FƏrrux rüSTƏmov tamilla dadaşova ali MƏKTƏb pedaqogikasi
Yüklə 6,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2.
ELMI DƏRƏCƏ VƏ
ADLARIN
YARANMA
TARİXİ
Elmi dərəcələr və adlar ali təhsil müəssisəsində mütəxəssisin təlim-tərbiyə prosesində rolunun, elmi kvalifikasiyasınm rəsmi surətdə müəyyənləşdirilməsi, elmi dərəcələrin və elmi adların verilməsindən ibarət attestassiyası formasıdır. Elmi ad alimin elmi kadr hazırlığında, tədris və elmi ədəbiyyatın yazılmasında xidmətlərinin elmi cəmiyyət tərəfindən rəsmi surətdə qeyd edilməsi, dəyərləndirilməsi deməkdir. Elmi dərəcələrin verilməsi ilk universitetlərin yaranması ilə bağlı olmuşdur. XII əsrdə ilk «hüquq doktoru» dərəcəsi Boloniya universitetində, «ti)babət dokton<» dərəcəsi isə İtaliyadakı Salem İnstitutunda müəyyənləşdirilmişdir. XIII
əsrdə Paris
Universitetində ((ilahiyyat cloktom» dərəcəsi müəyyənləşdirildi. Meydana gəldiyi ilk dövrlərdə «doktor» (latınca «doktors» sözündən götürülüb «mü3llim» deməkdir) biri-birinə yaxın mənada işlədilir və biri- birini əvəz edirdi. Doktor dərəcəsini almazdan öncə «lisenziat» (latınca «\icenciatus» - «hüququ oian» deməkdir) dərəcəsi alın- malıydı. Buna nail olmaq üçün iddiaçı imtahan verməli və yazı işi təqdim etməliydi. «Magistr»- «bakalavr» (latınca «baccalau- reııs» - (idafna çəbngi» deməkdir) ixtisas üzrə imtahandan müvəffəqiyyətlə çıxmış adamlara verilirdi. «Magistr» - «doktor» dərəcələrinin ierarxik sistemi XV- XVII əsrlərdə formalaşdı, universitetlərin nizamnaməsində özünə status qazandı. «Bakalavr», «lisenziat» aşağı dərəcələr hesab olunurdu. Onların alınma qaydaları nisbətən sadə idi. Yüksək dərəcələri almaq qaydaları isə daha mürəkkəb idi. Bir sıra ölkələrdə magistr dərəcəsi almaq üçün iddiaçı ixtisas üzrə imtahan verməli olurdu. Dərəcələrin verilməsi elm aləminə daxil olmağın simvolu olan çoxlu təntənələr və tədbirlərlə qeyd olunurdu. Universitetlərin korporativ (latınca corporatio - şirkət deməkdir, Bir sözlə, peşəyə mənsub adamların ittifaqı, birləşməsi, cəmiyyəti) təşkili zamanı «magistr» dərəcəsi ancaq hər hansı bir universitet daxilində müəllim vəzifəsini tutmaq hüququ verirdi. 58
«Doktor» dərəcəsi almış mütəxəssis isə müstəqil olaraq həm elmi tədqiqatçılıq, həm də müəllimlik fəaliyyəti ilə məşğul ola bilərdi. XVI-XVII əsrlərdə İtaliya və Almaniya universitetlərində dissertantlara elmi rəhbərlik praktikası yarandı. Elmi rəhbər ancaq elmlər doktorları ola bilərdi. İtaliyada elmi rəhbər - «Paclwne». Almaniyada isə «D(?/<- !on>atcT» adlanırdı. Elmi rəhbər dissertasiyanın mövzusunu müəyyənləşdirir, onu elmi surətdə dəyərləndirir və dissertantı («foktor» kimi təqdim edirdi. XVII ərdə ilk çap olunmuş dissertasiya işləri meydana gəldi. XVIII əsrdə universitetlərin dövlət
müəssisələrinə çevrilməsilə əlaqədar dissertasiya müdafiəsinin Elmi Şuranın kollegial iclasında keçirilməsi praktikasının əsası qoyuldu. XIX əsrdə elmi dərəcələrin verilməsinə qanunvericiliklə dövlət orqanları nəzarət etməyə başladı.
ölkələrdə doktor elmi dərəcəsi dəqiq ixtisaslaşmanı əks etdirmir; «falsəfh doktorm dərəcəsi humanitar və təbiət elmləri üzrə müvafiq mütəxəsisslərə verilir. Böyük Britaniyada və Britaniya sistemindən istifadə edən bir sıra digər ölkələrin universitetlərində «fəlsəfə doktoru» (doktor of philosophıı) dərəcəsi fəlsəfə fakültəsi tərəfindən humanitar sahə mütəxəssislərinə verilir. Təbiət elmləri üzrə mütəxəssislərə isə «elmlər doktoru» (doktor of scien) dərəcəsi verilir. Fransada və Fransa tipli ali təhsil sisteminə malik ölkələrdə «dok(or» dərəcəsi bir neçə səviyyəni (pilləni) əhatə edir: on aşağı səviyyə - üçüncü səviyyəli doktor (clocteur de troisieme cycle) universitetdə təhsilin beşinci və altıncı illərində verilir. Buna nisbətən yüksək səviyyə - «universiiet doktoru» (dokteur de J'Universitete) adlanır. Bu səviyyə
1897-ci ildə
müəyyənləşdirilmişdir və dissertasiya müdafiəsindən sonra təqdim edilir. Xarici vətəndaşlar da nisbətən yüngülləşdirilmiş tələblərlə dissertasiya müdafiəsindən sonra bu elmi səviyyəni qazana bilərlər. Ən yüksək səviyyə «dövbt dokionı» (dokteur de İ'Etai) adlanır. Bu səviyyəyə çatmaq üçün iki çap olunmuş dissertasiya təqdim olunmalıdır. Əsas dissertasiyanın (these prinsipale) möv- 59
zLisu dissertant tərəfindən seçilir, əlavə dissertasiyanın (these complementaire) mövzusunu işə müvafiq fakültə müəyyənləşdirir. 1935-ci ildə Almaniyada «elmbr doktoru» dərəcəsi ilə yanaşı, ((universitet doktoru» vəzifəsini tutmağa imkan verən dərəcə - ((doktor hahilitcıtııs» müəyyənləşdirildi. Almaniya Federativ Respublikasında doktor diplomunda doktorluq imtahanından alınmış qiymət və müdafiəyə verilən qiymət qeyd olunur. Bu ölkədə, habelə Avstriya və İtaliyada yalnız «doktor» dərəcəsi mövcuddur. Bir sıra ölkələrdə mütəxəssisin elmi xidmətlərini qeyd etmək məqsədilə fəxri dərəcə ((eimbr doktoru» (honoris causa-qısa şəkildə - h.s) müəyyənləşdirilmişdir. Britaniyanın müvafiq təcrübəsinə əsaslanan bir sıra ölkələrdə ((doktor» dərəcəsindən öncə ((magistr» dərəcəsi verilir. Humanitar ixtisaslar üzrə dissertasiya üçün (dncttsənət magistrb (master of arts); təbiət və texniki ixtisaslar üzrə hazırlanmış dissertasiya üçün ((eimbr magistrb (master of scienses) dərəcəsi verilir. Yaponiyada «magistr» (shusi) dərəcəsi bütün elmlər üçün müəyyənləşdirilmişdir. Bolqarıstan, Rumıniya, Çexiya və Slovakiyada «magistr» dərəcəsi əllinci illərdə müasir ((eimbr namtədb dərəcəsi ilə eyniləşdirildi. Fransada, Polşada, İsveçrədə, Danimarkada, Norveçdə və əksər Latın Amerikası ölkələrində universiteti bitirən məzunlara (bu zaman xüsusi dissertasiya təqdimatına ehtiyac olmur) «ma- gistr» adı verilir. Finlandiya, Yunanıstan, İspaniya, Portuqaliya, Meksika və Ekvadorda «magistr» dərəcəsi əvəzinə ((lisenzicıt» dərəcəsi təqdim edilir. Bu adı almaq üçün imtahan vermək və çap olunmuş əsər təqdim etmək lazımdır. İsveçrədə, Latın Amerikası ölkələrində elmi dərəcələr sistemi daha geniş diferensiasiyaya uğramışdır; ali təhsili başa vuranlar «lisenziat» adını alır. Ən aşağı elmi dərəcə «bakalavr» hesab olunur. Bu ad ixtisasa girişlə bağlı tədris fənlərindən imtahan verən iddiaçılara verilir. 60
Fransada və Fransa tipli universitetləri olan ölkələrdə - kamal attestatı alanlar «bakalavr» adlamr, bu heç bir elmi dərəcəni ifadə etmir. Rusiyada elmi dərəcələr XIX əsrdə təsdiq edildi. 1803-cü ildən başlayaraq fəlsəfə və hüquq fakültələrində üç pilləli sistem nəzərdə tutulurdu: universitet namizədi, magistr, doktor, tihh fakültəsində isə təbabət doktoru. Elmi dərəcələr universitet nizamnaməsi əsasında verilirdi. 1819-cu ildə Xalq Təhsili Nazirliyi Rusiyanın bütün universitetləri üçün «Elmi dərəcə almaq üçün Əsasnamə» qəbul etdi. Bu Əsasnaməyə görə, bütün əlaçı məzunlara «universitet kandidatı» adı verilirdi. Digər məzunlar isə bu adı almaq üçün müəllimlərin nəzarəti altında inşa yazmalıydılar. Magistr imtahanı iki, doktor imtahanı dörd sualdan ibarət olurdu. Onlara yazılı cavab verilməliydi. Doktorluq dissertasiyaları latın dilində yazılmalıydı.
adı isə on dörd ixtisas istiqamətlərindən biri əsasında müəyyənləşdirilirdi. «Magistr» və «doktor» dərəcəsi Xalq Təhsili Naziri tərəfindən təqdim olunurdu. 1837-ci ildə magistr və doktorluq imtahanlarında sualların sayı azaldıldı. Filologiya və təbabət üzrə dissertasiya yazmaq üçün latın dili vacib hesab olunurdu. İxtisaslaşmamış «dokior» dərəcəsi yalnız hüquqşünaslar üçün saxlandı. «Hüqucj doktoru», «riyaziyyat elmləri doktoru», «ləbiət elmləri doktoru», mmumi dilçilik doktoru», «Şərq dilçiliyi doktorıo) kimi
elmi adlar
müəyyənləşdirildi. 1844-cü ildə «Elmi dərəcələrin verilməsi haqqında Əsasna- mə» ilə «magistr» dərəcəsinin verilməsi 22 ixtisas üzrə müəyyənləşdirildi. Dissertasiyaların latın dilində yazılması tələbi ləğv olundu. Yalmz təbabət üzrə doktorluq dissertasiyaları 1859-cu ilə qədər latınca yazılırdı. 1863-cü ildən başlayaraq universitet nizamnaməsi Elmi Şuraya dissertasiya müdafiə etmədən görkəmli alimlərə «fəxri doktor» adı və imtahansız «magistr» dərəcəsi vermək hüququnu təsdiqlədi. Alimin ixtisasını müəyyənləşdirən elmlərin sayı universitetin kafedralarına uyğun olaraq 1864-cü ildən başlayaraq artırıldı. 61
XIX əsrin 60-cı illərində əlyazması formasında olan dissertasiyalar çap olunmuş dissertasiyalarla əvəz olundu. Dissertasiyanın məzmunu və müdafiəyə təqdim olunan əsas elmi müddəaların «Elmi məqalələr məcmuəsində», universitetin «E1- nıi əsərlər»ində, sahə jurnallarında məqalə və tezis şəklində çap olundu. Rusiyanın hər hansı bir universitetində müdafiəyə bura- .xılmayan dissertasiya müdafiə üçün başqa universitetə təqdim oluna bilərdi. 1884-cü ildə fakültələr xüsusi hallarda magistr dissertasiyası üçün «doktor» adı vermək hüququ qazandı. 1917-ci il oktyabr çevrilişindən sonra Rusiyada elmi dərəcələrin verilməsində müəyyən dəyişikliklər edildi. 1934-cü ilin yanvarında, daha sonra isə 1937-cü ildə wimbr namiz,ıdi» və
müəyyənləşdirildi, namizədlik minimumları və dissertasiya müdafiəsi qaydaları dəyişdirildi. 1934-cü ildə keçmiş SSRİ məkanında Ümumittifaq Ali Attestasiya Komissiyası (ÜAAK) fəaliyyətə başladı. 1949-cu ildən dissertasiyanın müdafiəsi üçün çap olunmuş avtoreferatın, 1958-ci ildən dissertasiyanın mövzusu üzrə çap olunmuş məqalələrin olması tələbi qoyuldu. 1973-cü ildə dissertasiyanın həcmi dəyişdirildi. Keçən əsrin 70-80-cı illərində mütəxəssis kvalifikasiyası- fizika, riyaziyyat, kimya, biologiya, geologiya-minerologiya, coğrafiya, texnika, hüquq, pedaqogika, psixologiya, təbabət, incəsənət, arxitektura ixtisasları üzrə müəyyənləşdirilirdi. Hər bir elm daxilində sonrakı diferensiasiya nəzərdə tutuldu (bütövlükdə 500 ixtisas üzrə). 1992-ci ildən elmi dərəcələr və elmi adlar xüsusi ixtisaslaşmış dissertasiya şuralarında verilməyə başlandı. 1994-cü ildə Rusiya Federasiyası tərəfindən yeni müdafiə qaydaları təsdiqləndi. İlk dəfə olaraq ali məktəbdə professor (latınca «profes- sor»- müəllim deməkdir) statusu XVI əsrdə Oksford universiteti tərəfindən müəyyənləşdirilib. 62
Sonralar bir sıra ölkələrdə «orclinar professor» (ştatda) və «ekstra ordinar» (ştatdankənar) professor dərəcələri tətbiq olundu. Dosent (latın sözü docens, docentis-öyrədən, təlim edən deməkdir) adı ən aşağı elmi dərəcəsi olan şəxslərə verilirdi. XIX əsrdə bir sıra ölkələrdə «prmn-dosent» vəzifəsi yarandı (onlara tələbələrin təhsil haqqından məvacib verilirdi). Britaniya sistemli ali məktəblərdə «chsent» adı mənasında
Fransız sistemli ali məktəblərdə 1808-ci ildən başlayaraq «aqreje» adlı elmi dərəcə yarandı. Müxtəlif ixtisaslar üzrə bu elmi
dərəcəni daşıyan şəxslər liseylərdə və universitelin bəzi fakültələrində dərs deyə bilərdilər. 1755-ci ildə Moskva universiteti yarandıqdan sonra ((professor» adı özünə daha möhkəm status qazandı. 1863-cü ilə qədər «dosent» mənasında <(ad’yunkt-professor» ifadəsi işlədilirdi. 1863-cü ildə dosent ifadəsi, 1884-cü ildən isə
üçün magistr imtahan verməli və fakültə müəllimlərinin iştirakı ilə iki sınaq mühazirəsi oxumalı idi. SSRİ-də ali məktəb müəllimlərinə və elmi işçilərə dərəcələr pedaqoji və elmi fəaliyyətləri əsasında verilirdi. İyirminci illərdən ali məktəblərdə «professor», ((dosent» və ((cıssistent» d,voco- bri, elmi müəssisələrdə isə «böyük elmi işçi», «kiçik elmi işçi» adları özünə yer tapdı. Elmi adların atestasiyası sistemi dəfələrlə dəyişdirildi. 1986-cı ildə «baş», «aparıcı», «böyük», «kiçik» elmi işçi adları müəyyənləşdirildi. Rusiya Federasiyasında 1994-cü ildən AAK-ın qərarı ilə ixtisas üzrə <(professor» adı verilir. Ali məktəbin, elmi müəssisənin, elmi-tədqiqat institutunun Elmi Şurasının qərarı ilə ixtisas üzrə «böyük elmi işçi» adı verilir. «Professor» adının verilməsi üçün elmlər doktoru dərəcəsi və beşdən az olmayaraq elmlər namizədi dərəcəsi almış yetirmələrimin olması vacib hesab olunur. «Böyük elmi işçi» adının verilməsi üçün elmi dərəcə, ixtiralar, yaxud çap edilmiş elmi işlər olmalıdır. 63
1995-ci ildən başlayaraq ((kafedranın proJies'.wrıı» və ((kafedranın dosenti» elmi adlan Rusiya Federasiyasının dövləi komitəsi tərəfindən ali təhsil müəssisələrinin elmi-pedaqoji işçilərinə verilir,
oxuyan, tədris-metodik və elmi əsərləri olan, aspirant və disser- uıntlann elmi işlərinə rəhbərlik edən və elmlər doktoru dərəcəsi olan şəxslərə verilir. «Kafedranın dosenti» elmi adı - mühazirə oxuyan, elmi- metodik və elmi əsərləri olan elmlər namizədinə verilir. 2.4. AZƏRBAYCANDA ELMİ DƏRƏCƏ VƏ ELMİ ADLARIN VERİLMƏSİ Azərbaycanda elmi dərəcələrin və elmi adların verilməsi sahəsində kifayət qədər zəngin təcrübə qazanılmışdır. Azərbaycanda elmi və elmi-pedaqoji kadr hazırlığının ilkin mərhələsi XX əsrin 20-ci illərinə təsadüf edir. 1926-cı ilin may ayında Azərbaycan KP MK Xalq Maarif Komissarlığına respublikanın ali məktəblərində aspirantura təşkil etməyi tapşırdı. Bu dövrdə elmi kadr hazırlığının qaydasını, formalarını və müddətini qəti müəyyən edən normativ sənəd yox idi. ((E!mi .vıwkdaşıı, «elnn i.^-çi», ((aspirant» kimi anlayışlar arasında dəqiq fərq
qoyulmamışdı. Onların
hüquq və
vəzifələri müəyyənləşdirilməmişdi. Elmi kadrlar hazırlamaq üçün maliyyə vəsaiti ayrılmamışdı. İlk dəfə ADU-da və Azərbaycan Polilexnix İnslitunda (indiki Neft Akademiyasında) aspirantura şöbələri yaradıldı. 1929-cu ilin may ayının 18-də respublika XMK nəzdində Dövlət Elm Şurası elmi işçilər hazırlamaq üçün «Əsas- namə» təsdiq etdi. Bu əsasnamədə göstərilirdi ki, aspiranturada təhsil müddəti 3 ildir. Aspirant həmin müddət ərzində elmi işini hazırlanmalı və fakültənin açıq iclasında onu müdallə etməlidir. Aspirant elmi işlə yanaşı, təhsil illərində rus dilini, həm də milliyətindən asılı olmayaraq xarici dillərdən birini öyrənməlidir. Milli kadrlar hazırlamaq məqsədilə 1929-cu ildə ADU- da, «İrəli çəkilmiş tələbələr institutu» təşkil edildi. Həmin
instiUltıın fəaliyyətini tənzimləyən «Əsasnamə»də yazılırdı: «Tələbələrin proletar hissəsindən daha hazırlıqlı olanlarını əvvəlcədən müəyyən edib irəli çəkmədən və onlara hələ tələbəlik skamyalarından başlayaraq tədricən elmi işə hazırimaq üçün faktik imkan yaratmadan, elmi işçi kadrlarının planlı surətdə komplektləşdirilməsi kifayət dərəcədə yaxşı aparıla bilməz. Məhz bu vəzifəni yerinə yetirmək məqsədilə ali məktəblərin nəzdində «İrəli çəkilmiş tələbələr institutu» yaradılır». Belə bir təşəbbüsün həyata keçirilməsi bilavasitə aspirantura vasitəsilə Azərbaycanda milli elmi-pedaqoji kadr hazırlığına xidmət edirdi. SSRİ AAK-ı 1992-ci ilə kimi Azərbaycanın ali məktəb və elmi-tədqiqat institutları Elmi Şuralarının qərarına əsasən alimlik dərəcələrini təsdiq etmiş, elmi-pedoqoji kadrların attestasiya şuralarının fəaliyyətinə nəzərət etmiş, respublikamızda yaranan şuralara doktorluq və namizədlik dissertasiyalarını müdafiə etmək hüququ vermiş, onların tərkibini təsdiq etmişdir. Hazırda bu işi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası həyata keçirir. Azərbaycanda elmi və elmi-pedaqoji kadr hazırlığında yaranmış ənənə hələ də saxlanılır. Avropa ölkələrindən fərqli olaraq yüksək elmi ad almaq üçün iki dəfə (namizədlik və doktorluq) dissertasiya müdafiə etmək tələb olunur. Respublikamızda ikipilləli ali təhsil sisteminə keçid bäjyük miqyaslı və mühüm əhəmiyyətli dəyişkənliyə səbəb oldu. İkipilləli mütəxəssis hazırlığının birinci pilləsində məzunlara «baka- lavr» ali peşə-ixtisas dərəcəsi, ikinci pillənin məzunlarına «ma- gislr» ali peşə-ixtisas dərəcəsi, pillələrə bölünməyən ixtisaslar üzrə təhsilini başa vuran məzunlara isə ali ixtisas dərəcəsi verilir. Azərbaycan Respublikasının «Təhsil Qanunu»nun yeni layihəsinə görə, ali məktəb təhsilindən sonrakı təhsil doktoranturada həyata keçirilir. Müvafiq -felmi dərəcələrin alınması doktorantura yolu ilə həyata keçirilir. Azərbaycan Respublikasında aşağıdakı elmi dərəcələr müəyyənləşdirilmişdir: - fəlsəfə doktoru (R.H.D) (elm sahələri göstərilməklə), - elmlər doktoru (Dr. Sc) (elm sahələri göstərilməklə). 65
«Doktor» - ixtisaslaşdırılmış Elmi Şura tərəfindən verilən ən yüksək elmi dərəcədir. Yeni təhsil strukturlarına müvafiq fəaliyyətə başlayan təhsil sistemində ilk doktoranturalar açılana qədər «elmlər namizədi» elmi dərəcəsi saxlanır. Yeni doktoranturalar fəaliyyətə başlayarkən elmlər namizədlərinin attestasiyası keçirilir. Attestasiyanın nəticələrinə uyğun olaraq «magistr» və ya «doktor» elmi dərəcəsi verilir. «Dosent» və «professor» elmi adlarını ali məktəblərin, elmi tədqiqat institutlarının Elmi Şuraları verir və müəyyən olunmuş qaydada təsdiqlənir. Magistrdən sonra birbaşa doktor elmi dərəcəsinə keçilməsi ilə əlaqədar olaraq «dosent» və «professor» elmi adlanmn verilməsinə tələbkarlığın artırılması gözlənilir. Ali məktəb vəzifələrinə seçkilərdə ancaq doktorların iştirakı məqsədəuyğun hesab olunur. 2005-2006-cı tədris ili üçün respublikamızda ali məktəblərin magistraturasına yeni qəbul qaydaları müəyyənləşdirilmişdir. Azərbaycan Respublikasının dövlət və qanunvericilikdə müəyyən edilmiş qaydada qeydiyyatdan keçmiş qeyri- dövlət ali məktəblərinin magistraturasına qəbul mərkəzləşdirilmiş şəkildə həyata keçirilir. Ümumiyyətlə, müxtəlif ölkələrin akademik və elmi dərəcələrin verilmə reqlamentlərində, strukturu, sertifikat və diplomların forma və xüsusi çəkisində bir çox oxşar cəhətlər var. Lakin bununla belə iki elə ölkə tapmaq mümkün deyil ki, təhsil modelləri, diplomlar və onların əldə olunması üçün verilən tələblər və qoyulan şərtlər biri-birinin eyni olsun. Ayn-ayrı ölkələrdə
sənədləri mövcuddur. Hər bir ölkə bu sənədlərə özünəməxsus kriteriyalarla yanaşır. Azərbaycan Respublikası öz təhsil sisteminin inkişaf prioritetlərini Avropa məkanında gedən proseslərə inteqrasiya olunmaqla müəyyənləşdirir. Uzun illər boyu elmlər namizədi və elmlər doktoru strukturu ilə fəaliyyət göstərən Azərbaycanda bu gün fəlsəfə doktoru və elmlər doktoru modelinə keçid ideyası əsas götürülür. 66
2003- cü ilin may ayında respublika hökuməti «Xarici dövlətlərin ali təhsil sahəsində ixtisasların tanınması və ekviva- ientliyinin müəyyən edilməsi (nostrifikasiyası)» qaydalarını təsdiq etmiş. Təhsil Nazirliyində yaradılan xüsusi komissiya bu istiqamətdə real fəaliyyətə başlamışdır. ƏSAS MÜDDƏALAR XX yüzilliyin 60-cı illərindən başlayaraq ali məktəb tələbələrinin təhsili və tərbiyəsinin özünəməxsus xüsusiyyətləri, ali təhsil müəssisələrində pedaqoji və elmi fəaliyyətin vəhdəti, ali məktəbin təşkili, idarə olunması və ona rəhbərlik məsələləri elmi tədqiqatların, əsas mövzusuna çevrildi. Son illərdə ali məktəb pedaqogikası ilə bağlı dəyərli dərslik və dərs vəsaitləri yarandı. Təlim prosesinin reallaşdırılmasının innovasiya texnologiyaları, distant təlim texnologiyaları, təlimin keyfiyyətinin təkmilləşdirilməsi, rəqabətə dözümlü, kompe- lenlliyi, yüksək professional peşəkarlığı, mədəniyyəti və intellekti ilə seçilən mütəxəssis hazırlığı məsələləri yeni kitabların əsas mövzusuna çevrildi. B. Bəşirovun «Ali məktəb pedaqogikası», «Ali məktəb di- daktikası», N.Kazımovun «Ali məktəb pedaqogikası» bu sahədə ilk uğurlu addım və sonrakı tədqiqatlar üçün təkan oldu. 90-cı illərdə Azərbaycan AAK-nın qərarı ilə bütün ixtisaslar üzrə aspirant və dissertantların ali məktəb pedaqogikasından minimum imtahanı verməsi, pedaqoji təmayüllü universitet və institutların magistraturasında ali məktəb pedaqogikasının tədrisi. Təhsil Problemləri İnstitutunda ali məktəb problemlərini tədqiq edən şöbənin yaradılması ali təhsillə bağlı tədqiqatlara stimul verdi. 67
68
III FƏSIL
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA TƏHSİL SİSTEMİ 3.1. TƏHSİL SİSTEMİ HAQQINDA ANLAYIŞ Təhsil sistemi - hakimiyyət orqanlarının rəhbərliyi ilə ölkə
Təhsil,
tərbiyə və inkişaf kateqoriyaları bir-birilə vəhdətdə təhsil sistemi daxilində həyata keçirilir. Bu sistem mürəkkəb bir qurum təşkil edərək insanın şəxsi və ictimai həyata hazırlığım təmin edir. Təhsil sisteminin bir sıra özünəməxsus əlamətləri var. Bunlar aşağıdakılardır: • təhsil sistemi hər bir xalqın milli xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla iqtisadi, siyasi, elmi, texniki, mədəni inkişaf səviyyəsinə uyğun qurulur, cəmiyyətin və dövlətin mənafeyinə xidmət edir; • təhsil sistemi ölkə daxilində mövcud olan bütün təhsil-tərbiyə müəssisələrini əhatə edir və onların qarşılıqlı əlaqə və asılılıqda fəaliyyətini təmin edir; • təhsil sistemi idarə olunan mürəkkəb və dinamik qurumdur; • təhsil sistemi Təhsil Qanunu ilə təsdiq olunur; • təhsil sistemi cəmiyyət üzvlərinin milli mənlik şüurunun, intellektual və emosional sferalarını inkişaf etdirir, onların əməyə, ictimai fəaliyyətə, şəxsi həyata hazırlığını təmin edir; • təhsil tendensiyalarına verilən tələblər dövlətin təhsil sahəsindəki strategiyası ilə müəyyənləşdirilir; • təhsil sistemi təhsilin məzmununun müasir standartlara uyğun modernləşdirilməsini təmin edir; 69
• təhsil standartı yaratmaq və tətbiq etməklə dövlət özünün təhsil sistemi üzərində rəhbəredici rolunu həyata keçirir. Təhsil sistemi üstqurum hadisəsidir. Bu səbəbdən də hər bir ölkənin milli kaloriti, iqtisadi və ictimai quruluşuna müvafiq təhsil sistemi vardır və dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş prinsiplərə əsaslanır. Buna görədir ki, iqtisadi, siyasi və mədəni inkişafı müxtəlif olan ölkələrin təhsil sistemləri biri-birindən fərqlənir. Bu müxtəliflikdən asılı olmayaraq, təhsil sistemlərinin hamısına xas olan ümumi cəhətləri vardır. Hansı ölkədə yerləşməsindən asılı olmayaraq, vətəndaşların şəxsiyyət kimi inkişafını təmin etməsi, sosial-ictimai həyata
hazırlaması, fəal
həyat mövqeyi
formalaşdırması bütün təhsil sistemlərinə xas olan keyfiyyətdir. Azad, müstəqil, demokratik respublikamızda təhsil sisteminin məqsədi - dövlət təhsil standartlarına uyğun biliyə, bacarığa, praktik hazırlığa, mütərəqqi dünyagörüşünə malik olan, xalqın milli, mənəvi, mədəni dəyərlərinə və ümumbəşəri dəyərlərə dərindən yiyələnən, Azərbaycan xalqının azadlıq amalına, demokratik ideyalarına, insan hüquqlarına hörmət edən, ölkəmizin hərbi müdafiəsinə hər an hazır olan, onun inkişaf etmiş dünya ölkələri .sıra.sına çıxması üçün bilik, qüvvə və imlcanlarım əsirgəməyən, dünyanın hansı yerində olmasından asılı olmayaraq, vətən üçün yaşayan və çalışan, müstəqil və yaradıcı, azad, demokratik vətəndaşlar tərbiyə etməkdir. 3.2. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA TƏHSİL SİSTEMİNİN QURULUŞU Azərbaycanda təhsil sistemi vahiddir və bütün tədris müəssisələri arasında qarşılıqlı əlaqə, vəhdət, ardıcıllıq mövcuddur. Bu ardıcıllıq təhsilin müxtəlif pillələri arasında dahıa aydın şəkildə təzahür edir və təhsil sistemində fasiləsizliyi təmin edir.
70
Fasiləsiz təhsil - təhsil sisteminin bir mərhələsindən digərinə maneəsiz keçmək imkanında və hər bir vətəndaşın ömrü boyu təkmilləşməsinin zəruriliyində ifadə olunur. Respublikamızda fasiləsiz təhsil sistemi ailə tərbiyəsi zəminində qurulur. Məktəbəqədər tərbiyə müəssisələri - körpələr
psixi sağlamlıqları təmin edilir, şəxsiyyətləri ahəngdar surətdə inkişaf etdirilir, normal həyat tərzi üçün şərait yaradılır, davranışlarında özünü göstərən çatışmayan cəhətlər, nöqsanlar korreksiya edilir, ümumi təhsilə hazırlanır.
ibtidai təhsil, V-IX sinifləri əhatə edən - natamam orta təhsil, X-XI (XII) sinifləri əhatə edən - orta təhsil) ibarət olan orta ümumi təhsil müəssisələri şagirdlərin meyl və maraqlarını, fərdi psixoloji xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq onlara elmlərin əsaslarını öyrədir, fiziki və intellektual inkişafını təmin edir, şəxsiyyətini formalaşdırır, şüurlu surətdə peşə seçməyə istiqamətləndirir.
ümumi təhsil bazasında təşkil olunur. Orta ixtisas təhsili - natamam orta, ümumi orta təhsil bazasında təşkil olunur (liseylər, kolleclər, gimnaziyalar və s.) və ölkə iqtisadiyyatının müxtəlif sahələri üçün orta ixtisaslı mütəxəssislər yetişdirir. Ali təhsil - ümumi orta təhsil, peşə təhsili, yaxud orta ixtisas təhsili bazasında qurulur. Ali təhsil universitetlərdə, institutlarda, akademiyalarda, konservatoriyalarda, ali hərbi məktəblərdə həyata keçirilir. Ali məktəblər dövlət tərəfindən və habelə, müvafiq icazələrlə, özəl qaydada açılır. Ali təhsilin əsas məqsədi respublika iqtisadiyyatının, ictimai və mədəni həyatının müxtəlif sahələri üçün yüksək ixtisaslı, kamil mütəxəssislər hazırlamaqdır. Ali məktəblərdə 71
təhsil əyani, qiyabi, eksternat (latınca externius - xarici, kənar deməkdir. Təhsil müəssisəsində bilavasitə oxumayan şəxslərin burada keçilən təhsil kursu üzrə imtahan verməsi sistemi) formada reallaşdırılır. Ali məktəbin fəaliyyət istiqamətləri aşağıdakılardır: • dərin elmi biliyə, mütərəqqi dünyagörüşünə, mükəmməl ixtisas hazırlığına, yüksək erudisiyaya, mədəniyyətə malik vətəndaşlar yetişdirmək; • müxtəlif dərəcələrdən olan ali təhsilli mütəxəssislər hazırlamaq; • gəncləri elmi axtarışlara yönəltmək, onlarda təlim- idrak motivlərini formalaşdırmaq; • elmi-metodik ədəbiyyat, dərslik və tədris vəsaitləri hazırlamaq; • dövlət, müəssisə və ya müvafiq təşkilatların sifarişləri ilə kadr hazırlamaq üçün müqavilə bağlamaq; • elmi-pedaqoji və elmi kadrların attestasiyasını keçirmək; • ixtisasartırma və kadrların yenidən ixtisaslaşmasını təmin etmək; • xarici ölkələrin ali məktəbləri ilə əlaqə yaratmaq və s. Ali təhsil müəssisələri elmi-pedaqoji potensialı, maddi- texniki imkanları və təmayüldən asılı olaraq birpilləli (bakalavr), ikipilləli (magistratura), üçpilləli (doktorantura) təhsil verə bilər. Elə ali məktəblər var ki, onlar yalnız bir pillədən ibarətdir və yüksək ixtisaslı mütəxəssis kadrlar hazırlayır (məsələn, Azərbaycan Dövlət Tibb Universiteti, Ali Hərbi Məktəb və s.). Birpilləli ali məktəblərdə müəyyən peşə istiqaməti və ya konkret ixtisaslar üzrə ali təhsilli mütəxəssislər hazırlanır. Həmin pillənin məzunları ali təhsilli mütəxəssis kimi dövlət orqanlarında, digər idarə, müəssisə və təşkilatlarda əmək fəaliyyətinə başlaya bilər, yaxud müsabiqə yolu ilə istiqamət əsasında ixtisaslaşmalar üzrə ali təhsili davam etdirə bilərlər. Magistraturada daha dərin ixtisaslaşma aparılmaqla, elmi-tədqiqatçılıq bacarıqları formalaşdırılır. Magistraturanı başa vurduqdan sonra müdavimlər universitet və institutlarda yaradılmış Elmi Şuranın qərarı ilə «magistr» dərəcəsi alır. 72
Magistr dərəcəli mütəxəssislər ali məktəbin bakalavr pilləsində orta ixtisas məktəblərində elmi-tədqiqat mərkəzlərində, dövlət orqanlarında işləyə bilərlər. Magistratura pilləsində xüsusi elmi hazırlıq səviyyəsi, tədqiqatçılıq bacarıqları ilə fərqlənən məzunlar f.\ti.\a.sl(t.ş(h-
saxlanmağa məsləhət bilinir. Və müvafiq imtahanlardan sonra aspiranturaya (doktoranturaya), adyunkturaya qəbul edilir. Doktoranturanı başa vurmuş şəxs İxtisaslaşdırılmış Elmi Şurada doktorluq dissertasiyası müdafiə edir. «Dok- tor» elmi dərəcəsi almış mütəxəssis ali məktəbin «magisira- tura» pilləsində, elmi-tədqiqat mərkəzlərində, müxtəlif pilləli ali təhsil müəssisələrində fəaliyyət göstərə bilər.
kurslarında, habelə, bəzi ali məktəblərin nəzdində təşkil olunur. Sarbəst təhsil (öziifiiitəhsil) insanın müstəqil surətdə öz üzərində işləməsi, müxtəlif vasitələrlə (bədii və elmi əsərlər, dövri mətbuat, radio, televiziya, kino, teatr, müasir texniki vasitələr və s.) öz mədəni səviyyəsini artırması, görüş dairəsini genişləndirməsi deməkdir. 3.3. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ TƏHSİL QANUNU Azərbaycan Respublikasının 1992-ci ildə qəbul edilmiş Təhsil Qanunu respublikada təhsil sisteminin inkişafında mühüm mərhələ olmuşdur. Hazırda Təhsil Qanununun yenilə.ş- dirilməsi üzərində işlər davam edir. Təhsil Qanununun yeni layihəsi altı fəsildən ibarətdir. «Ümumi müddəalar» adlanan birinci fəsildə əsas anlayışlar, təhsil sahəsində Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi, təhsil sahəsində dövlət siyasəti, təhsilin əsas məqsədi, təhsildə fəaliyyət prinsipləri, vətəndaşların təhsil hüquqları, dövlət təhsil standartları, təlim dili və digər məsələlər şərh olunur.
işıqlandırır. 73
üçüncü fasikh təhsil
sisteminin idarə
olunması məsələlərindən danışılır. Dördüncü fəsil təhsil prosesinin iştirakçılarının hüquq və vəzifələrinə həsr edilmişdir. Beşinci fəsildə təhsilin iqtisadiyyatından, altıncı fəsildə isə təhsil sahəsində beynəlxalq əməkdaşlıqdan bəhs edilir. 3.4. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA TƏHSİL SİSTEMİNİN PRİNSİPLƏRİ Azərbaycanda təhsil sistemi dövlətin təhsil siyasətinin prinsipləri əsasında fəaliyyət göstərir. Bu prinsiplər Təhsil Qanununda öz əksini tapmışdır. Azərbaycan Respublikasının təhsil sistemi öz işini bu prinsiplər əsasında qurur. • Hüquqi
Respublikamızda təhsil almaq sahəsində heç bir məhdudiyyət yoxdur və hər bir vətəndaşın təhsil almaq hüququ vardır. Təhsil - dövlət standartlarına uyğun olaraq reallaşdırılır. Dini mənsubiyyətindən,.sosial vəziyyətindən, dilindən, yaşından asılı olmayaraq hamının təhsil almaq hüququ vardır. Hər kəs təhsil müəssisəsini, təhsilin formasını, təlim dilini seçməkdə azaddır. • Təhsilin humanist xarakteri Bu prinsipin tələbinə görə, təhsil prosesində öyrənənlərin maraq və meyilləri, fərdi imkanları, arzu və istəkləri nəzərə almır, onlara şəxsi həyat və sosial fəaliyyətləri üçün zəruri bilik, bacarıq və vərdişlər verilir, təhsil dövlət hesabına reallaşdırılır, fasiləsiz təhsil və özünütəhsil üçün şərait yaradılır, təhsilin iştirakçıları arasında əməkdaşlıq təmin olunur, gənc nəslə milli və bəşəri keyfiyyətlər aşılanır. Bir sözlə, təhsilin humanist xarakteri təhsilin məzmunundan tutmuş təşkilinə qədər təhsilin bütün komponent və altkomponentlərini əhatə edir. • Millif ümumbəşəri dəyərlərin, insan həyatı və sağlamlığının, şəxsiyyətin azad inkişafının üstün tutulması Bu prinsip respublikamızda təhsil sisteminin bəşəri dəyərləri ümumiləşdirilmiş formada özündə əks etdirməsində. 74
gənc nəslin sağlam və ahəngdar inkişafı üçün hər cür şorail yaradılmasında, hər bir insanın öz istedad və qabiliyyətlərini istədiyi istiqamətdə inkişaf etdirmək hüququna malik olmasında, respublikamızda məktəbdənkənar tərbiyə müəssisələrinin geniş şəbəkəsinin fəaliyyət göstərməsində də təzahür edir. • Tahsilin humaniiarlaşdmlması Bu prinsip təhsil müəssisələrində humanitar fənlərə ayrılan saatların artırılmasında, məktəblərimizdə Azərbaycan xalqının mənəvi dəyərlərinin daha dərindən öyrənilməsində, gənc nəslin estetik tərbiyəsinə diqqət və qayğının yüksəlməsində, öyrədən və öyrənənlərin həmrəylik və əməkdaşlığının inkişaf etdirilməsində özünü göstərir. • Təhsil sistemində vahidlik və varislik Təhsil sistemində vahidlik və varislik eyni tip tədris müəssisələrinin tədris planı və proqramlarının vahidliyində və dövlət standartlarına uyğun olmasında, cəmiyyətin bütün üzvlərinin təhsili üçün eyni şərait yaradılmasında, xalqımızın mənafeyinə xidmət etməsində ifadə olunur. Təhsil sistemində varislik prinsipi onun tamlığım təmin edir və təhsil sisteminin pillələri arasındakı əlaqədə təzahür edir. Bu, o deməkdir ki, təhsil müəssisələrinin hər biri öz fəaliyyətini özündən əvvəlkinin fəaliyyəti əsasında qurur. Varislik, həmçinin, hər bir təhsil alanın ixtisası üzrə təhsilin sonrakı, daha yüksək pilləsinə keçmək imkanının olmasında ifadə olunur. Nəticə etibarilə, təhsil sisteminin vahidliyi və tamlığı təmin olunur. • Dövlət təlim-tərhlyə müəssisələrində təhsilin diinyəviUy Dünyəvilik prinsipi təhsil alanlara gerçəklik haqqında real, obyektiv, düzgün elmi biliklər verilməsinə əsaslanır. • Təhsilin
Bu prinsip cəmiyyətimizin üzvlərinin təlim dilini və təhsilin formasını seçməkdə sərbəst olmasında, təhsil alanların arzu və maraqlarına uyğun peşə-ixtisas seçməsində, öz istedad və qabiliyyətlərini təkmilləşdirmək imkanlarının olmasında, təhsilin keyfiyyətinin daim yüksəldilməsi istiqamətində iş aparılmasında, tədris-tərbiyə müəssisələrində özünüidarə orqanlarının yaradılmasında, tədris-tərbiyə müəssisələrində 75
təlim-tərbiyə işlərinin müvafiq şuralar tərəfindən idarə olunmasında, hər bir məktəbin öz müəllimini seçmək hüququna malik olmasında, tədris-tərbiyə müəssisələrinin rəhbərləri, müəllimlər və təhsil alanlar arasında demokratik münasibətlərin qurulmasında, öyrənənlərin pedaqoji prosesin mərkəzinə qoyulmasında ifadə olunur. Bir sözlə, bu prinsip təhsil sisteminin demokratik əsaslar üzərində qurulmasını təmin edir. Təhsilin demokratikləşdirilməsi dövlətin təhsillə bağlı irəli sürdüyü demokratik qanunlara riayət etmək əsasında reallaşdırılır. • Tuhs'ilin fardihşdminmi ra
Təhsilin diferensiallaşdırılması təhsil alanların fərdi im kanları və psixoloji xüsusiyyətləri əsasında həyata keçirilir. Diferensiallaşdırma təhsilin, demək olar ki, bütün mərhələlərində özünü göstərir. • Tdbsil sisteminin açıqlığı Bu o deməkdir ki, Azərbaycanda dövlət orqanları ilə bərabər, ictimai təşkilatlar, kooperativlər, ayrı-ayrı vətəndaşlar təhsilin inkişafına yaxından kömək edir, onun yeniləşməsi və təkmilləşdirilməsi üçün
şərait yaradır, tədris-tərbiyə müəssisələrinin normal fəaliyyət göstərməsinə himayədarlıq edir. Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, təhsil üçün ayrılan maliyyə vəsaitinə vergi qoyulmur. Hazırda Azərbaycan təhsil sistemində dünya standartlarına uyğun istiqamətdə ciddi islahatlar aparılır. Azərbaycanda təhsil islahatlarının reallaşdırılmasmda ümummilli liderimiz H.Əliyevin böyük rolu olmuş, onun tərəfindən verilmiş «Azərbaycan Respublikasının təhsil sahəsində İslahat Proq- ramı» (1999-cu il) isə bu sahədə bütün konseptual göstərişləri özündə əks etdirmişdir. Proqramda respublikamızın təhsil sisteminin dünya standartlarına uyğunlaşdırılması, ümum- təhsil məktəbləri üçün dünya standartlarına uyğun proqram və dərsliklərin hazırlanması, ali məktəblərdə struktur və məzmun dəyişikliklərinin edilməsi, ali təhsil müəssisələrində çoxbalh qiymətləndirmə sisteminə keçilməsi, təhsilin bütün sahələrində əsaslı islahatlar aparılması, respublikanın aparıcı ali məktəblərinə müstəqillik statusu verilməsi və digər fəaliyyət istiqamətləri müəyyənləşdirilmişdir. 76
3.5. DÜNYA TƏHSIL
SİSTEMİNİN
İNKİŞAF STRATEGİYASI:
İNTEQRASİYA VƏ
UNİFİKASİYA
PROBLEMLƏRİ Müasir dünya təhsil məkanı məqsəd və vəzi (ələrinə. səviyyəsinə və keyfiyyətinə görə müxtəlif təhsil sistemlərini özündə birləşdirir. Hər bir ölkənin təhsil sistemi özünəməxsus xüsusiyyətləri qoruyub saxlasa da, dünya təhsil sistemi vahid, tam bir sistem təşkil edir və burada qlobal tendensiyalar nəzərə çarpır və bu tendensiyalar sırasında ali təhsil müəssisələrinin şəbəkəsinin genişləndirilməsi, ali
məktəbin tədris
proqramlarının yeniləşdirilməsi və korrektə edilməsi, ali təhsilin mobilliyinin artırılması, dünya təhsil sistemlərinin qarşılıqlı yaxınlaşması, «Avropa eyniliyinin» və «vətəndaşiığı- nın» təmin edilməsi; xarici dillərin öyrənilməsinin genişləndirilməsi, təlimin keyfiyyətinə və kadr hazırlığına yüksək tələblər verilməsi, təhsilə ayrılan dövlət büdcəsinin artırılması, yüksək ixtisas təhsilinə keçilməsi, təhsil sahəsində dövlətlər- arası əməkdaşlığın gücləndirilməsi, dünya təhsilinin humanitar tərkibinin əsaslı surətdə artırılması, şəxsiyyətyönümUi təhsilə üstünlük verilməsi, dünya təhsil məkanının polimədən! və sosial yönümlü olması kimi istiqamətləri göstərmək olar. Müasir dövrdə dünya təhsil sisteminə «bazar» və «salıib- karlıq» baxımından yanaşılması prioriteti də qeyd edilməlidir. Qlobal və regional xarakteri ilə fərqlənən dünya təhsil sisteminin əsas məqsədi insanı gələcəkdə gözləyən problemlərin səmərəli həlli yollarına istiqamətləndirmək, onda işgüzarlıq və sahibkarlıq keyfiyyətləri aşılamaq, onu proqnozlaşdırma, modelləşdirmə, layihələşdirmə və yüksək səviyyəli peşə ixtisas fəaliyyətinə hazırlamaqdır. İnsanlarda irqlərə, dinlərə, sosial quruluşlara, onların mədəni ənənələrinə tolerant münasibət tərbiyə etmək, böyük və kiçik etnosların tolerant birgəyaşayışını təmin etmək, polimədəni tərbiyəyə diqqəti artırmaq, dünya təhsil
sisteminin prioritetlərindəndir. Müstəqil, demokratik respublikamız dünya təhsil sistemində baş verən inteqrativ və unifikasiya (uni + latınca facio - edirəm deməkdir. Vahid şəklə, formaya, yaxud sistemə salma) proseslərindən geri qala bilməz. O, millinin 77
üzərində özünün polimədəni və sosial yönümlü ləhsil məkanını formalaşdırır. Qloballaşdırma təcrübəsi dünyanın digər regionlarında olduğu kimi Azərbaycanda gedən proseslərə öz pozitiv təsirini göstərir. Respublikamızda bu istiqamətdə ciddi iş gedir, islahatlar aparılır. Azərbaycan sürətlə müasir dünya təhsil məkanına qoşulur, çox mürəkkəb, lakin tam, bütöv bir sistem olan dünya təhsil sistemini qoruyub saxlamaq, möhkəmləndirmək, təkmilləşdirmək, polietnik tərbiyə mədəniyyətlərinin qarşılıqlı əlaqəsini təmin etmək istiqamətində məqsədyönlü fəaliyyət göstərir. Respublikamızın bütün sosial ictimai həyatında baş verən köklü dəyişikliklər milli təhsil sistemində də öz əksini tapır. Təhsilin
kimi prinsiplər milli və bəşəri dəyərlərə əsaslanan təhsil sistemimizi yaratmağa, təhsil alanların pedaqoji prosesin bərabər hüquqlu subyekti kimi formalaşmasına real şərait yaradır. Olduqca mürəkkəb və çoxparametrli sistem olan təhsilimiz dünya təhsil sisteminə daha artıq dərəcədə inteqrasiya edir, keyfiyyət göstəriciləri dövlət standartlarına uyğunlaşdırılır, keyfiyyətin daha dəqiq, obyektiv ölçülməsi üçün yeni, həm də etibarlı qiymətləndirmə mexanizmləri yaradılır, hüquqi-normativ bazanın, maliyyə ehtiyatlarının yaradılması ön plana çəkilir, monitorinqlər aparılır, pedaqoji proses daha dəqiq qiymətləndirilir, idarəetmənin dövlət-ictimai və ictimai- dövlət xarakteri müəyyənləşdirilir. Yeni sertifikatlatfdırma (fransızca certificat, latınca sertifiko - təsdiq edirəm deməkdir. Müəyyən bir faktı təsdiq edən sənəd), lisenziyalaşdırma (latınca licentia - azadlıq, hüquq demıəkclir), attestasiya (latınca attestatio - şəhadətnamə deməkdir. Təhsil alanın, yaxud işçinin bilik səviyyəsinin, ixtisasının müəyyən edilməsi) və akkreditasiya (accreditivis - vəkalətnamə deməkdir) sistemləri yaradılır, təlim-tərbiyə prosesinin məzmun və formaca effektiv olması istiqamətində axtarışlar aparılır, tədris müəssisələrinin fəaliyyətinin proqnozlaşdırılması məqsədilə modellər hazırlanır. 7S
Sivilizasiyanın müasir inkişaf səviyyəsində Azərbaycan təhsil sistemi dünya təhsil sisteminə intensiv surətdə inteqrasiya edir və bu, hər şeydən əvvəl, təhsilin məzmununun dünya standartlarına uyğunlaşdırılmasmda, təhsilin məzmunun elmin və texnikanın tərəqqisinə müvafiq qurulmasında, pedaqoji prosesdə müasir informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından istifadə olunmasında özünü göstərir. Tədris prosesinə yaradıcı münasibət, yeni pedaqoji təfəkkürün formalaşmasına, müasir tələblərə cavab verən mütərəqqi metodların yaradılmasına şərait yaradır. Təhsil sistemi açıq bloklar sisteminə daxil olduğundan Azərbaycan Respublikası öz təhsil sisteminin inkişaf prioritetlərini dünyada gedən proseslərə inteqrasiya olunmaqla müəyyənləşdirir, inteqrasiya prosesi - respublikamızda aparılan təhsil islahatlarının ana xəttini təşkil edir. 2010-cu ilədək Azərbaycan təhsil sisteminin Avropa təhsil məkanına inteqrasiyasının inkişaf perspektivləri aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilmişdir: • Avropanın norma və standartlarına uyğun olaraq ali təhsil sahəsində qanunvericilik sənədlərinin hazırlanması və qəbul edilməsi; • «Boloniya prosesi»nin şərtlərinə uyğun olaraq ali təhsil sektorunda islahatların aparılması; • Avropa Şurasının təhsil və ali təhsil-tədqiqat komitələrinin təşəİ3büsü ilə həyata keçirilən proqramlarda iştirak etmək; • Vahid Avropa
təhsil məkanına inteqrasiyanı sürətləndirmək məqsədilə informasiya və təcrübə mübadiləsini dəstəkləmək. Ümumavropa ölkələrinin təhsil sistemlərinin beynəlxalq müqayisəetmə və
onlar arasındakı ekvivalentliyi müəyyənləşdirmək üçün iki əsas mərhələli sistemə ehtiyac vardır; • dərəcəyə cjədərki mərhələ, başqa sözlə, ilk akademik dərəcəyə qədərki təhsil (bakalavriat); • dərəcədən sonrakı mərhələ, başqa sözlə, ilk akademik dərəcə alandan sonrakı təhsil (magistratura). Dərəcəyəqədərki mərhələdə (bakalavriatda) tələbələrin diversifikasiya edilmiş proqramlara çıxmaq imkanları olma- 79
İldir, yəni təhsil alanlar bu mərhələdə fənlərarası məşğələlərdə iştirak etmək, bir və ya bir neçə xarici dil öyrənmək, yeni informasiya texnologiyalarından istifadə etmək imkanlarına malik olmalıdırlar. Birinci mərhələdə təhsil müddəti 3 ildən az, 4 ildən çox olmamalıdır. Dərəcədən sonrakı mərhələdə (magistraturada) çox geniş seçim imkanları olmalıdır. İkinci mərhələdə təhsil müddəti 1-2 il nəzərdə tutulur. Bu mərhələnin yekununda təhsil alanlara magistr dərəcəsi verilir. Doktorluq dərəcəsi almaq üçün təhsilin müddəti 7-8 il olmalıdır. Təhsilin üçüncü mərhələsinin sonunda təhsil alanlara doktor dərəcəsi verilir. Həm dərəcəyəqədərki, ' həm də dərəcədən sonrakı mərhələlərində tələbələr müstəqil təlim-idrak fəaliyyətinə və tədqiqatçılıq işlərinə istiqamətləndirilməlidir. Hər iki mərhələdə təhsil alanların təhsilin, heç olmasa, bir semestrini öz ölkəsindən xaricdə hər hansı bir identik (latınca identijicare - eyniləşdirmək, identicus - eynilik deməkdir) tədris müəssisəsində davam etdirə bilməsi təmin olunmalıdır. Ümumiyyətlə, təhsilin müasir yüksək inkişaf səviyyəsində öyrədən və öyrənənlərin mobilliyiıw xüsusi diqqət verilməlidir. Təhsilin hər üç mərhələsində (bakalavriat, magistratura, doktorantura) ali təhsil sistemi üçün ixtisasların razılaşdırılmış və uyğunlaşdırılmış strukturlarının yaradılması məqsədilə, tədris proseslərinin səviyyəsi və nəticələri, istiqamətləri, profil və kompetensiyalar (insana müvafiq fəaliyyəti, norma və qaydaları adekvat surətdə dərk etməyə imkan verən bacarıqlar) və onların vahid kriteriyaları yaradılmalıdır. Bu əsasda da ümumavropa ali təhsil məkanı üçün ümumiləşdirilmiş ixtisaslar strukturu işlənib hazırlanmalıdır. Azərbaycan Respublikası özünün ali təhsil sistemini ümumavropa standartlarına uyğunlaşdırmaq üçün aşağıdakıları reallaşdırmağa çalışır: • İkipilhli ali tahsil sisteminin tatbiq Avropa ali təhsil zonası üçün ali təhsilin bütün ölkələrdə vahid formalı strukturuna keçid məqsədilə Azərbaycanda artıq neçə ildir ki, dövlət tərəfindən təsdiq olunmuş ixtisas klassifikatoruna uyğun olaraq ali təhsilli mütəxəssis hazırlığı 80
iki mərhələdə həyata keçirilir: bakalavriat -2 il.
4 il; magistratura • Akademik ra elmi dərac^brin miiayyaiıhşäirilmasi Dünyanın bir çox ölkələrinin ali təhsil və ondan sonrakı mərhələdə akademik və elmi dərəcələrinin strukturu, sertifikat və diplomların forma və xüsusi çəkisi ilə bağlı mövcud reqlamenthrin öyrənilməsi nəticəsində belə bir qənaətə gəlinmişdir ki, müxtəlif ölkələrdə akademik və elmi dərəcələrin reqlamentlərində bir çox oxşar cəhətlər vardır. Bununla belə, elə iki ölkə tapmaq mümkün deyil ki, onların təhsil modellərində diplomlar və onların əldə olunması üçün qoyulan şərtlər üst-üstə düşsün. Ayrı-ayrı ölkələrdə 7u^i/cr//avr, magistr, falsafa doktoru, elmlər doktoru, mütəxəssis,
müxtəlif kriteriyalarla səciyyələnən təhsil sənədləri mövcuddur. «Boloniya prosesi» iştirakçısı olan ölkələr bu problemin müvəffəqiyyətli həllinə xüsusi diqqət yetirirlər. «Boloniya prosesi» çərçivəsində ümumavropa modelinə maneəsiz, daha asan, daha çevik keçid məqsədilə Azərbaycanda uzun illər boyu elmlər namizədi və elmlər doktoru strukturu ilə fəaliyyət göstərən elmi-pedaqoji kadr hazırlığı sistemindən fəlsəfə doktoru və elmlər doktoru modelinə keçid ideyası meydana gəlmişdir. • Kredit sisteminin tətbiqi Bu müddəaya əsasən milli ali təhsil sistemlərində tədris prosesinin ağırlığı kreditlərlə (latınca creditum - borc deməkdir) müəyyənləşdirilir və bu məqsədlə Kreditlərin Köçürülməsi üzrə Avropa Sisteminə (ECTS) uyğun sistemin tətbiqi təklif olunur. Bu isə «ömrü boyu təhsil» konsepsiyasını reallaşdırmaq və konsepsiya çərçivəsində müvafiq model hazırlamaq imkanı yaradır. «Kreditlər» modeli təhsil alanlara yönəldilir və onların ömrü boyu təhsil prosesində iştirak etmək imkanlarını genişləndirir. Bu modeldən istifadə olunduqda «kursda qalma», «xaric olma», «bərpa edilmə» və s. kimi ifadələr leksikondan çıxır. Bu isə hər bir tələbəyə onun üçün sərfəli olan vaxtda müəyyən standartlar çərçivəsində kredit ballarını toplamaq 81
məqsədilə müvafiq bilik və bacarıq attestasiyasından keçməyə şərait yaradır. Bütün bunlar üçün vaxt limiti qoyulmur. Uzun illər «beş ballı» sistemlə qiymətləndirmə aparılan bir ölkədə birbaşa kreditlər sisteminə keçid heç də asan iş deyil. Odur ki, 1998-ci ildən başlayaraq Azərbaycanın ali təhsil sistemində çoxballı qiymətləndirmə mexanizmləri tətbiq edilməkdədir. Respublikamızın bir çox ali məktəbləri qiymətləndirmənin bu təcrübəsini müvəffəqiyyətlə həyata keçirir. Qiymətləndirmənin çoxballı mexanizmi ənənəvi qiymətləndirmə mexanizmi ilə müqayisədə bir sıra üstünlüklərə malikdir: - çoxballı sistem
təhsil alanların biliyinin qiymətləndirilməsinə obyektiv-demokratik yanaşmanı təmin edir; - çoxballı qiymətləndirmə mexanizmində «təsadüfı» qiymətləndirmə hallarına yol verilmir; - tələbə semestr boyu, fəaliyyət göstərərək ballar toplayır; - tələbə tədris fənnini mənimsəmə səviyyəsini nümayiş etdirmək üçün geniş imkanlara malik olur. Beləliklə, məlum olur ki, çoxballı sistemdə də «kreditlər» modelində olduğu kimi «toplayıcı model»ə üstünlük verilir. Bütün bu proseslər Azərbaycanın ali təhsil sistemində «kreditlər» modelinin tətbiqi üçün əlverişli şərait yaradır. • Təhsilin keyfiyyətinə nəzarət Müasir dövrdə keyfiyyət göstəriciləri tələbələrin təhsil aldığı dövrdə qazandıqları bilik, bacarıq və vərdişlərin inkşaf səviyyəsinə uyğun müəyyənləşdirilir. Transmilli təhsil standartlarına uyğun olaraq Azərbaycan ali təhsil müəssisələrinin akkreditasiya və attestasiyası mexanizmləri tətbiq edilir. 2004-cü ildə Azərbaycan hökuməti tərəfindən ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrinin attestasiya və akkreditasiyası haqqında normativ hüquqi sənəd - Əsasnamə təsdiq olunmuşdur. Əsasnamədə kollegial qərarçıxarma modellərinə üstünlük verilir. Azərbaycanın ali təhsil sistemində yaradılmış akkreditasiya mexanizmi strateji baxımdan son dərəcə əhəmiyyətlidir və Azərbaycanın Ümumavropa məkanına inteqrasiyası üçün real şərait yaradır. • Mobilliyin genişləndirilməsi 82
Ali təhsil sistemində mobütik (latınca ınohilis - mütəhərrik deməkdir) deyildikdə, sərbəst, çevik hərəkət başa düşülür. Təhsil alanlar və təhsil verənlər (professor-müəllim heyəti), habelə digər kadr korpusunun qarşılıqlı əməkdaşlığının və qarşılıqlı öyrənmənin dərinləşdirilməsini təmin edilməsi məqsədilə, mobillik, başqa sözlə, sərbəst çevik hərəkət genişləndirilməlidir. Azərbaycan Respublikası öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra ölkəmizdə bir çox xarici Ölkələrin səfirlikləri, daimi nümayəndəlikləri açılmış, xarici Ölkələrdə isə respublikamızın diplomatik korpusları fəaliyyətə başlamışdır. Bu da Azərbaycan vətəndaşlarının xarici ölkələrə getməsi üçün xeyli sadələşdirilmiş və asanlaşdırılmışdır. Həm də xarici vətəndaşların da respublikamıza problemsiz gəlməsi üçün real şərait yaradılmış, sovet dövrünə xas olan «Çin səddi» aradan qaldırılmışdır. • Qanunvericilik bazasının yaradılması Respublikamızda ali təhsil sahəsində Avropa məkanının norma və standartlarına uyğun yeni qanunvericilik sənədləri hazırlanmaqdadır. Transmilli qanunvericilik aktları ali təhsildə ən müasir, mütərəqqi yanaşmalara, yaradıcı münasibətlərə, yeni pedaqoji təfəkkürə, müasir modellərə və parametrlərə əsaslanır. • Doracahrin tanınması Bu, o deməkdir ki, ali təhsil sistemində dəqiq müqayisə- edici dərəcələr müəyyənləşdirilməlidir. Azərbaycanın ali təhsil sistemində artıq bir neçə ildir ki, təhsili başa çatdıranlara diploma əlavə edilən xüsusi sənəd də verilir. İşə götürənlər diploma standart formalı əlavələri də qəbul etməlidirlər. Əlavə sənəd geniş yayılmış Avropa dillərirıin birində yazılmalıdır. Ümumavropa standartları müəyyənləşdirildikdən sonra «Boloniya prosesi»nə qoşulan bütün ölkələr kimi respublikamızda da ali təhsilin məzmununda «ümumi standartlara riayət olunma» tələbi əsas götürüləcəkdir. Sosial deformasiyalar, müasir və proqnozlaşdırılan planetar təhlükələr, «həyəcan təbilləri» təhsil nəzəriyyəsində və praktikasında dərin dəyişikliklər etməyi tələb edir. Bunun- 83
hı əlaqədar yeni əsrin təhsil sistemi proqnozlaşdırılmalı, nəzəri cəhətdən əsaslandırılmalı', təhsil siyasəti və strategiyası modernləşdirilməlidir. Təhsil sistemində dəyərli nə varsa, qorunmalı və inkişaf etdirilməli, yeniləşdirilməli, yaxud dəyişdirilməlidir. Təhsilin inkişaf qanunauyğunluqlarına və tendensiyalarına əsaslanaraq dövlətin təhsil siyasəti, təhsilə yeni yanaşma tərzləri müəyyənləşdirilməlidir. Son dövrlərdə yenilikçi-pedaqoq alimlər tərəfindən onlarla pedaqoji sistemlər təklif olunmuş, fəhsilin yeni-yeni qanunauyğunluqları müəyyənləşdirilmişdir-*"Bütün bu yeniliklər aşağıdakı xüsusiyyətləri özündə ehtiva edir: • həmin yeniliklər cəmiyyətin tələblərindən irəli gəlmişdir və pedaqoji ictimaiyyətin situativ reaksiyasının məhsuludur; • pedaqoji nəzəriyyənin kifayət qədər mükəmməl və əsaslandırılmış olmamasının təzahürüdür; • pedaqoji nəzəriyyənin fəlsəfi-metodoloji əsaslarının kifayət qədər işlənməməsinin nəticəsidir; • vahid konseptual sistemin olmaması - situativ, fraq- mentar nəzəriyyələrin vəhdətini təmin etməyə, zəngin pedaqoji təcrübəni formalaşdırmağa imkan vermir; • təhsilin biri-birini tamamlayan (biri-birinə zidd olmayan) kateqoriyalar, qanunauyğunluqlar toplusunun olmaması. Göstərilən nöqsanları aradan qaldırmadan, təhsilin və təhsil sisteminin qanunauyğunluqlarını dərk etmədən, mükəmməl doktrina (elmi, fəlsəfi, siyasi nəzəriyyə) yaratmadan təhsil sahəsində dövlət siyasətini düzgün formalaşlırmaq mümkün deyil. Dövlət, hər şeydən əvvəl, təhsil sahəsində öz strategiyasım (yunanca strateqos, stratos - qoşun, aqo - aparıram deməkdir. İki mənada işlənir. Birinci, hərb sənətinin tərkib hissəsi, onun ən mühüm sahəsi, ikinci, ictimai-siyasi mübarizəyə düzgün və perspektiv (uzaq) proqnozlara əsaslanan rəhbərlik sənəti) müəyyənləşdirməlidir. Maraqlıdır ki, insanın
və.sivilizasiyanın inkişafın keyfiyyətcə yeni mərhələyə qalxması ilə təkcə proseslər deyil, anlayışlar da qloballaşır. Bu gün strategiya anlayışı təhsilə də aid edilir. Təhsilin inkişaf strategiyası tarixin irəli sürdüyü
suallara, planetar çağırışlara, dünyanı bürüyən təhlükələrə cavab vermək iqtidarında olmalıdır. 7>/7.y/7
elementidir, onun qanunlarına və prinsiplərinə istinad edir, gənc nəslin müstəqil həyata hazırlığının nəzəriyyəsi və praktikası ilə bağlı məsələləri əhatə edir, təhsilin tendensiyalarım etibarlı, uzunmüddətli proqnozlar əsasında layihələşdirir. Təhsilin fəlsəfəsinə, onun konseptual müddəalarına və
ümumi qanunauyğunluqlarına dövlət səviyyəsində istinad etmək - təhsil siyasətidir. Siyasət təhsil fəlsəfəsinin dövlətin idarəetmə fəaliyyətində əxzidir. Deməli, təhsil fəlsəfəsinin prinsipləri eyni zamanda dövlətin təhsil strategiyasının prinsipləridir. Təhsil strategiyası - dövlət siyasətinin son dərəcə mühüm sferası olmaqla və bilavasitə dövlət siyasətinin məqsədləri ilə müəyyənləşir. Siyasət, təhsil strategiyası qarşısında vəzifələr qoyur, strategiya isə onları reallaşdırmağın yollarını müəyyənləşdirir, həyata keçirilməsi mexanizmi göstərir. Təhsilin qanunauyğunluqlarına və tendensiyalarına istinad etməklə dövlətin yürütdüyü .siyasət onun inkişafının əsas istiqamətlərini, strateji məqsədlərini müəyyən edir. Strateji məqsədlər - proqnozlaşdırılmış, uzunmüddətli məqsədlərdir. Son illərdə dünyada təhsil sistemini təkmilləşdirmək məqsədilə milli doktrinalar, proqramlar, təhsilin modernləşdirilməsi konsepsiyaları yaranmış, yeni təhsil standartlarının yaradılması ideyası irəli sürülmüşdür. Təhsilin standartlaşdırılması və təhsil standartlarının permanent (fransızca permanent, latınca permaneo - qalıram, davam edirəm, fasiləsiz davam edən, daimi deməkdir) modernləşdirilməsi fikri artıq birmənalı şəkildə qəbul edilir. O fikir də mübahisə doğurmur ki, yeni təhsil standartları yalnız təhsilin məzmununun yeniləşdirilməsi əsasında yaradıla bilər. Dövlətin təhsil strategiyası reallaşdırılarkən aşağıdakı prinsipial xüsusiyyətlərə (bunu əsas prinsiplər də hesab etmək olar) istinad edilməlidir: • təhsilin universal və fundamental xarakteri; 85
• təhsil prosesində şəxsiyyətin fərdiləşdirilməsi və sosializasiyası (ictimailəşdirilməsi); • təhsilin kompotentliyi (professionallığı və əxlaqiliyi); • humanistləşdirmə və humanitarlaşdırma; • təhsildə milli və ümumbəşəri dəyərlərin vəhdəti. Bu prinsiplər biri-birilə və təhsil qanunları {ümumilik, obyektivlik va tamlıq, təhsilin inkişaf komponentlərinin biri- birindən asılılığı) ilə vəhdətdə təhsil strategiyasının əsas mahiyyətini ifadə edir. Təhsil strategiyasının hər bir prinsipi həm ayrılıqda, həm də vəhdətdə kompleks həyati problemlərdən, sistemli siyasətin nəticəsi kimi özünü göstərir. Bütöv, tam, uzunmüddətli sistemə daxil edilən dolayı, situativ məqsədlər, imitasiyalar (latınca imitatio - təqlid, yamsılama, saxta deməkdir) təhsilə, cəmiyyətə, insani münasibətlərə dağıdıcı təsir göstərir. Bu neqativ halın qarşısını almaq üçün fəaliyyət prosesində yuxarıda qeyd edilən dövlət təhsil strategiyaları (prinsipləri) əsas götürülməlidir. Bu strategiyaların qısa şərhini verək. Təhsil strategiyasının (təhsilin inkişafının) universallığı və fundamentallığı prinsipi.
Universallıq və fundamentallıq hər bir insanın və bütövlükdə hər bir sivilizasiyanın təhsili kimi, vahid prosesin müxtəlif tərəfləridir. Universallıq - təhsili və onun strategiyasını miqyas, həcm, məişətə uyğunluq baxımından xarakterizə edir. Fundamentallıq - qanunların, proseslərin, tendensiyaların qavranılması və dərk edilməsini, məişətə nüfuz etməsini nəzərdə tutur. Universal ölçü olmadan fundamentallıq təhsildə və tərbiyədə nöqsanlara gətirib çıxarır. Elmin öyrəndiyi qanunauyğunluqlar tədris fənlərində qapalı tədris materialı kimi təqdim edilir. Öyrənən onu (qanunauyğunluğu) dünyanın təbii inkişafının təzahürü kimi qəbul edə bilmir. Filosofların təbirincə desək, tədris fənninin öyrənilməsi prosesində təhsil alanlar gerçəklik və onun komponentləri haqqında fraqmentar biliklər əldə edirlər. Həyatın mahiyyəti isə dərk olunmur. Mövcud düşüncə tərzi gerçəkliyin daimi, dərin, ümumi, sistemli əlaqələrini anlama- 86
ğa mane olur. Qanun yığcam şəkildə ifadə olunmuş sistemtö- rədici bilik kimi qavranılmır. Bu neqativ halların qarşısını almaq üçün təhsilin məzmunu və təhsil standartları müəyyənləşdirilərkən dialekti- kanm üç mühüm qanunu əsas götürülməlidir. Çünki bu qanunlar vəhdətdə idrakın əsasını təşkil edən üç suala cavab verir; üçün? Nec^? Hara? Bu suallara verilən cavablar təbiət, cəmiyyət və təfəkkürün inkişaf strukturunu - doktrinasını əsaslandırmağa, inkişafın nxdnbayini, mahiyyatini və istiqamdüni müəyyənləşdirməyə imkan verir. Obyektiv gerçəklik - fəlsəfə vasitəsi ilə dövlətə və bütövlükdə cəmiyyətə, həm də pedaqogikaya dünya təhsil strategiyasının tamlığı və vahidliyinin təmin edilməsi sifarişini verir. Universallıq və tamlıq bu gün biri-biri ilə kəskin ziddiyyətdədir. Gerçəklik haqqında birləşdirilməsi çətin olan, xırda «hissəciklər»dən ibarət biliklərlə didaktikanın tələbləri arasında ziddiyyətlər mövcuddur. Fərd parçalanmış, biri-birindən təcrid olunmuş bilikləri tam mahiyyəti ilə vəhdətdə qavramaq imkanına malik deyil. Necə deyərlər, «insan ağacların arxasından meşəni görə bilmir». Təhsilin vahidliyi və tamlığı strategiyası konseptual biliklərin yaradılması, tədris fənlərinin konsentrik quruluşu, tədris bloklarının təbiət, cəmiyyət, insan və təfəkkür haqqında biliklərin fəlsəfi ümumiləşdirmələrlə əvəz edilməsi tendensiyalarını doğurur. Konseptual biliklərin yaradılması tendensiyaları müxtəlif formalarda təzahür edir. Məsələn, dövbt ləhsil standartlarında ümummədəni blokda fəlsəfəyə; təbii-elmi blokda isə təbiətşünaslıq konsepsiyasına ayrılan saatlar ciddi surətdə müəyyənləşdirilmişdir. Universal-fundamental strategiya müasir tarixi şəraitdə təhsilin bütün struktur elementlərinin inkişafını, insanın fiziki, mənəvi keyfiyyət və qabiliyyətlərinin vəhdətdə təşəkkülünü tələb edir. Söhbət bü gün insanın özü-özü ilə, cəmiyyətlə, gerçəkliklə vəhdətdə ahəngdar inkişafından gedir. Təhsilin universallığı və fundamentallığı strategiyası (ümumilik, obyektivlik və tamlıq) prinsiplərindən ayrılmazdır və dövlətin təhsil siyasətinin əsasıdır. Bu, eyni dərəcədə, təhsilin digər strategiyalarına (prinsiplərinə) da aiddir. 87
Tahsikh ş^xsiyy^ftin fardihşdirilməsi i’P sosializasiyası prinsipi Şəxsi və sosial priyentasiya (latınca oriens, oriemis ~ şərq, fransızca orientation, hərfi mənası Şərqə istiqamətlənmə deməkdir) dərin təhsilə tələbat deməkdir. Təhsil təbii və sosial yarlıq olan insanın məişətinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. İnsandan təcrid olunmuş sosiallaşma (ictimailəşmə), eynilə sosiallaşma olmadan təbii kontekstdən xaricdə fərdiləşmə qeyri-adiliyə, antihumanizmə gətirib çıxara bilər. Sosial olanla (kollektivlə) fərdiyyətin (fərdin) ziddiyyətli vəhdəti ictimai tərəqqinin hərəkətverici başlanğıcıdır. Təhsilin şəxsiyyət yönümlülüyü, hər bir insanın ahəngdar, təbii, sosial və fərdi inkişafını təmin edir, sonuncu isə cəmiyyətdə tarazlıq yaradır. Sosial və fərdi inkişafdakı qeyri-bərabərlik, fərdlə cəmiyyət arasında assimmetriya və konfliktlər doğurur, obyektiv mövcudluğun prinsip və qanunlarını biri-birindən təcrid edir, təhsilin inkişafını ləngidir. Məsələn, pedaqogikada «fər- di yanaşma» prinsipi mahiyyətcə özünün «fərdi yanaşına» prinsipinin əksi olan eqosentrizmə gətirib çıxarmışdır. Çünki bu halda fərd özünəbənzərlərdən (digər fərdlərdən) təcrid olunmuş halda götürülür. Fərdiyyət mahiyyət etibarilə ümuminin, universatın,
Didaktik mərkəzin «fokusu» insandır, fərdiyyət deyil. Bəzi təhsil tarixçiləri XVIII-XIX əsrləri cəmiyyət tarixində pedaqoji fəaliyyətin kütləvi peşəyə çevrilməsi dövrü kimi səciyyələndirirlər. Bu gün zəmanəmizin sosial sifarişinə uyğun olaraq müəllimlik fəaliyyətinin strukturu dəyişmişdir: elitar təhsilin, intellektual adamların, yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin yerini pedaqoji texnologiyalar əsasında «konveyr üsulu» ilə hazırlanan şəxslər tutmuşdur. «Öyrənən - öyrədən» sistemi keyfiyyətcə dəyişmişdir. Müəllim artıq təhsil alanları təəccübləndirən, onları heyrətləndirən şəxs deyil. Müəllim - öyrənənlərin, bir vaxtlar olduğu kimi, səcdə etdiyi, qarşısında baş əydiyi qibləgah da deyil. İndi müəllim, sadəcə, «texniki mütəxəssis»dir. Mövcud biliklərlə (bəşəriyyətin tarixi boyu 8S
yaratdığı biliklərlə) biliksizlik (Öyrənənlərin səviyyəsi) arasında əlaqələndirici şəxsdir. İndi tədris fənninin məznuınu ilə müəllimin şəxsiyyəti və fəaliyyəti arasında uçurum vardır. Bu, vahid təhsil prosesinin bir qütbüdür. Öyrənənlərin dayandığı qütbdə daha ciddi transformasiyalar (latınca trcmsfornuıtio - çevrilmə deməkdir. Mühüm
xüsusiyyətlərin, forma və görünüşün dəyişməsi), metamorfo- T.olar (yunanca metumorphösis - çevrilmə deməkdir. Dəyişilmə hadisəsi, təkamül prosesində qazanılmış uyğunlaşma) baş verməkdədir. Təlimə və müəllimə biganə münasibət yaranmış, müəllimlərin cəmiyyətdə tutduğu yüksək sosial status xeyli aşağı düşmüşdür. İndi təhsil alanların əksəriyyəti müəllimi nümunə kimi qəbul elmirlər, yüksək bilik almağa da cəhd göstərmirlər. Hər bir təhsil alana fərdi yanaşmam tələb edən təhsil-tərbiyə öz əhəmiyyətini itirməkdədir.
Sokrala və Platona görə, həyatın və təhsilin bütün qaydaları yeganə bir prinsipə istinad edir. Bu, peşəkarlıq və əxlaqiliyin vəhdətindən ibarət olan kompotenllikdir. Gecə və gündüz kimi bu prinsipin tərkib hissələri olan peşəkarlıq və əxlaqiliyin də təcrid olunmuş halda mövcudluğu mümkün deyil. Platona görə, kompetent adam, Ixn^qa sözL'), inudlcd xəHtasindon ibaroi 1,-ybiİ-sosial varlıqdır. O, ahəngdarlıq və qeyri-aliəngdarlıq, yüksək professional konıpolenllik və yar arsızlıq, zəngin mənəviyyat və əxlaqı naqislik, rəhmdillik və zülmkarlıq kimi keyfiyyətlərin bəzilərini özündə cəmləşdirir. Əxlaqi saflığın, mənəvi yetkinliyin, insana və canlı aləmə məhəbbətin, xeyirxahlığın yoxluğu insanın yaradıcı qabiliyyətlərini buxovlayır. Məhz buna görə də kompotenllik üzərində ciddi ictimai nəzarət hamı üçün vacibdir. Heç bir kəs daşıdığı vəzifə üçün məsuliyyətini bir an belə unutmamalı, öz insanlıq və vətəndaşlıq borcunu vicdanla yerinə yetirməyə səy göstərməlidir. Halbuki bu gün insanlar «ağına-bozuna baxmadan» təbiətə amansızlıqla müdaxilə etməklə onu eybəcərləşdirirlər. Heç bir şeylə hesablaşmadan sivilizasiyanın ən yüksək zirvəsini fəth etməyə çalışırlar. Bu niyyətlə də təbiətə amansızlıqla müdaxilə edirlər. Hesablanmışdır ki, XX əsrdə S9
bədbəxtliklər törədən kortəbii hadisələr daha dominant deyil. İndi dominant olan: nəqliyyatda, atom enerjisi sahəsində, kimya sənayesində baş verən qəzalardır, insanların qeyri- kompoienlliyi (əxlaqi. yaxud professional kompoienlliyə malik olmaması) üzündən baş verən faciəli hadisələrdir. Sosial və iqtisadi çətinliklər, müharibələr, inqilablar, yenidənqurmalar, islahatlar, düşüncələrin, hissiyyatların korlanması nəticəsində yeni-yeni fəlakət baş verir, kütləvi qırğınların sayı artır. Təhsildə kompotentlik strategiyasının (prinsipinin) nəzərdən qaçırılması, heç şübhəsiz, təbiətdə, cəmiyyətdə, təhsildə çox böyük nöqsanlar doğurmaqla bütün dünya sivilizasiyasının məhvinə aparıb çıxara bilər. Baş verə biləcək bu dəhşətlərin qarşısını almaq üçün təhsildə kompotentlik strategiyası bir an
belə unudulmamalıdır. Hıımamsll.Jijdirnw və humanitarUışdırma stratef'iya.sı. Bu strategiya professional və əxlaqi kompotentlik prinsipindən ayrılmazdır. Humanistləşdirmə və humanitarlaşdırma təhsilin məzmununun və formalarının insan təbiətinə, onun ruhuna, varlığına uyğun şəkildə qurulmasını tələb edir. Bu isə insanın cəmiyyətdə kompotent davranışı, kompotent yaşayışı deməkdir. Humanistləşdirmə və humanitarlaşdırma prinsipi təhsilin
varlığın ümumi əsasları, prinsipləri, strukturu və qanunauyğunluqlarından bəhs edən sahəsi) mahiyyətindən, insanı dünyanın, gerçəkliyin,.cəmiyyətin üzvi tərkib hissəsi kimi qəbul edən anlamdan irəli gəlir. Belə bir prosesə yalnız, humanist insani mühitdə, təbiətdə, cəmiyyətdə, bütün dünyada gözəllik və xeyirxahlıq üzərində qurulmuş münasibətlərdə rast gəlmək olar. Buradan çıxış edərək belə bir hökm vermək olar ki, hansı yerdə humanizm, qarşılıqlı anlaşma və məhəbbət, həssaslıq və qayğı yoxdur, orada təhsil-tərbiyə və təlimin vəhdəti qeyri-mümkündür. Orada tərbiyəedici strategiya da yoxdur. Orada təbiətin və insanlığın ahəngdar inkişafı mümkün deyil. Xeyirxahlığa, insanlığa əsaslanmayan təhsil insan orqanizmində və qəlbində «yad hüceyrələr» yaradır, cə- 90
miyyotdə və büiün gerçək aləmdə xərçəng şişlərinin lörəmə- sinə, harmoniyanın pozulmasına səbəb olur. Hıımanistləşdirmənin əks qütbü, başqa sözlə, professional krelinizmin (ağılsızlığın), eqoizmin, qəddarlığın qarşısını almağın yeganə yolu humanitarlaşdınnadır. Humanitar təhsil fəlsəfi, təbii-ehni, siyasi və texniki elmlərin dərindən və kompotent öyrənilməsini, elmlərin sirukiur və ontoloji baxımdan mahiyyətini anlamağı tələb edir. Ümumilik. obyektivlik, vahidlik, tamlıq və inkişaf qanunlarından doğan universallıq və fundamentallıq, professional və əxlaqi kompotentlik prinsipləri məhz humanitarlaşdırma strategiyası əsasında reallaşdırıla bilər. Məhz
humanitarlaşdırma strategiyası təhsili şəxsiyyətə istiqamətləndirə bilər, təbiətdəki, dünya sivilizasiyasındakı humanizmi ahəngdar surətdə biri- biriylə qovuşdura bilər, dünyanın, cəmiyyətin, insanın qav- ranılmasını və dərk edilməsini təmin edə bilər. Yalnız bu bloka daxil olan fənlər təhsil alanları istisnasız olaraq bütün gerçək aləmə xas olan qanunları dərk etməyə istiqamətləndirə bilər. Təhsil alanlara gözəlliyi görə bilməyi, qyiınətləndirməyi və qorumağı, həyatın gözəlliklərinə heyrətlənməyi, insan dühasının yaratdığı incəsənət əsərlərindən ilham almağı, qeyri-adi istedadlara pərəstiş etməyə alışdırmaq lazımdır. Həm öyrədən, həm də öyrənən incəsənət aləminin, rənglər, səslər, ritmiər, surətlər dünyasının vurğunu deyilsə, bədii əsərlərdən emosional zövq almırsa, riqqətə gəlmirsə, şəxsiyyətin ahəngdar inkişafı mümkün deyil. Əgər bu, belədirsə, deməli, təhsildə humanitarlaşdırma strategiyası unudulmuşdur. Məhz humanitarlaşdırma strategiyası fəlsəfə, təbii-elmi və texniki elmlərin öyrənilməsini təmin etməklə gözəlliyi duya bilən, gerçəkliyi «gözəllik qanunları» əsasında-qura bilən insanlar formalaşdıra bilər. Bütün texniki, bio, sosio, pedaqoji texnologiyalar insanı xoşbəxtliyə, təbiətlə, gerçək aləmlə, özü və ətrafında olanlarla ahəngdar münasibətlər yaratmaq məqsədinə xidmət etməlidir. Bu texnologiyalar hazırlanarkən məhsuldarlıqdan daha
çox, xeyirxahlıq kriteriyası əsas götürülməlidir. Xeyirxahlıq isə fəaliyyətin səmərəliliyinə və məhsuldarlığına müsbət təsir 91
göstsrir, insanın düşüncələrinə, hərəkətlərinə əxlaqi məzmun verir, professional kompotentliyi təmin edir. Təhsilin bütün qanunlarının və prinsiplərinin, xüsusən strategiyasının ilk və son məqsədi gələcəyə nikbin baxışlı xoşbəxt insan formalaşdırmaqdır. Hər bir insanın özünəməxsus xoşbəxtliyi var. Talesiz insanların bədbəxtliyi və kədərində isə oxşar cəhətlər çoxdur. Fiziki və mənəvi sağlamlıq normal ailə həyalı, yaxşı iş və sədaqətli dostlar, gözəllik və firavanlıq, nikbinlik və gümrahlıq, ətrafdakılarla qarşılıqlı anlaşma və hörmət, qayğılı və həssas münasibət insanın xoşbəxtlik göstəriciləridir. İnsanı xoşbəxt edən nə varsa, onun özünü də, ətrafmdakıları da duyğulandırır, nəcib mühüt yaradır. Xeyirxahlıq və alicənablıq həyatı gözəlləşdirir. Bədbəxtlik və eqoizm isə təkcə insanın öz qəlbinə, ruhuna deyil, təbiətə də öldürücü təsir göstərir. Təhsilin humanistləşdirilmə və humanitarlaşdırma prinsipi üzərində qurulması insana özünü də, ətrafmdakıları da xoşbəxt etməyin yollarını öyrədir, insanda həyatın hər bir zərbəsinə dözmək bacarığı formalaşdırır. T,ı/ısilda milli vd iimumhs^ari ıhyarhrin vnhdsti. Bu strategiya konkret ölkədə və bütün dünyada təhsil prosesinin inkişafetdirici istiqamətinin reallaşdırılmasını təmin elməyə yönəlir. Bü gün elmi fikirdə belə bir ideya meydana gəlmişdir: hər bir konkret ölkənin, xaliqin, millətin - bütün dünya mədəniyyətinin inkişafında, təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsində öz strateji xətti, vəzifələri var. Əgər xalq bu vəzifələri müstəqil surətdə həll elmirsə, yaxud başqa mədəniyyətlərdən nələrisə mexaniki «götürürsə», həmin xalq gec-tez dünya arenasında varlığını itirir, başqa xalqlara qaynayıb-qarışır, bir millət kimi məhv olur. Onun qalıqları üzərində yeni etnoslar, yeni mədəniyyətlər, yeni sivilizasiyalar meydana gəlir. Belə bir təhlükəli vəziyyət təhsildə milli dəyərlərin nəzərə alınması strategiyasının vacibliyini bir daha sübut edir. Deməli, hər bir xalq, hər bir ölkə özünün milli təhsil sistemini və tərbiyə məqsədini müəyyənləşdirərkən milli dəyərlərə, milli mədəniyyətə, milli intellektual potensiala, milli kadrlara (müəllimlərə. 92
zabitlərə, yazıçı və şairlərə, rəssam və bəstəkarlara, bir sözlə. «özününkiilər»ə) istinad etməlidir Digər tərəfdən, yalnız öz mədəniyyətinə qapılma (bu. heç mümkün də deyil) milləti cılızlaşdırmaqla, dünya m.ədə- niyyəti sırasından çıxarar, qarşılıqlı zənginləşmə yollarına «Çin səddi» çəkərdi. Əlbəttə,' bu. yeni ideya deyil. Hər bir xalq öz milli mədəniyyətini inkişaf etdirməklə yanaşı, digər xalqların da mədəniyyətlərini öyrənməli, qarşılıqlı m.ədəni münasibətlərdə iştirak etməlidir. Deməli, əsas məsələ einomədəni təhsil-tərbiyə prosesləri ilə ümumbəşəri başlanğıc arasında ahəngdar uzlaşmanın təmin olunmasıdır. Belə çıxır ki, müasir dünyanın inkişafını xalqların, millətlərin, dövlətlərin, milli təhsil doktrinaları və sistemlərinin
deməkdir) prosesini - vahid insan sivilizasiyasının təşəkkülü tendensiyası kimi qəbul edən nəzəriyyəçilər öz mülahizələrində haqlıdırlar. Bu fakt nəyi göstərir? Hazırda milli hüdudları qorumaq qeyri-mümkündür və müxtəlif xalqların özünəməxsusluğu, milli təhsil doktrinası arasındakı hüdudlar silinməkdədir. Bütün bunlar
söhbət xarici görünüşdən, geyimdən, üzün ifadəsindən, bir sözlə, milli xüsusiyyətlərdən deyil, mahiyyət xarakteri daşıyan milli mentalitetdən, dövlətçilikdən, xalqın mənəviyyatından gedir. Əgər «mənəvi konvergensiya)) baş verərsə, bu, xalqlar üçün, insanlıq üçün hansı nəticələrə gətirib çıxarar? Sistemlər haqqında təlimdə deyilir ki, sistemə məxsus elementlərin fərqlərinin nəzərdən qaçırılması sistemin dağılmasına gətirib çıxarır. Dünyanın mövcudluğu mahiyyət etibarilə gerçək aləmin məkan və zaman daxilində daimi hərəkətindən, canlının və cansızın, yerin və kosmik fəzanın heyrətamiz müxtəlifliyindən ibarətdir. Bu isə o deməkdir ki, xalqların, mədəniyyətlərin, təhsil sistemlərinin qeyri-adi müx- təlilİiyi, min illərlə yer sivilizasiyasının mövcudluğu və inkişafının zəruri, obyektiv nəticəsidir. Təhsildə milli və ümumbəşəri dəyərlərin vəhdəti prinsipinin reallaşdırılması imkanları sosial və noosfer qlobal- 93
Icişnıa prosesləri ilə əlaqədar olaraq getdikcə daha artıq genişlənir və dərinləşir. Bu, birinci növbədə, fasiləsiz təhsil «loko- motivi» olan ali təhsil sisteminə aiddir. Avropa təhsil məkanında təhsil kooperasiyalarının yaradılması bir çox ölkələrin reallıqlarına, vətəndaşların tələblərinə cavab verir, intellektual, mədəni, sosial, elmi-texniki potensialının inkişafına və möhkəmlənməsinə təkan verir. Artıq təhsildə ənənəvi olanlarla innovasiyaların vəhdəti prinsipi status qazanmaqdadır. Dünya təhsil tədqiqatçılarının fikrincə, ənənəvi olanlarla innovasiyaların davamlı, dinamik əlaqəsi keçmiş və gələcək arasında, mövcud olmuş və mövcud olacaq təhsil sistemləri arasında varislik əlaqəsini yarada biləcək. Milli ənənələrə və dünya təcrübəsinə əsaslanmayan innovasiyalar öz mənasını, əhəmiyyətini tez itirir. Məhz bu əlaqələri nəzərə almaqla təhsilin keyfiyyətini, milli, əxlaqi, mənəvi dəyərləri qoruyub saxlamaq mümkündür. Vaxtilə İ.Kant yazırdı: iiİnsanda iki başlanğıc vardtv: biri
İnsanın təbiətə maddi baxımdan yanaşması eqoist, istismarçı, amansız, məsuliyyətsiz münasibətdir. Onun təbiətə yalnız yaşayış mənbəyi kimi yanaşması - vəhşilikdir və insan bu halda yırtıcı rolunda çıxış edir. Təbiət isə bunu heç vaxt bağışlamır. İnsan özünü dərk etməyə qadir olan varlıqdır, başqa sözlə, özünü idarə edən, özünü reallaşdırmağı bacaran təbiətin hissəsidir. İnsanın mahiyyətindəki ilahi başlanğıc onu təbiətlə imnmnent
(latınca immanenüs nəyinsə daxilində olan, nəyə isə xas olan qanunauyğunluq deməkdir) əlaqələrini dərk etməyə və buna uyğun davranmağa, təbiətin bütün ünsürlərinə və təzahürlərinə qayğılı, həssas münasibət bəsləməyə yönəldir. İnsanın özünə, ailəsinə, əmək kollektivnə, ölkəsinə, xalqına. 94
dövlətinə, millətinə, ümumiyyətlə, insanlığa, bəşəriyyətə çjayğılı münasibəti nə qədər geniş və dərin olarsa, onda İlahiyə bağlılıq da o qədər güclü olar. Qırx min il ərzində «şüuıiu insan» çox şeyləri dərk eldi, çox sirlərə sahib oldu. Yalnız son iki-üç minillikdə o. başa düşdü ki, insan təbiət adlı vahid, tam orqanizmin yalnız bircə hüceyrəsi, düşünməyi bacaran «şüurlu hüceyrə»sidir. XXI əsrin başlıca vəzifəsi Ilahinin insanda kodlaşdırdığı bütün imkanların aktuallaşdırılmasmdan ibarətdir. Zəmanəmiz qlobal fəlakətlər, insan əli ilə yaranan böhranlar, cəmiyyətin deqradasiyası (latınca deqradatio enmə, keyfiyyətin aşağı düşməsi, geriləmə, tədricən pisləşmə, tənəzzül, düşgünləşmə deməkdir) dövrüdür. Xeyirxahlığa inanmaq VƏ hər şeyi onun qələbəsinə yönəltmək bu gün in.sanlara. insanlığa həmişəkindən daha çox lazımdır. İnsanın ruhi aləmi əxlaq qanunlarının məcmusudur. Əxlaqi keyfiyyətlər, mənəviyyat qanunları dini və dünyəvi anlamda mahiyyətcə eynidir. Fərq yalnız onun təfsirindədir. Bu gün pedaqogika elminin vəzifələrindən biri təhsil alanlara dini və dünyəvi olanların nisbəti, əlaqəsi və asılılığı haqqında obyektiv həqiqəti çatdırmaq, dini dünyagörüşünün ətraf aləmin dərk edilməsinin başlanğıc forması olduğunu izah etmək, insanın əxlaqi davranış normalarını, sosial münasibətlərini tənzimləyən mənəvi-psixoloji məzmunlu anlayışların və kateqoriyaların dini dünyagörüşün məhsulu olduğunu başa salmaqdır. ƏSAS MÜDDƏALAR • Təhsil sistemi açıq sistemlər blokuna daxil olan mürəkkəb bir qurumdur. • Azərbaycan Respublikası yeni iqtisadi münasibətlər kursunu götürərək öz təhsil sisteminin inkişaf prioritetlərini dünyada gedən proseslərə inteqrasiya və unifıkasiya olunmaqla müəyyənləşdirir. • Dünya təhsil məkanı polimədəni və sosial yönüm- lüdür. O, beynəlxalq təhsil mühitini formalaşdırmaq üçün açıqdır, biliklərin xarakterinə, insanın dünya dəyərlərinə yiyələnməsinə görə milli dəyərlərin üzərində yüksəlir. 95
• Müasir dövrdə dünya təhsilinə «bazar» və «sahibkar- lıq» baxımından yanaşılır.
Azərbayean Respublikasının təhsil sisteminin quruluşunu əks etdirən s.\em tərtib el.
Azərbaycan Respublikasının tohsil sistemi hansı prinsiplərə əsaslanır? Dünya təhsil məkanı nə deməkdir?
Yüklə 6,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|