FƏrrux rüSTƏmov tamilla dadaşova ali MƏKTƏb pedaqogikasi
Yüklə 6,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
vəzifələri (situasiyaları) həll etmək üçün müxtəlif vasitə və yollar seçərək birgə fəaliyyət (təlim fəaliyyəti) göstərirlər. Əlbəttə, bu zaman təkcə metodiki deyil, həm də geniş mənada, psixoloji-pedaqoji fəaliyyət göstərilir və gözlənilən nəticələr əldə edilir. Tədris prosesinin produktiv variantını sxematik olaraq belə təsvir etmək olar: I. BsİTxlhşmTf (oriyentasiya) nwvhahsi: • qavrama, ımsahnin müstəqil surətdə ifadə edilməsi: • məsələnin .şərtlərinin təhlili: • məsələnin həlli üçün zəruri biliklərin yada salmma.sı,
• hipotezirı irəli sürülməsi: • pro.sesin və nəticələrin proqnozlaşdırılması: • müvafiq planın, layihənin, yaxud proqramın tərtib edilmə.si. II. İcra mərhələsi: • məsələnin məlum yollarla həll edilməsinə cəhd
• məsələnin həlli planının dəyişdirilməsi, yeni yolların tapılması. III. Nəzarət mərhələsi: • məsələnin yeni yollarla həlli: • həllin yoxlanılması. IV. Sistemləşdirmə mərhələsi: • mə.s'ələnin həllinin yeni qayda.sının tələbələrin malik olduğu informasiyalar sisteminə daxil edilməsi: • yeni problemin qoyulması. Tələbələrin bilikləri mənimsəməsinin reproduktiv və produktiv variantının aşağıda göstərilən cədvəl əsasında müqayisəsi göstərir ki, ali məktəbdə kamil mütəxəssis hazırlamaq məqsədilə mənimsəmə aktında daha çox müstəqillik tələb edən produktiv varianta üstünlük verilməlidir. Bu yolla təhsilalanlarda diaqnost- iaşdırma, proqnozlaşdırma, layihələşdirmə bacarığını inkişaf et 140
dirmək, onları bazar iqtisadiyyatı və rəqabət şəraitində işləməyə hazırlamaq, tolerant şəxsiyyət kimi formalaşmaq mümkündür. Biliklərin mənimsənilməsinin reproduktiv variantı Biliklərin mənimsənilməsinin produktiv variantı Məqsədin
(qavrama. qoyulması problemin müstəqil surətdə ifadə edilməsi, hipotezin irəli sürülməsi, proqnozlaşdırma, layihələşdirmə) Fakt və hadisələrin
(problemin həllinin yeni qavranılması yollarının tapılması) Dərketmə
(problemin yeni yollarla həlli və həllin yoxlanılması) Anlama
Sistemləşdirmə mərhələsi
(yeni biliklərin Yaddasaxlama tələbənin malik olduğu informasiyalar Mənimsəmə sisteminə daxil edilməsi, yeni problemin Tətbiqetmə qoyulması) Pedaqoji ədəbiyyatda təlim informasiyalarının tələbələr tərəfindən qavranılması, mənimsənilməsi və bərpası prosesinin mərhələləri (pillələrini, səviyyəsini) aşağıdakı kimi ümumiləşdirilir: I pillə - primitiv (başlanğıc) qavrama. Bu, şəraitə fizioloji uyuşmanın (adaptasiyanın) təzahürüdür. II pillə - şiiuraltı qavrama. Bu, şərtsiz reflekslər əsasında informasiyanın ilkin dərk edilməsi mərhələsidir. III pillə - mənanın, məzmunun qavranılması, ha.yqa .sözlə, semantik qavrama. İnformasiya üzərində müəyyən əməliyyatlar aparılır, sözlə, yaxud simvolik (işarələrlə) formada ifadə edilən anlayışlar meydana gəlir. Bu səviyyədə anlayışlar arasında məntiqi əlaqələr yaranır, tələbə fikri axtarıcılığa yönəlir. IV pillə - praqmatik (pruktik) .səviyyə. Bu pillədə informasiyalar üzərində müəyyən emosional və rasional motivlər əsasında əməliyyatlar aparılır. 141
Bütün pillələr ierarxik olaraq biri-birilə vəhdətdədir və hər bir səviyyədə tədris materialı üzərində iş gedir. Ali məktəbdə tədris materialı çoxlu anlayışları, terminləri, qanunauyğunluqları əhatə etdiyindən semantik qavrama pilləsi daha əsas və həlledicidir. Ali məktəbdə elmi məlumatların mənimsənilməsi belə bir məntiqi ardıcıllıqla cərəyan edir;
Cəmiyyətin tarixi inkişafı yolunda iki proses: bir tərəfdən ətraf aləmin dərk edilməsi, digər tərəfdən, böyüməkdə olan nəslin təhsili və təlimi vəhdət halında cərəyan edir. Sivilizasiyaların bütün mərhələlərində bu iki proses cəmiyyətin mövcudluğunu şərtləndirir. Gerçək aləmin dərk edilməsilə təlim prosesi arasında nə kimi vəhdət vardır? İdrakın əsas funksiyası obyektiv aləmin yeni faktlarını, yeni qanunauyğunluqlarını aşkarlamaqdır. Təlimin məqsədi insanları idrakın əldə etdiyi yeni bilik və təcrübə ilə silahlandırmaqdır. İdrakla təlim arasında çox dərin daxili əlaqələr var: idrak təlimə münasibətdə birincidir. Təhsilin məzmununu idrakın nəticəsi olan biliklər təşkil edir. İdrakın nəticəsi olan biliklər yalnız təhsilin məzmununa daxil olduqdan, yəni insanlar tərəfindən öyrənildikdən sonra əməli fəaliyyətdə, istehsal əməyində tətbiq edilir. İdrakın, elmin inkişafı yalnız bu yolla mümkündür. Bu prosesi sxematik olaraq belə təsvir etmək olar: 142
Sxemdən də göründüyü kimi, təlim fərdi və ictimai-tarixi idrakı əlaqələndirən həlqədir. Deməli, təlimin inkişafetdirici qüvvələri, hər şeydən əvvəl, fərdi və ictimai-tarixi idrak arasındakı ziddiyyətlərdir. Obyektiv gerçəkliyin bütün cisim və hadisələrində əksliklər və onların vəhdəti mövcuddur. Əksliklər - cismin elə tərəfləri, xassələri, qüvvələridir ki, bunlar biri digərini rədd edir, eyni zamanda da biri-birinin olmasını tələb edir. Əksliklərin ziddiyyətli, bir-birini rədd edən xarakteri labüd surətdə onlar arasında mübarizə doğurur və bu, inkişafın əsas hərəkətverici qüvvəsini təşkil edir. Varlığın ikiləşib əksliklərə bölünməyən predmet və ya hadisəsi yoxdur. Deməli, pedaqoji prosesin inkişafının mənbəyini və hərəkətverici qüvvəsini də əksliklərin mübarizəsi təşkil edir. Təlim öyrənənin fərdi inkişafı qarşısında konkret tarixi dövrün bilik səviyyəsini mənimsəmək vəzifəsini qoyur və bu 143
prosesdə fərdi inkişaf həmişə ictimai-larixi inkişafdan geri qalır. Bu proses arası kəsilmədən dialektik surətdə davam edir və cəmiyyətin. deməli, həm də təlim prosesinin inkişafına təkan verir. Təlim prosesinin özünəməxsus daxili ziddiyyətləri də vardır. Belə ziddiyyətlərdən biri, təlimin idrak və praktik vəzifələrinin tələh
isə təlimin məntiqi ilə müəyyən edilir və a rası kəsilmədən yeniləşir. Öyrədən və öyrənənin fəaliyyəti birgə fəaliyyət prosesində birləşir. Bu prosesin hər iki tərəfi arasında ziddiyyətlər təzahür edir. Bu, bir tərəfdən, təlim prosesində meydana çıxan sual, tapşırıq, məsələ, tələb olunan düşüncə lərzidirsə, digər tərəfdən axtarış, güman, mülahizə, cavab, həll deməkdir. Öyrədənin məharəti bundadır ki, öyrənənləri biliklərlə silahlandırdıqca onları daha mürəkkəb vəzifələrin həllinə yenəldə bilir.
Təlim prosesində çətinliyin dərəcəsi müəllimin əlində ləlim prosesinin daxili hərəkətverici qüvvəsini müəyyənləşdirmək üçün əsas çıxış nöqtəsidir və bunlar da öyrənənlərin əqli, əxlaqi, iradi, emosional sferalarının inkişafının hərəkətverici qüvvəsidir. Ziddiyyətlər o zaman təlimin hərəkətverici qüvvəsinə çevrilirlər ki, onlar öyrənən üçün müəyyən əhəmiyyət kəsb etsin, ziddiyyətin həlli isə onlar tərəfindən zərurət kimi qəbul edilsin.
Təlim prosesinə xas olan bu ziddiyyətlər yalnız aşkarlandığı və dəf edildiyi təqdirdə onun hərəkətverici qüvvələrinə çevrilir, təkcə təlimin deyil, həm də bütövlükdə cəmiyyətin tərəqqisini təmin edir. 144
5.3. ALI MƏKTƏBDƏ TƏLİMİN PRİNSİPLƏRİ Təlimin prinsipləri (prinsip latınca prinsipinin - başlanğıc əsas deməkdir. Hər hansı bir nəzəriyyənin, təlim, elm, dünyagörüşü və şairənin istinad etdiyi əsas müddəalar; insanın əxlaq və fəaliyyət norması), bir qayda olaraq təlim prosesinin obyektiv qanunauyğunluqları ilə təhsil məqsədləri arasındakı mövcud zəruri əlaqələri əks etdirir. Prinsiplər pedaqoji prosesin idarə edilməsini təmin edən normativ müddəalardır. Qanun və qanunauyğunluqların, təlimin məqsədi, mahiyyəti, məzmunu, strukturu və digər komponentlərinin metodoloji təzahürü və ifadəsidir. Müasir didaktikada təlim prinsipləri pedaqoji fəaliyyəti və təlim prosesini istiqamətləndirən, təlimin qanunauyğunluqları nəzərə alınmaqla pedaqoji məqsədlərə nail olmağa imkan verən əsas müddəalardır. İndiyə qədər ali məktəb pedaqogikası ilə bağlı nəşr olunan dərs vəsaitlərində təlimin prinsipləri ilə bağlı verilən təsnifatlar biri-birindən çox az fərqlənir və orta ümumtəhsil məktəbi didaktikasının irəli sürdüyü prinsiplərin transformasiyasından başqa bir şey deyil. Əslində həm orta məktəb, həm də ali məktəb didaktikası «#ıaj/ öyrətm^k», «nec9 öy- fi)Umk» və «na üçün öyr9tm^k» suallarına optimal cavab tapmağa kömək etməlidir. Buradan belə bir məntiqi nəticə çıxır ki, ali məktəbdə təlim prinsipləri sistemini müəyyənləşdirərkən ali təhsil verən tədris müəssisələrinin özünəməxsus xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Fikrimizcə, bu xüsusiyyətlər aşağıdakılardan ibarətdir: • ali məktəbdə elmlərin əsasları deyil, elmin sistemi inki- .^afda və dəyişmədə öyrənilir; • tələbələrin müstəqil liflərinə daha geniş yer verilir; • tələbələrin elmi-tədqiqat və tədris-tədqiqat işlərində fəal
• ali məktəb müəlliminin tədris və elmi fəaliyyəti sıx vəhdət təşkil edir və bir-birini tamamlayır; 145
• ali məktəbdə tədris edilən bütün fənlər mütəxəssis hazırlığına yönəldilir və s. Aşağıdakı cədvəl elmi-pedaqoji ədəbiyyatda ali təhsilin özünəməxsus xüsusiyyətlərinə istinadən irəli sürülən prinsipləri əks etdirir: Xa
Müəlliflər
1
Tələbələrin təlim və elmi fəaliyyətinin
təmin edilməsi prinsipi
t.İ.Kovilyaskiy i
2 Peşəyə istiqamətlənmə prinsipi
A.B.Barabanşikov y
Professional mobillik prinsipi Y.V.Kiselev, V.A.Lisizin və b.
T.V.Kudryascv və b.
4 Probleminik prinsipi
5
Bütün təlim prosesinin emosionallığının və nikbinliyinin təmin edilməsi prinsipi
R.A.Nizamov, 6
Öyrədən və öyrənənlərin fəaliyyətlərinin biri-birini şərtləndirdiyi (və ya düz və əks əlaqənin vəhdəti prinsipi)
F.İ.Naumenko 7
Öyrədən və
öyrənənlərin fəallıq
dərəcələrində tərs mütənasiblik prinsipi
N. Kazımov 8
Üsulların müxtəlifliyindən istifadə prinsipi
N.Kazımov
9
Varislik prinsipi
N.Kazımov B. Bəşirov Pedaqoqlarm böyük əksəriyyətinin qəbul etdiyi təlim prinsipləri aşağıdakılardır.
şüurunda elmi konsepsiyalar və nəzəriyyələr şəklində inikası arasındakı dialektik əlaqəni aşkarlayır və tədris fənlərinin elmi məzmununu əsaslandırır. Bu prinsipin tələbi əsasında tələbələrin peşə-ixtisas informasiyalarını mənimsəməsi prosesində elmi proqnozlaşdırma ilə elmi nailiyyətlərin əlaqəsi təmir edilir. 146
Ali məktəbdə elmilik prinsipi nəzəriyyə və fərziyyələrin düzgün qiymətləndirilməsində, aksiom, postulat və prinsiplər arasındakı əlaqədə özünü göstərir. Bunlar elmin çıxış nöqtələridir. S.İ.Arxangelskiyə görə, elmilik prinsipi aşağıdakı məsələlərin həlli yollarını göstərməlidir: • tədris fənninə daxil edilən hər hansı yeni məzmunun elmi xarakteri əsaslandırılmalıdır; • sistematik olaraq toplanılan elmi potensial ilə elmi proqnoz arasındakı əlaqə müəyyənləşməlidir; • elmi meyarlar, səviyyə, ölçü, anlayışın dəyişmə forması müəyyən edilməlidir; • öyrənilən fənnin elmi məzmununun metodoloji qiyməti müəyyənləşməlidir. Ali peşə-ixtisas təhsili elmin inkişaf tarixini və müasir dövrdə prioritetlərini bilməyi, elmin
tərəqqisini insan
sivilizasiyasının, texnikanın və praktikanın inkişaf ilə əlaqələndirməyi tələb edir. Bununla əlaqədar olaraq ali təhsil prosesində konservativ (stabil) komponentlə «gələcəyə yönəlmiş» texnoloji innovasiyalarla zəngin dinamik komponentin dielektrik vəhdəti nəzərə alınmalıdır.
ali məktəbdə təhsil prosesinin reallaşdırılması xüsusiyyətlərini müəyyən edir. Məlumdur ki, ali təhsil müəssisəsində təlim tələbələr tərəfindən mahiyyət xarakterli informasiyaların və inteqrativ biliklərin, bacarıq və vərdişlərin müəyyən ardıcıllıqla, sistem şəklində mənimsənilməsini təmin edir. Bununla yanaşı, sistematiklik prinsipi kontekstində tələbə şəxsiyyəti müntəzəm olaraq özünütəkmilləşdirmə prosesinə istiqamətləndirilir. Fasiləsiz, çoxmərhələli təlim prosesi tələbənin fərdi imkan və qabiliyyətlərini sosial mühitlə vəhdətdə reallaşdırması üçün zəruri şərait yaradır.
tələbədə gerçək aləmə, elmi biliklərə, nəzəriyyə və konsepsiyalara şəxsi, subyektiv yanaşma tərzinin formalaşdırılmasmda təzahür edir. Bu prinsip təhsil alanlarda refleksiya (latınca refleksis - əks 147
etmə, inikas deməkdir. Refleks - orqanizmin xarici və daxili mühitin qıcıqlarına mərkəzi sinir sisteminin iştirakı ilə verdiyi cəld cavabdır) qabiliyyətinin inkişaf etdirilməsi yolu ilə mövcud təlim stereotiplərinin (yunanca stereos - bərk, möhkəm, tipos - iz, şəkil deməkdir. Stereotipiya iki sözün birləşməsindən əmələ gəlib. Stereotip - eyni bir psixi fəaliyyət aktının təkrar edilməsinə -meyl göstərməkdir) aradan qaldırılmasını tələb edir. Ali məktəbdə təlim prosesində şüurluluq prinsipinin iki aspekti diqqəti cəlb edir: • talim fəaliyyətinin ^'əx.si məna kəsb edən motivlərinin dərk edilməsi: • təlim informasiyasının peşə-ixtisas əhəmiyyətinin dərk edilməsi. Şüurluluq prinsipi ilə dialektik vəhdətdə olan müstəqillik prinsipi aşağıdakı tələbləri reallaşdırmağa imkan verir: • idrak fəallığı vasitəsilə təh.sil alanların intellektual qabiliyyətləri aşkarlanır; • özünütəhsilprosesi üçün əlverişli şərait yaranır: • təhsil alanlar elmi-tədqiqatçılıq fəaliyyətinə cəlb olunur: • tədris və elmi problemlərin fərdi həlli yolları tapılır. Fərdin kollektivlə əlaqəsi prinsipi tələbə kollektivinə «subyektlərin məcmusu» kimi baxmağı tələb edir. Tələbə kollektivi idrak fəaliyyətinin subyekti olub, qarşılıqlı əlaqə, qarşılıqlı korreksiya (latınca correktura - düzəliş deməkdir), qarşılıqlı motivləşdirmə prosesində formalaşır. Bu prinsip, mahiyyət etibarilə qrupun, kursun, tələbə kollektivinin inkişafının yüksək mərhələsini ifadə edir. Fərdin kollektivlə əlaqəsi prinsipi kollektivin ümumi strategiyasının, birgə fəaliyyət proqramının, ümumi tələblərin, təlim problemlərinin, elmi ideyaların və onların birlikdə həlli cəhdinin olması deməkdir. Tələbə qrupunun birgə fəaliyyəti təlim-idrak prosesinin effektivliyini təmin edən konkret psixoloji mexanizmdir. Tələbələrin öz qüvvə və imkanlarını səfərbər etməsi, informasiyalar- 148
diin operativ surətdə yararlanmasj və onu tənzimləməsi kollektiv idrak fəaliyyətini təmin edən və intensivləşdirən mühüm komponentlərdir.
tədris prosesində mücərrəd təfəkkürlə əyaniliyin əlaqəsini ifadə edir. Konkret və mücərrədin vəhdəti prinsipi tələbələrin evristik potensialının inkişafım da nəzərdə tutur. Tələbələrin evristik potensialı üç səviyyədə təzahür edir: • faktoloji s^viyys - trilim nwteriahmn məzmununun
• nəzəri səviyyə - təlim materialının təhlili, sistemləış- (Iir ilməsi, təsnifatı; • metodoloji səviyyə - xüsusi təfəkkür əməliyyatı haqqında təsəvvürlərin inkişafı. Biliklərin müvafiq Uy i, möhkəmliyi və etibarlılığı prinsipi ləlim informasiyalarına kompleks tələblər verir, tələbələrin intellektual imkanlarının ən yüksək həddini və daimi inkişafını tələb edir. Tədris materialının elmi-nəzəri mürəkkəblik səviyyəsi, həcmi, təlimin forma və metodları məhz biliklərin müvafıqliyi, möhkəmliyi və etibarlılığı prinsipi əsasında müəyyənləşdirilir. Adı çəkilən prinsiplər - ali məktəbdə peşə-ixtisas təhsilinin reallaşdınlmasmı təmin edən əsas faktorlardır. Buna nail olmaq üçün bir neçə əsas şərtə əməl olunmalıdır. Bunlar aşağıdakılardır: • inkişaf etmiş elm sahələrinin qavramiması və dərk edihnə.sini təmin edən kifayət qədər stabil fundamental və praktik biliklərin həcminin dəqiq .surətdə müəyyənləşdirilmə.si; • mənim.sənilmə.si zəruri olan peşə-ixtisas bacarıq və vərdişlərin müəyyənləşdirilmə.si; • elmin və texnikanın müvafiq sahələrinin əsas ideyalarının və inkişaf istiqamətlərinin aşkarlanma.sı; • tələbələrin ümumi və elmi inkişaf səviyyə.sinə, dünyagörüşünə, mədəni sferasına verilən tələblərin dəqiqləşdirilmə.si. 149
Varislik prinsipi spesifiklik təşkil edir və təlim prosesində metodoloji müddəalar öyrədilərkən onların keçmiş inkişafının nəzərdən keçirilməsini və müasir təsəvvürlər yaradılmasını nəzərdə tutur.
Varislik prinsipi müəllimlə tələbə və müxtəlif fənlər (ali və orta məktəbdə öyrənilən kurslar) arasında qarşılıqlı əlaqəni tənzim etməyə imkan verir. Bu əsasda qiymət meyarları, təlimin müxtəlif mərhələləri üçün vahid terminologiya, qarışıq kursların proqramları və s. yaradılır, tədris planlarının məzmunu və quruluşu təkmilləşdirilir. Varislik məktəblə ali məktəb, kursla- kurs, ali məktəblə istehsalat arasında əlaqənin yaranma.sını təmin edir. Qeyd etmək lazımdır ki, orta məktəb didaktikasında olduğu kimi, ali məktəb didaktikasında da hələlik təlim prinsiplərinin vahid sistemini yaratmaq mümkün
olmamışdır. Ali
məktəb pedaqogikasına həsr olunmuş dərslik və dərs vəasitlərində müxtəlif prinsiplər irəli sürülür. Əslində bu təsnifatlar biri-birindən o qədər də fərqlənmir. Zənnimizcə, ali məktəbdə təlim prinsiplərini qruplaşdırmaq daha səmərəli nəticə verə bilər. Təsadüfi deyil ki, son dövrlərin pedaqoji ədəbiyyatında bütün prinsiplərin sintezi əsasında yeni təlim prinsipləri qrupları yaratmaq ideyaları irəli sürülür. Bu qruplaşdırmalar içərisində daha məntiqi hesab etdiyimiz aşağıdakılardır: • ali təhsilin gələcək mütəxəssisin hazırlığını təmin etməsi
• ali təhsilin məzmununun elmin, texnikanın və texnologiyaların (istehsalın) həm müasir, həm də proqnozla.ydırılan inkişaf səviyyələrinə uyğunlaşdırılınası prinsipi; • ali məktəbdə təlimin fərdi, qrup və ümumi təşkili formalarının optimal surətdə uzlaşdırılması prinsipi; • mütəxəssis hazırlığının müxtəlif mərhələlərində təlimin Yüklə 6,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|