını yoxlamağa, bilgilərini nümayiş etdirməyə şərait yaradır. Mühazirənin bu fomıasmdan daha çox mövzunu, bölməni, yaxud müvafiq kursu yekunlaşdırarkən istifadə etmək müsbət nəticə verir. Mühazirə - dialoq. Mühazirə prosesində müəllim tələbələrə suallar verir, cavablan ümumiləşdirir və bu əsasda yeni materialı şərh edir. Mühazirənin bu fomıada təşkili əks-əlaqə texnolgiyasından səmərəli surətdə istifadə etməyə imkan verir. Mühazirə - intervü. İntervü fonnalı mühazirənin əsasında pedaqoji kommunikasiya durur. Belə mühazirə iki müəllim tərəfindən aparılır. Mühazirənin ssenarisi əvvəlcədən hazırlanır. Tələbələr böyük dəyinni stol arxasında otururlar. Müəllimlər növbə ilə şullar verir, tələbələr onları cavablandırırlar. Beləliklə, tələbələr tədricən fəal infonnasiya vermək prosesinə qoşulurlar. Tələbə suala tam, yaxud dəqiq cavab vennədiyi hallarda, müəllimlər öz stolllarına yanaşır, orada qoyulmuş vizual informasiyaları nümayiş etdirir və tələbələrin məlumatlarını tamamlayırlar. Mühazirənin bu fonnasından tələbələrlə ilk tanışlıq materialın möhkəmləndirilməsi və yoxlama məqsədilə istifadə olunur.
227 Mühazirə - intei'vii lıaıısı fərqləndirici xüsusiyyətlərə malikdir? Bunu aşağıdakı sxemdən aydın görmək olar: «Miihazirə -
intervibmün əsas xüsusiyyətləri
Mühazirənin intervü fonnasının təhsil alanlara aşıladığı bacarıqlar aşağıdakılardır: Mühazirənin intervü fonnasının təhsil alanlara aşıladığı bacarıqlar
228 Mühazirə ~ şou (illüstrasiya).
Bu mühazirə formasının əsasını mühazirə mövzusunun vizual vasitələr, sxemlər, simvollar. obrazlar əsasında izahı təşkil edir. Şifahi şərh və vizual vasitələr bir-birini tamamlayır. Vizual vasitələr müəllimin şərhini aydın ifadəli, obrazlı və parlaq edir. Mühazirədə obstrakt və konkret təfəkkür tərzinin vəhdəti mətnin qavranılmasını, dərk edilməsini və yadda saxlamimasını asanlaşdırır. Yeni ideylar, düşüncələr, mövqelər hipolczlər aydın və dəqiq surətdə, həm də emosional fonda mənimsənilir. Vizual infonnasiyanı əvvəlcədən modernləşdirən müəllim mühazirənin gedişi prosesində onları (vizual vasitələri) nümayiş etdirməklə vizual problem situasiya yaradır. Şəkilləri üzündən çəkən tələbə inanır ki, bu infonnasiyalar onun hafizəsində möhkəm iz salacaq.
verilməsini təmin edir. Mövzudan, mürəkkəblik dərəcəsindən, auditoriyanın səviyyəsindən asılı olaraq mühazirə-şou izahlı- illüstrativ fonnada təşkil oluna bilər. Kodoskopdan istifadə etməklə mühazirə-şou bir neçə şəkildə keçirilir: əsas infomıasiya obrazlarla (müxtəlif xarakterli təsviri vasitələr) təqdim olunur; əyani vasitələr infomıasiya xarakteri daşıyır və müəllimin şifahi nitqini tamamlayır; informasiya obrazların dili ilə verilir və s. Vizual vasitələr mühazirə mövzusunu təqdim etmək üçün əsas mənbə rolunu oynayır. Bu, şou-mühazirənin qarışıq formasıdır. Rəsmlər qabaqcadan hər mühazirəyə uyğun olaraq hazırlanır və müvafiq qovluqlarda saxlanır. Bu məqsədlə xüsusi rəngli l'lomastcrlərdən istifadə olunur. Bir mühazirə müddətində 2 kodoskop və 2 ekrandan yarımekrandan istifadə etməklə 20 kadr göstərmək mümkündür. Ekranda əsas anlayışların mənası əks etdirilir. Buna görə də əlavə izahata ehtiyac olmur. Vizual informasiyanın hazırlanması müəllimdən yaradıcılıq tələb edir. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, şou- mühazirədə ənənəvi sxem və diaqramlardan istifadə olunmur. Didaktik metodların tətbiq edildiyi mühazirə, 229
Bu, konkret situasiyalar; «əqli hücum»; qarşılıqlı nəzarət: diskussiya, «doyimıi masan arxasında söhbət; qruplarla iş; pedaqoji oyunlar və digər didaktik qaydaların tətbiqi ilə qurulan mühazirədir. Belə mühazirələr tələbələri müstəqil olaraq problem qoymağa və həll etməyə təhrik edir və bununla da onların təlim materialım şüurlu və fəal surətdə qavramasını təmin edir. Əlbəttə, mühazirə formaları yuxarıda qeyd olunanlarla məhdudlaşmır. Ali məktəb müəllimlərinin mühazirəyə yaradıcı münasibəti təlimin yeni forma və texnologiyaların yaranmasına səbəb olur. Göründüyü kimi, mühazirənin aktiv fonnaları qoxdur və hər bir ali məktəb müəllimi onlardan yaradıcılıqla istifadə etməyi bacannalıdır. 8.3. PRAKTİK MƏŞĞƏLƏLƏR Ali məktəbdə təlim prosesinin reallaşdırılmasında, fənlərin daha dərindən öyrənilməsində praktik məşğələlərin rolu böyükdür. Praktik məşğələlər müxtəlif formalarda təşkil olunur Onəsələn: xarici dil məşğələləri, müxtəlif fənlər üzrə seminar məşğələləri, praktikumlar, laborator işlər və s.). Praktik məşğələlər tələbələrdə müxtəlif praktik tapşırıqların həlli zamanı mühazirələrdə qazandıqları nəzəri biliklərdən istifadə etmək bacarığı və vərdişi (məsələ həlli, cümlə təhlili və s.) fonnalaşdırır. Mühazirələrdə ümumiləşdirilmiş formada təqdim edilən nəzəri biliklər praktik məşğələlərdə genişləndirilir, dərinləşdirilir və konkretləşdirilir. Praktik məşğələlər tələbənin elmi təfəkkürünü və məntiqi nitqini inkişaf etdirir, professional fəaliyyətlə bağlı bacarıqlar formalaşdırır, müəllimə operativ əks-əlaqə yaratmağa, tələbələrin biliklərini yoxlamağa və düzəlişlər etməyə imkan verir. Praktik məşğələlərin planı mühazirə kursunun ümumi ideyaları və istiqamətləri məntiqinə və ardıcıllığına uyğun təşkil olunur. Plan müvafiq kafedranın ümumi iclasında müzakirə edilir və müəllimlərin hamısı üçün, demək olar ki, eyni məzmunda olur. Praktik məşğələlərin ümumi didaktik məqsədləri eyni olsa da, hər bir müəllimin fərdi iş üslubundan asılı olaraq müxtəlif 230
metodikalarla həyata keçirilir. Mühazirə oxuyan müəllim, heç olmazsa, bir qrupda özü seminar məşğələləri apannah, habelə tədris etdiyi kursun nəzəri vo praktik hissələrinin koordinasiyasını təmin etmək məqsədilə müntəzəm surətdə assistentlərin məşğələlərini dinləməli və korreksiya işi apannah, tələbələrin mühazirə konspektlərini nəzərdən keçinnəli və onların praktik məşğələlərə hazırlığım təmin etmək məqsədilə müstəqil işlərini təşkil etməlidir. Praktik məşğələlər biri-birindən nə qədər fərqlənsələr də onların hamısı üçün ümumi struktur elementləri mövcuddur. Praktik məşğələlərin ümumi struktur elementləri aşağıdakılardır: •
müəllimin giri^- sözü; •
tələbələrə aydın olmayan məsələlərin .^-ərhi: •
məşğələnin praktik hissəsi - tələbələrin müstəqil işləri: •
praktik məşğələnin yekıınlaşdırılmast. Məşğələlərin müxtəlifliyi onun praktik hissəsinin təşkili formalarından irəli gəlir. Məsələn; referatlann müzakirəsi, diskussiya, məsələ həlli, çıxışlar, tətbiqi tapşırıqlar, müşahidə, eksperiment və s. Praktik məşğələlərin məqsədi təkcə müəllim üçün deyil, tələbə üçün də aydın olmalıdır. Bu, praktik məşğələnin effektivliyini təmin edən qüvvətli amillərdəndir. Praktik məşğələlər elə təşkil olunmalıdır ki, tələbələri gərgin yaradıcı işə cəlb edib, məsələlərin düzgün və dəqiq həllinə yönəltsin. Praktik məşğələlərin müvəffəqiyyəti diferen- siatlaşdırmanm səviyyəsindən və pedaqoji ünsiyyətin produktiv- liyindən asılıdır. Praktik məşğələlər tələbələrin potensial imkanlarının, yaradıcılıq qabiliyyətlərinin inkişafı üçün real şərait yaratmalıdır. Məşğələ aparan hər bir müəllim məşğələnin planını və icra olunacaq tapşırıqları müəyyənləşdirərkən hər bir tələbənin marağını və hazırlıq səviyyəsini nəzərə almalıdır. Müəllim məşğələ müddətində məsləhətçi rolunu oynamalı, tələbələrin müstəqilliyinə və təşəbbüskarlığına geniş meydan verməlidir. Praktik məşğələlərdə təkrarlara da xüsusi diqqət yetiril- 231
məlidir. Ancaq təkrarlar cansıxıcı, yeknəsəq və yorucu olmamalıdır. Təcrübə göstərir ki, biliklərin möhkəmləndirilmə.sini təmin edən təkrarlar variativ formada aparıldıqda müsbət nəticə verir.
8.3.1. Seminar məşğələləri Seminar - latınca «seıninarium» sözündən götürülüb «əkən» deməkdir. Qədim yunan və Roma məktəblərində seminarlar disputlar, öyrənənlərin mülahizələri, kommcntariyaları, şərhləri və müəllimin yekun sözünün vəhdətdə götürülməsi ilə təşkil olunurdu. XVIIl əsrdə universitet təhsili sistemində seminarlardan geniş istifadə olunmağa başlandı. Seminarlardan, əsasən, humanitar fənlərin tədrisi zamanı ilk mənbələr üzərində iş məqsədilə istifadə olunurdu. xıx əsrin
əvvəllərində Rusiya
universitetlərində seminariyalar görkəmli alimlərin kafedralarında təşkil olunurdu. «Seminariya» sözü məşğələlərin praktik xarakterini ifadə edirdi. «Scminariya» professorun universitetdə tələbələr üçün özünəməxsus praktik təlim fonnası yaratması demək idi və tələbələr üçün təcrübə məktəbi rolunu oynayırdı. Seminariyada tələbələr konkret elmi əsərlərin müəllifi olan profcs.sorun rəhbərliyi altında təlim-tədqiqatçılıq işləri aparırdılar. Aydındır ki, tələbələr onlara rəhbərlik edən professorun «məktəbini» keçir, onun tədqiqatlarında əsaslandığı metodologiyanı, hazırladığı metodikanı Öyrənirdilər və bu yolla elmi rəhbərin ardıeılları kimi fonnalaşırdılar. xıx əsrin sonları - XX əsrin əvvələrində seminar məşğələləri universitetlərdə geniş yayıldı. Seminariy qarşısında iki əsas vəzifə dururdu: •
dinləyicilərin ümumi elmi dünyagörüşünün genişləndirilməsi (konkret elmi axtarışla məşğul olan tələbə ((dünyanın ümumi mənzərəsi»ni unutmamalıdır); •
tələbələri elmi tədqiqatın əsas texniki elementləri ilə tanış etmək. 232
Sonralar «scmiııariy» sözü «seminar» şəklində ifadə olunmağa başlandı. Seminar məşğələləri zaman ötdükcə daha artıq inkişaf edərək ali məktəb həyatına sirayət etdi. Seminar - ali təhsil sistemində praktik məşğələlərin əsas formalarından biri olub, bu və ya digər fənnin dərindən öyrənilməsinə və metodoloji əsasının mənimsənilməsinə xidmət edir.
Seminar məşğələləri özünün çevikliyi ilə fərqlənir, fənnin xüsusiyyətlərindən, ilk mənbələrin xarakterindən, tələbələrin, hazırlıq səviyyəsindən asılı olaraq seminarlar ən müxtəlif formalarda və kombinasiyalarda təşkil olunur. Seminarlar tələbələrin yaradıcı müstəqilliyini inkişaf etdirir, elmə olan marağını artırır, elmi-nəzəri bilikləri həyalla əlaqələndirmək imkanı verir, praktik bacarıqlar formalaşdırır, ən başlıcası, elmi-tədqiqatçıhq səyi aşılayır. Seminar məşğələlərində tələbələr müvafiq elmin strukturu, anlayış-terminologiya sistemi ilə tanış olur, informasiyaları şifahi və yazılı şəkildə təqdim etmək məharətinə yiyələnir, elmi müddəaları və nəticələri əsaslandırmağı, öz mövqeyini müdafiə elməyi öyrənir. Seminarlar ali məktəbdə müxtəlif təlim-tərbiyə vəzifələrinin həllinə şərait yaradan praktik məşğələ fonnasıdır. O. həm də mütəxəssis hazırlığı ilə bağlı problemlərin həlli üçün əlverişli şərait yaradır. Etiraf etmək lazımdır ki, seminarlar elmi informasiyaların ilk mənbəyi kimi mühazirələrdən asılı olsa da, öz pedaqoji-me- todik imkanlarına görə mühazirələrdən daha zəngindir. Əslində, mühazirələri və seminar məşğələlərini biri-birindən ayırmaq olmaz. Təkcə bunu demək kifayətdir ki, mühazirədə müvafiq elmi-nəzəri biliklər təqdim olunmamışsa, seminarı aparmaq, demək olar ki, mümkün olmur. Bu halda seminar müəllimi mühazirəni dublyaj etmədən zəruri elmi-nəzəri informasiyaları verməklə tələbələrin müstəqil işləri üçün şərait yaratmaqla seminar məşğələsini təşkil etməlidir. Semnar məşğələləri mühazirələri əvəz edə bilməz. Sc- minarlarsız mühazirələr isə kifayət qədər dolğun və tam olmaz 233
(əlbottə. bu əlaqə bir sıra fənlər üzrə mühazirələrin seminar və praktik məşğələlər olmadan təşkilini istisna etmir). Müasir ali təhsil sistemində seminar-humanitar və texniki fənlər üzrə əsas praktik məşğələ formasıdır. Seminar məşğələləri, hər şeydən əvvəl, tələbələrdə elmi təfəkkür mədəniyyəti inkişaf etdirir, fənni daha dərindən öyrənməyə, elmi idrakın metodologiyasını mənimsəməyə geniş imkanlar açır. Seminar məşğələləri tələbələri nəzəri biliklərin tətbiqi ilə bağlı bacarıq və vərdişlərlə silahlandırır ki, bu da seminar məşğələsinin əsas didaktik funksiyasıdır. Seminar məşğələlərinin digər funksiyaları aşağıdakılardır: •
yaradıcı ləfəkkürii inkişaf etdinn&k; •
idrak motivlərini inkişaf etdirmək: •
professional bilikləri tədris prosesində tətbiq etmək; •
müvafiq elmin anlayış-ıerminologiya sistemini mənimsətmək; o
istifadə bacarığı aşılatnaq; •
intellektual problem və
məsələləri qoymaq və
həll etmək bacarığı formalaşdırmaq: •
öz mülahizələrini, baxışlarını, mövqelərini, yanaşına tərzlərini ə.saslandırmaq bacarığı inkişaf etdirmək; •
biliklərin təkrarı
və möhkəmləndirilməsini təmin etmək; • nəzəri biliklərin dərinləşdirilməsi, genişləndirilməsi, konkretləşdirilməsi və sistemlə,^'dirilməsini təmin etmək; •
müstəqil işləmək bacarıq ıv)
vərdişləri formalaşdırmaq; •
nəzarət
və korreksiya: • pedaqoji kommunikasiyanı realla.sdırmaq. Seminar məşğələləri tələbələrin elmi dərindən öyrənmələri üçün optimal
şərait yaradan
«laboratoriya»dır. Bu
«laboratoriya»da elmi ədəbiyyatın, ilk mənbələrin araşdırılması və konspcktləşdirilməsi mənimsəmənin səmərəliliyini təmin edir, tələbələrin idrak qabiliyyətlərini, ümumiləşdirmə bacarığını inkişaf etdirir, onları müstəqil, yaradıcı elmi fəaliyyətə hazırlayır. 234
Tələbələr elmin nəzəri və metodoloji əsaslarını məhz «.sc- minar məşğələsi» adlı «laboratoriya»da öyrənir, görüş dairələrini genişləndirir, hadisələrə öz münasibətlərini bildirməyi, elmi həqiqətləri axtarıb tapmağı öyrənirlər. Buna nail olmaq üçüm seminar məşğələləri elmin daha çox mübahisəli, ziddiyyətli məsələlərinə həsr olunmalı, diskussiya üçün şərait yaradılmalı, tələbələr tərəfindən yazılmış məruzə və referatlar geniş müzakirə olunmalıdır. Göründüyü kimi, seminar məşğələsi çoxkomponcnlli mürəkkəb bir prosesdir. Onun səmərəliliyi, hər şeydən əvvəl, müəllimlə tələbə qrupunun işgüzar əməkdaşlığından, hər iki tərəfin idrak fəallığından və məhsuldar işləmək bacarığından asılıdır. Seminar məşğələlərinin səmərəliliyini təmin edən digər amillər aşağıdakılardır: •
oxunan mühazirənin məzmunu; •
müəllimin elmi-pedaqoji və metodiki hazırlıq səviyyəsi: •
seminar məşğələlərinin mühazirə ilə sıx əlaqəsi; •
tələbələrin mühazirəni dinləmək, qeydlər götürmək və müstəqil işləmək bacarığı; •
tələbələrin nəzəri bilikləri tətbiq etmək bacarığı; •
tələbələrin fəallıq səviyyəsi. Seminar məşğələsi mühazirə prosesində əldə olunmuş bilikləri olduğu kimi təkrarlamamalıdır. Əksinə, onu tamamlamalı, dəqiqləşdirməli və zənginləşdirməlidir. Mühazirə i.sə Öz növbəsində seminar məşğələlərini istiqamətləndirməli və onu informasiyalarla təmin etməlidir. Seminar məşğələsinin səmərəliliyini təmin
edən faktorlardan biri də onun düzgün planlaşdırılması və sualların düzgün qoyuluşudur. Fənnin daha əsas və nisbətən mürəkkəb məsələlərinə planda daha geniş yer ayrılmalı və tələbələri mühazirənin və proqramın əsas müddəalarını öyrənməyə, ilk mənbələri və elmi ədəiyyatı araşdırıb konspektləşdirməyə, müstəqil ümumiləşdir- mələr etməyə istiqamətləndirməlidir. Seminarın müvəffəqiyyəti sualların problem xaraktertiliyindən, düşündüreü olmasından, 235
mCibaliisəli məsələlərin kollektiv surətdə həlli üçün imkan yaradan situasiyadan asılıdır. Seminar planının sualları düşündürücü olmaqla çox olmamalıdır. Çünki suallar çox olduqda, tələbələr nəzərdə tutulan bütün mənbələri oxuyub icmaliaşdıra bilmir, nəzəri məsələləri dərindən öyrənməkdə çətinlik çəkirlər. Seminarın mövzusuna və planına uyğun ədəbiyyatın düzgün seçilməsi də məşğələnin səmərəliliyini təmin edən şərtlərdəndir. Tələbələrə mövzu ilə birbaşa bağlı ədəbiyyat təklif olunmalıdır. Bəzən müəllimlər seminar mövzusu ilə əlaqəsi olmayan ədəbiyyatı da siyahıya daxil edirlər. Belə olduqda tələbə bilmir ki, təklif olunan ədəbiyyatdan hansı əsas, hansı əlavədir. Nəticədə tələbə əlavə ədəbiyyatla lazım olduğundan artıq yüklənmiş olur və bu «yükün» öhdəsindən gələ bilmədiyindən Yüklə 6,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|