FƏrrux rüSTƏmov tamilla dadaşova ali MƏKTƏb pedaqogikasi
Yüklə 6,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
dinləyiciləri gerçəkliyin dərindən dərk edilməsi və 213
öyrənilməsinə istiqamətləndirməlidir. Mühazirənin inandırıcı olması üçün kifayət qədər faktlara istinad olunmalıdır. Mühazirədə qoyulan məsələlərin şüurlu olaraq mənimsənilməsi və dərk edilməsi üçün qısa, aydın əlaqəli şərh təmin olunmalı, «əzbər- çiliyə» «doqmatizm»ə (ehkamçıhq, hər şeyi ehkam kimi qəbul etmək,
qeyri-məntiqi düşüncə
tərzi), sxematizmə yol verilməməlidir. Mühazirə təcrübələrlə, təlim tədqiqatları ilə müşayiət olunmalıdır. Mühazirə kursu tələbəni müstəqil tədqiqatçı lığa istiqamətləndinnəlidir, XIX əsrdə bir sıra məşhur «söz ustalan»mn yetişməsi mühazirəyə ali məktəbdə təlimin əsas metodu statusu qazandırdı. XX ə.srin əvvəllərində mühazirə fonnasına münasibət dəyişdi. Belə bir fikir söylənirdi ki, guya, mühazirə tələbələri «keyləşdirir», onlar başqalarının mülahizələrini passiv surətdə dinləyir, informasiyalara tənqidi münasibət bəsləmir, biliklərin müstəqil olaraq əldə edilməsinə, qavranılmasına meyil göstərmirlər. Biliklərin, şəxsi tənqidi münasibət və yoxlama olmadan, ancaq hafizə əsasında qavranılması səmərə vermir. Universitetdə elmlərin öyrənilməsinin əsasını şəxsi təcrübə, müşahidə, araşdırma, tənqidi təhlil təşkil etməlidir. Tələbədə təlim məşğələlərinə daxili tələbat və ehtiyac formalaşdırılmalıdır. Tələbələrə təkcə nəzəri biliklər deyil, həm də praktik bacarıqlar aşılanmalıdır. Universitetdə aparılan təlim işi mühazirələrə deyil, tələbələrin müstəqil işləri, ilk növbədə tədris və elmi ədəbiyyatın müstəqil öyrənilməsinə əsaslanmalıdır. Mühazirə isə təlimin təşkili tərzlərindən biri kimi tətbiq edilməlidir. Mühazirəni mühazirə-söhbətlər və müxtəlif praktik məşğələlərlə əvəz etməyi təklif edən pedaqoqlar, əslində, ali məktəbi fəal təlim metodlarından imtina etməyə yönəldirdilər. Mühazirə metodunun tərəfdarları isə ali məktəbdə mühazirənin rolunu və əhəmiyyətini əsaslandırmağa çalışaraq göstərirdilər ki, mühazirə ali məktəbdə, xüsusən də universitetdə təlimin əsas, hətta yeganə təşkili fonnasıdır. Mühazirənin elmi-pe- daqoji mahiyyətini əsaslandıran və onu ali məktəbdə təlimin əsas təşkili fonnası kimi irəli sürən pedaqoqlar praktik məşğələlərin əleyhinə çıxır və göstərirdilər ki, guya praktik məşğələlər sisteminin ali məktəbdə tətbiqi təhsilin elmi səviyyəsinin 214
aşağı düşməsinə səbəb ola bilər. Guya praktik məşğələlər orta məktəb üçün xarakterikdir. ..Mühazirə tərəfdarları göstərirdilər ki. mühazirə tələbəni pässivləşdimıir. Əksinə, mühazirə - tələbənin enerjisini və iş qabiliyyətini inkişaf etdirir və möhkəmləndirir, dinləyicilərin- iradəsini mətinləşdirir, xarakterini fonnalaşdırır, yaradıcı və tənqidi təfəkkürünü inkişaf etdirir. Mühazirə hisslərə, emosiyalara, əhvallara qüvvətli sirayətedici təsir göstəmnəklə, tələbələri elmi axtarışlara, «emosional elmi düşüncələrə» təhrik edir. Buna görə də «elm məbədi» olan universitetlərdə mühazirə ləlimin əsas təşkilat forması olmalı, mühazirəçi oxuduğu mühazirələri ilə tələbələrə elmə hönnət və məhəbbət aşılamalı, onlarda «elmi ruh, elmi hisslər və elmi ilham» oyatmalıdır, tələbələrin təfəkkürünü «məşq» etdirməlidir. Mühazirədən imtina etmək, onu tələbələrin praktik və müstəqil işləri ilə heç vəchlə əvəz etmək olmaz. Mühazirə - ali məktəbdə «təlimin universal təşkili forması» olmalıdır. Mühazirə dinləyiciləri «improvizə etməyə» yox. təkidli elmi axtarışlara sövq etməlidir. XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində təlimin mühazirə forması ətrafında gedən diskussiya ali məktəbdə islahat aparılması tələbini irəli sürdü. Belə bir islahatı aparmaq məqsədilə komissiya yaradıldı. İslahat komissiyası ali məktəbdə mühazirələrlə yanaşı, praktik məşğələlərin də geniş tətbiq olunmasını məqsədəuyğun hesab etdi. Rusiyada oktyabr çevrilişindən sonra ali
təhsil müəssisələrində mütəxəssis hazırlığını təmin edən bütün mütərəqqi təlim formaları vəhdətdə istifadə olunmağa başlandı. Mühazirələrin ideya-siyasi istiqamətinə diqqət artdı. Sovet hakimiyyətinin ilk on ilində ali məktəbdə mühazirələr təlim prosesinin təşkilinin aparıcı forması idi. Otuzuncu illərin əvvəllərində təlimin «briqada-laborator» forması mühazirəni «sıxışdınnağa» başladı. Mühazirələrin yerini darixtisaslı mütəxəssislərin rəhbərliyi ilə tələbələrin «briqada-laborator» işləri tutdu. Lakin bu yenilik uzun sünnədi. Dövlətin və hökumətin qərarı ilə bu metod ləğv edildi, mühazirə yenidən ali təhsil sistemində «özünəlayiq» yer tutdu. 215
Mühazirə - məntiqi ardıcıllıqla, əlaqəli, sistemli və aydın şəkildə bu və ya digər elmi məsələnin əyani vasitələrin və təcrübələr göstərilməsi ilə vəhdətdə izah forması kimi istifadə olunmağa başlandı. Mühazirələr tələbələri konkret elmin metodoloji əsası, aparıcı nəzəri-elmi müddəaları ilə tanış edir, onları (tələbələri) elmi axtarışlara, müstəqil işlərə və özünütəhsilə istiqamətləndirir. Yaxşı qurulmuş mühazirə tələbəni düşündürür, mühazirə müddətində meydana çıxan suallara cavab tapmağa, diqqəti cəlb edən maraqlı və əhəmiyyətli müddəaları müəyyənləşdinnəyə və yəqinləşdirməyə təhrik edir. Mühazirəçi yüksək elmi erudisiyaya, nitq mədəniyyətinə, zövqlü görünüşə, zəngin mənəviyyata malikdirsə, tələbələrlə münasibətlə pedaqoji taktı gözləyərək, tələbələrin real səviyyəsinb enməyi bacanrsa, inam və nüfuza malikdirsə. onun mühazirəsi daha qüvvətli sirayətedici təsirə malik olur. Ali məktəb mühazirələri qarşısında aşağıdakı didaktik vəzifələr durur: • təlimin məqsəd və vəzifələrini müəyyənləşdirmək və
216
• Məntiqinə gön),-
ardıcıl. qcyri-nıəıUiqi; • Təchizatına görə:
tcxnikr cəlıətdən təchiz edilmiş; • Dinləyiciləri əhatə etməsinə görə:
böyük və kiçik auditoriya üçün; • Emosional təsirinə görə:
darıxdırıcı, zövqlü, maraqlı; • Mənimsəmə səviyyəsinə görə:
asan yazılan, çətin təsvir edilən. Hansı prinsip əsasında təsnif olunmasından asılı olmayaraq bütün mühazirələr üçün ümumi olan didaktik elementlər aşağıdakılardır:
Söz yox ki, mühazirənin nə cür qurulması mühazirəçidən onun fərdi, psixi xüsusiyyətlərindən, imkan və bacarıqlarından, pedaqoji ustalığından və məharətindən çox asılıdır. Lakin bununla belə mühazirəyə hazırlığın və onun təqdim edilməsinin sınaqdan çıxmış və «həyat vəsiqəsi» almış prinsip və qaydaları var. Bu prinsip və qaydalar universal xarakter daşımasa da, hər halda, pedaqoji fəaliyyətə yeni başlayan hər bir müəllimə müvafiq təlim texnologiyalarını daha tez mənimsəməyə və öz fəaliyyətini səmərəli qurmağa imkan verir. 21S
Mühazirənin xarakterik xüsusiyyəti,
onun binar. ba:jL|a sözlə, fəa! ikitərəjlf proses
olmasıdır. Mühazirə müəllimin \ o tələbələrin fəaliyyətlərinin sadəcə mexaniki birliyi deyiL onların qarşılıqlı dialektik əlaqəsi prosesidir. Mühazirənin digər mühüm kritcriyası onun fəal xarakter
Bu, müəllimin öz mühazirəsini əsaslandırmasında, tələbələrlə pedaqoji ünsiyyətinin daim dəyişkən olmasında və tələbələrin müstəqilliyində təzahür edir. Təlimin mühazirə formasında təşkili təkcə müəllimin mühazirəyə hansı səviyydə hazırlaşmasından və onu necə aparmasından deyil, həm də tələbələrin hazırlığından asılıdır. Bunu nəzərə alaraq, ali təhsil müəssisəsinin professor-müəllim heyəti tələbələri mühazirəni dinləmək və qeydlər götünnək qaydaları, təlim-idrak fəaliyyətini səmərəli təşkil etmək
yolları, özünüidarəetmə. özünənəzarət, özünüqiyməiləndinnə və s. kimi mürəkkəb psixoloji proseslərə hazırlamalıdır. Deməli, mühazirə müəllimlə tələbə arasında işgüzar pedaqoji-psixoloji əlaqələri - didaktik ünsiyyəti təmin edir. Didaktik ünsiyyət - konkret təlim fəaliyyətində təzahür edən və formalaşan rəngarəng işgüzar pedaqoji əlaqələrdir, şəxsiyyətlərarası psixoloji münasibətlərdir. Didaktik ünsiyyətin formaları mühazirənin məqsədi, məzmunu, metodu və vasitələri ilə müəyyənləşir. Başqa sözlə, müəllim və tələbələr arasındakı didaktik əlaqələr mühazirənin didaktik, məntiqi-psixoloji və pedaqoji metodik yarımstrukturlan ilə müəyyən olunur, formalaşır və inkişaf edir. Mühazirənin gedişi və effektivliyi ali məktəb müəlliminin şəxsiyyətindən çox asılıdır. Belə ki, ali məktəb müəllimi böyük hərflərlə yazılacaq insan olmaqla yanaşı, həm də alim. Illosof- psixoloq, əsil pedaqoq, tədqiqatçı, tərbiyəçi, aktyor, rcji.s.sor olmalıdır. Deyilənlərə istinadən çıxış edərək ali məktəb müəlliminin peşə fəaliyyətinin əsas istiqamətlərini aşağıdakı kimi müəyyrm- İəşdinnək olar: • Ali məktəb müəllimi daim öz üzərində işləməli, özünütəhsillə məşğul olmalı, elm, mədəniyyət rə texnikanın 219
yeniliktərindən xəbərdar olmalij miihazirələ'rini innovasiyahırkı, ən yeni texnologiycda'rla zənginləşdirməlidir. • Ali məktəb müəllimi pedaqoji ustalığım və pedaqoji məharətini daim təkmilləşdirmək qayğısına qalmalıdır. • Ali məktəb müəllimi geniş elmi dünyagörüşü ilə .seçilməli, təbii-elmi, humanitar, .sosial-iqtisadi, ümumi və xüsusi i.sfisas fənlərindən xəbərdar olmalı, mühazirələrində sistemdaxili (fəndaxili) və sistemxarici (Jənlərarası) əlaqələri təmin etməyi bacarmalıdır. • Ali məktəb müəllimi elmi-tədqiqatçılıq fəaliyyəti ilə məşğul olmalıdır. Çünki elmi və pedaqoji fəaliyyətin vəhdəti ləlim prosesini yüksək elmi-metodik .səviyyədə qurmağa imkan verir. Yalnız bu halda mühazirəçi-müəllm öz tələbələrində elmi təfəkkürü inkişaf etdirməyə, fakt və hadisələrə elmi yanaşma tərzi formalaşdırmağa, elmi məqsədlər qoymaq və onların reallaşdırılmasının yol və vasitələrini miiəyyənlə.^dirmək bacarıqları inkişaf etdirməyə nail olur. Yalnız əsil alim - mühazirəçi yetirmələrinə tədqiqatçılıq qabiliyyətləri aşılaya bilər. Tədris etdiyi elmi dərindən sevən, mühazirələrini emosional və cəlbedici qura bilən, daim elmi həqiqətlər a.Ktarışında olan müəllim tələbələrində elmə və tədqiqatçılıq işlərinə ehtiras yarada bilər, tələbələrinə yaradıcılıq göstərməyi, yeni problemləri görə bilməyi, onların həllinin yeni yollarını tapmağı öyrədə bilər. • Təhsil sisteminin yenidən qurulması, qloballaşma hadisələri müəllimdən yeni təlim formaları və metodları müəyyənləşdirməyi tələb edir. Hər bir ali məktəb müəllimi ənənəvi mühazirə formaları ilə yanaşı fəal və inkişafetdirici mühazirə formalarından da istifadə etməli və bu yolla tələbə auditoriyasının yaıadıcı potensialını artırmalıdır. Bu məqsədlə mühazirə və praktik işlərin icrası zamanı
geniş istifadə olunmalıdır. Hazırda mühazirənin inkişafetdirici rolunu gücləndirmək və tələbələrin fəallığını yüksəltmək məqsədilə ali məktəbdə mühazirənin aşağıdakı formalarından geniş istifadə olunur. 220
Problemli mühazirə. Bu halda müəllim öyrədiləcək məsələni tələbələrə problem şəklində təqdim edir. Tələbələrin vəzifəsi problemi qəbul etmək, qavramaq və həllini tapmaqdır. Tələbələr fikir mübadiləsi edir, öz düşüncələrini bildirir, düzgün olan mülahizələr müəyyənləşdirilir və bu yolla yeni biliklər mənimsənilir. Gerçəkliyin ziddiyyətlərini nəzəri konsep.siyalarda ifadə edən problem mühazirə tələbələrin müstəqilliyini artırır, idrak qabiliyyətlərini inkişaf etdirir. Mühazirənin problem xarakteri bir neçə formada reallaşdırılır: • mühazirə müvafiq tədris proqramının ən aktual və daha mürəkkəb məsələlərinə həsr edilir; • yeni informasiyalar tələbələrə problem .şəklində təqdim edilir. Vizual mühazirələr. Bu halda mühazirənin əsas məzmunu tələbələrə obrazlı, yəni şəkillər, qrafiklər, sxem və s. formasında təqdim olunur. Vizual (gözlə görünən) vasitələr tələbələrin təfəkkürünü inkişaf etdirir və infonnasiyaları müxtəlif işarələr sistemi ilə kodlaşdırmaq əsasında mənimsəmə aktı davam edir.
tələbə auditoriyası ilə əməkdaşlıq şəraitində oxuyur. Mühazirənin məzmunu dialoji ünsiyyət prosesində problem şəklində şərh olunur. İkilikdə mühazirə - şəxsiyyətlərarası münasibətlərə əsaslanır. İkilikdə mühazirə eyni mövzu üzrə mühazirə oxuyan, həm öz aralarında, həm də tələbə auditoriyası ilə rabitələr yaradan iki müəllimin birgə əməkdaşlığıdır. Hər iki müəllim mövzu ilə əlaqədar öz aralarında müvafiq problem qoyur, yaradılacaq situasiyanı təhlil edir, fərziyyə irəli sürür, əsaslandırır, ziddiyyətlərin həllini müəyyənləşdirir. Tədris informasiyasının təqdim edilməsi, strukturu konfliktlər doğurur. Mühazirənin bu şəkildə təşkili intellektual oyunlara bənzəməklə təlimin effektiv forması kimi qəbul olunur. Hər iki müəllimin təlim prosesinə effektli qoşulması tələbələrdə idrak fəallığı doğurur. Mühazirəçilərin öz aralarında və habelə auditoriya ilə əlaqələri xarici və daxili dialoq formasında 221
cərəyan edir. Daxili dialoq tələbəni müstəqil təfəkkür əməliyyatına qoşur. Xarici dialoq, başqa sözlə, canlı nitq ünsiyyəti tələbələrdə polemikaya qoşulmaq bacarığı formalaşdırır. Beləliklə, mühazirəçidən xüsusi bilik və pedaqoji takt tələb edən ikilikdə mühazirə təlim-tərbiyə vəzifələrini reallaşdırmağa, hər bir tələbədə idrak motivləri inkişaf etdinnəyə, fəal həyat mövqeyi formalaşdırmağa imkan verir. İkilikdə mühazirə aşağıdakı spesifik xüsusiyyətləri ilə fərqlənir: ■ ziddiyyətli və nnirəkköb olması, yanaşma tərzlərinin müxtəlifliyi ilə seçilən mövzunun müəyyənləşdirilməsi; • təfəkkür tərzinə görə bir-birinə yaxın iki müəllimin seçilməsi; “ mühazirənin ssenarisinin hazırlanması (mühazirə bloklarının ardıcıllığı və onlara ayrılan vaxt), «İkilikdə mühazirə» mini-oyunu «iki aktyorun ifa səhnə- si»ni xatırladır, emosional fon yaradır və tələbələri maraqlandırır. Qavramanı fəallaşdırır, yaradıcı təfəkkürü formalaşdırır. 2 müəllim 2 məlumat İnformasiyanın verilinəsi kanalı İııformasiyaıuı ı qəbul edilməsi Təhsilalanliir İkilikdə mühazirə - pedaqoji kommunikasiya Pedaqoji kommunikasiyanın təqdim edilən sxemi göstərir ki, ikilikdə mühazirə tələbələrə geniş həcmdə informasiya verməyə, canlı əks-əlaqə yaratmağa, qavrayışın effektivliyini təmin etməyə şərait yaradır. İkilikdə mühazirənin ənənəvi mühazirə fonnasından üstünlükləri aşağıdakılardır: 222
■ mühazirənin həm məzmunu, həm do izahı qaydası problem xarakter da.pytr, bu isə tələbələri təfəkkür əməliyyatlarına alışdırır; • ənənəvi mühazirəyə nisbətən tələbələrə daha yeııiş həcmdə informasiyalar verilir, tələbələrin diqqət və ınaraqları- mn yüksək səviyyəsi təmin edilir; ■ iştirakçılarda yüksək diskussiya mədəniyyəti formalaşdırır; ■ təlimin müxtəlif mərhələlərində uğurla tətbiq olunur; ■ tələbələr üçün utilitar əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, ikilikdə
əsasında bir, yaxud bir neçə müəllim tərəfindən aparılır. Bu mühazirənin təşkili texnologiyası aşağıdakı kimidir: Müəllim mühazirənin mövzusunu elan edir və xahiş edir ki, 2-3 dəqiqə müddətində hər bir tələbə yazılı surətdə mövzu ilə əlaqədar onu maraqlandıran sualları versin. Sonra müəllim 3- 5 dəqiqə müddətində bu sualları məzmuımına görə sistemləşdirir və mühazirəni oxumağa başlayır. Mühazirə tələbələrin suallarının cavablandırılması üzərində qurulur. Lakin mühazirənin stnjkturu sual-cavab şəklində yox, tam, vəhdət halında qurulmalıdır. Əsas şərt budur ki, mühazirənin forması tələbələri təəccübləndirsin və onların diqqətini özünə cəlb etsin. Keçən əsrin 70-ci illərindən meydana gələn «press- konfrans» mühazirənin iki forması geniş yayılmışdır: ■ mühazirəni bir müəllim aparır;
Hər iki mühazirə fonııasının əsasında müəllimin yaratdığı situasiyalar və onların həlli durur. Tələbələr «canlı situasiyalarım) iştirakçısı olur, onların təhlilində iştirak edir və suallarla müəllimə müraciət edirlər. «Press-konfrans» iki müəllim tərəfindən aparıldıqda daha effektli olur. Bu zaman hər iki müəllim arasında, müəllimlə tələbələr və tələbələrin pz aralarında polemikaya ginnək imkanı geniş olur. Beləliklə, auditoriyada polifonik (yunanca rolus - 223
çoxlu, geniş, çoxluq, əhatəlililc, müxtəliflik bildirən mürəkkəb sözlərin tərkib hissəsi, phone səs deməkdir - çoxsəsli) ünsiyyət yaranır. Problemin qoyuluşu, müzakirəsi, ümumi həlli yollarının tapılması dialoq prosesində reallaşdırılır. «Press-konfrans» demonstrasiya, nəzarət, tələbəlrin bilik və bacarıqlarının yoxlanması, tələbələrin diqqətinin və fəallığının idarə olunması və stimullaşdırılması, əks-əlaqə və korrek- siya üçün müvafiq şərait yaradılması, konfliktli situasiyaların həlli kimi funksiyaları yerinə yetimıəyə imkan verir.
Mühazirə-situasiya. Bu mühazirə formasının qarşısında duran əsas məqsəd - tələbələrlə bilgilərdən yeni situasiyaların (tələbə üçün yeni olan situasiyaların) həllində istifadə etmək bacarığı fonnalaşdınnaqdır. Bu, mühazirənin ən yüksək formasıdır, çünki 0
mühazirəyə alternativ olan bu mühazirə fonnası tələbələrdə idrak fəallığı, təfəkkür müstəqilliyi inkişaf etdirir, onlarda peşə-ixtisas bacarıqları formalaşdırır, emosionallıq ruh yüksəkliyi yaradır. Mühazirə - situasiyanın təşkili texnologiyası aşağıdakı kimidir: 224
siyasi); nəzəri problemlərin qoyulması (mühazirəçinin informa- ■ mühazirəçinin situasiyaya uyğun misallar göstərməsi; ■ tələbələrin situasiyanı həll etməsi; ■ prosesin yenidən təkrarı; Situasiya fonnalı mühazirənin müvəffəqiyyəti situasiyalar bankının düzgün tərtibindədir. Bu məqsədlə situasiyalar bankının tərtibi zamanı aşağıdakı tələblərə əməl olunmalıdır: ■
L'telirməliilir (bu, cavabın düzgünlüyünü təmin edir); ■
müvafiq olmalıdır; ■
Yüklə 6,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|