FƏrrux rüSTƏmov tamilla dadaşova ali MƏKTƏb pedaqogikasi
Yüklə 6,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ədəbiyyat
f ^ yj ^ Lü
■.Li >.1.5 f.,Q
Mərdanov M., Ağanıalıycv R., Mehra- bov .A., Qardaşov 'I'. Təhsil sistemində monitorinq və qiymətləndirmə. Bakı; Çaşıoğlu. 2003. Rü,stəmov F. Pedaqogika tari.xi. Bakı: Nurlan. 2006. Kazımov N. Ali məktəb pedaqogikası. BakırNicai. 1999. Əhmədov B., Rzavev A. Pedaqogikadan mühazirə konspekıləri. BakııMaarit'. 1983. ‘ Paşayev Ə., Rüstəmov F. Pedaqogika. Bakı: Çaşıoğlu, 2002. Qasımova Mahmudova R.M. Pedaqogika. Mühazirə kursu. Bakı. Çaşıoğlu. 2003. Agamalıycv R,, Pirməmmədov İ. Avropada ali təhsil sisteminin inkişaf tendensiyaları. Boloniya prosesi və Azərbaycan konteksti «Azər- baycan müəllimi» qəzeti. 24 sentyabr 2004-cü il. Paşayev Ə. Dünya təhsil məkanı: inteqrasiya və unillkasiya yolla- rında problemlər. «Azərbaycan müəllimi» qəzeti. 2005-ci il. 96
IV FƏSIL
PEDAQOJI FƏALIYYƏTIN STRUKTURU
4.1.
PEDAQOJI FƏALIYYƏT
TƏŞKİLATI-İDARƏETMƏ PROSES KİMİ Pedaqoji fəaliyyət - bir sıra idraki əməliyyatların vəhdətindən ibarət mürəkkəb prosesdir. Bu mürəkkəb fəaliyyətin birinci komponenti müəllimin öyrətmə fəaliyyətidir. Sonrakı komponentlər refleksiv olaraq birincinin üzərində qurulur, başqa sözlə, öyrətmə fəaliyyətinə xidmət edir.
ümumiləşdirilməsidir. Üçüncüsü, tədris fənlərinin özünəməxsus xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla, təlim metodlarının və priyomlarının müəy- yanləşdirilməsindən ibarət metodoloji və metodik fəaliyyətdir.
tədris fənlərinin biri-birilə əlaqələndirilməsi və fənn proqramlarının tərtibidir. Tədris proqramlarının düzgün tərtibi təhsil vəzifələrinin aydın dərk edilməsindən asılıdır. Müasir texnoloji cəmiyyət çox intensiv inkişaf edir və bunu təhsil sistemindən də tələb edir. Yəni ölkə iqtisadiyyatının sifarişinə uyğun mütəxəssisin operativ surətdə layihə- ləşdirilməsini və müvafiq məqsədlərin tədris proqramlarının məzmununa daxil edilməsini tələb edir. Bu cür layihələşdirmə nəticəsində geniş mənada - insan, dar mənada - mütəxəssis modeli yaranır, dövlətin mənafeyinə uyğun olaraq şəxsiyyətin intellektual bacarıqları, bilikləri, qabiliyyətləri və onlar arasındakı əlaqələr aydın surətdə müəyyənləşdirilir və dəqiqləşdirilir. Təlim - öyradan rə öyrənmin fəal cjar.yılıqlı fəaliyyətidir, öyrənənin şəxsi səyi nəticəsində müəyyən hi/ik, bacarıq və vərdişlərin qazamiması prosesidir. 97
Pedaqoq öyrənmənin təlim-idrak fəallığım təmin etmək üçün lazımi şərait yaradır, oria (öyrənənə) zəruri informasiyaları və vasitələri təqdim edir, təlim fəaliyyətini istiqamətləndirir və nəzarət edir. Təlimin ən ümumi funksiyası cəmiyyət üzvlərinin əmək qabiliyyətlərini inkişaf etdirməkdir. Təlimin ən sadə variantı professional fəaliyyətin daşıyıcısı olan müəllimin və öyrənənin ünsiyyətidir. Təlimin vasitəsiz və vahid bir proses olması da burada təzahür edir. Təhsil prosesinin inkişafı, əslində, onun mürəkkəb fəaliyyət növlərinin daha sadə növlərə parçalanmasından, təlimin isə daha sadə fəaliyyət növlərinə ayrılmasından ibarətdir. Lakin bu cür inkişaf mürəkkəb fəaliyyətin dərin təhlilini, onun struktur elementlərinin müəyyənləşdirilməsini tələb edir. Məqsəd, mürəkkəb professional fəaliyyət növlərinin sadə, elementar fəaliyyət növlərinə parçalanması, sonra isə bu sadə əməliyyatların konstruksiyası nəticəsində mürəkkəb peşəkar fəaliyyət növlərinin yaradılmasıdır. Deməli, elementar əməliyyatların müəyyənləşdirilməsi və onların transiyasiyası pedaqoji fəaliyyətin hiriııd prinsipidir. Lakin bu, kifayət deyil. Çünki fəaliyyəti sona qədər sadə elementlərə parçalamaq mümkün deyil. Fəaliyyətdə daha mürəkkəb əlaqə və münasibətlər təzahür edir. Buradan pedaqoji fəaliyyətin ikinci prinsipi meydana gəlir: mənimsənilmiş elementlərdən mürəkkəb fəaliyyət növünü layihələşdirmək məqsədilə rəmzi vasitələrin müəyyənləşdirilməsi və translya- siyası. Rəmzi vasitələr pedaqoji fəaliyyətin layihələşdirilmə- sinə xidmət edən ünsürlərdir. Prosessual (qarşılıqlı münasibətlərin müəyyən olunmuş qaydası) - texnoloji baxımdan, təlim prosesi - iki ləlim situasiyasının ardıcıllığından ibarətdir. Bu situasiyalar elə qurulur ki, əvvəlki situasiyalar sonrakılar üçün vasitə və material rolunu oynayır. Yəni təhsil sistemi texnoloji proseslər sisteminə daxil edilir və nəticədə cəmiyyətin tələblərinə uyğun sosial-mədəni qabiliyyətlərə malik şəxsiyyət formalaşır. Təlim prosesində idarəetmə dedikdə, təhsil verənin təhsilalanlara məqsədəyönlü və sistemli təsiri başa düşülür. 98
idarə etmək - öyrənənə təzyiq göstərmək, onu təbiətinə zidd başqa bir istiqamətə yönəltmək demək deyil, əksinə, prosesin xarakterini, bütün tərkib ünsürlərini nəzərə alaraq pedaqoji təsirləri məntiqi olaraq uzlaşdırmaqdır. Təlim prosesinin idarə olunmasının özün,ım,ıxsus xüsu-
• .'şttwiu v’ə planlı ıasiv\ • idarə edən sistemaltı ilə (öyrədənlə) idarəetmə obyekti (Öyrənən) arasında səbəb-nəticə əlaqələrinin mövcudluğu; • idarə olunan sistemin dinamikliyi; • etibarlılıq, yəni idarə olunan sistemin müəyyən şəraitdə verilmiş funksiyaları həll edə bilməsi; • davamlılıq, yəni idarə olunan sistemin daxili və xarici amillərin təsirinə baxmayaraq, müəyyən olunmuş fəaliyyət rejimini saxlaması. İdarəetmə - həm fasiləsiz, həm də dövrü prosesdir. Bu, bir sıra idarəetmə həlqələrinin eyni zamanda və ardıcıllıqla reallaşdırılması ilə əlaqədardır. İdarəetmə fəaliyyəti məqsədin qoyulması və vəzifələrin müəyyənləşdirilməsi ilə başlayır, onların həlli ilə başa çatır. Bundan sonra qarşıya yeni məqsədlər qoyulur və idarəetmə fəaliyyəti davam edir. Fasiləsiz idarəetmə prosesinin sxemi belədir:
Təlim və tərbiyə prosesi belə bir sxem əsasında idarə olunur. Təlim prosesinin effektiv surətdə idarə olunmasını təmin etmək üçün aşağıdakı tələblərə əməl olunmalıdır: • təlim məqsədlərinin müəyyənləşdirilməsi; • idarə olunan prosesin real səviyyəsinin (vəziyyətinin) müəyyənləşdirilməsi; • fəaliyyət proqramının hazırlanması; 99 • təlim prosesinin vəziyyəti haqqında müəyyən parametrlərə uyğun informasiyanın alınması (əks əlaqə); • əks əlaqə kanalı ilə alınmış informasiyanın işlənməsi; • təlim prosesinə korreksiyaların daxil edilməsi. İdarəetmə prosesində öyrədənin vəzifəsi idarə olunan prosesin inkişaf strukturunu dəyişmək və onu əvvəlcədən nəzərdə tutulan səviyyəyə çatdırmaqdır. Təlimin idarə olunması bu prosesin hər bir iştirakçısının yerini, vəzifələrini, hüquq və məsuliyyətini dəqiqləşdirməyi, məqsədə çatmaq üçün əlverişli situasiya yaratmağı tələb edir. İdarəetmə - informasiyaverici prosesdir, o siqnalların verilməsinin qapalı zənciridir. Obyektin davranışı üzərində daimi nəzarətdir. İdarəetmə orqanından (öyrədəndən) idarə olunan obyektə (öyrənənə) idarəetmə siqnalları verilir. Obyektdən idarə edənə (öyrədənə) əks-əlaqə siqnalları ötürür. Sonuncular isə obyektin faktik vəziyyəti haqqında məlumatlardır. Öyrədən aldığı informasiyanı işləməli, dərk etməli və təlim prosesinə ediləcək korreksiyaları didaktik ardıcıllıqla müəyyənləşdirməlidir. Təlim prosesində əks-əläqənin yaradılması iki məqsəd daşıyır; • ■ aks-əlaqə məzmununun müəyyənləşdirilməsi - təlim məqsədlərinə və təlimin qanunauyğunluqlarına uyğun olaraq nəzarət olunacaq xarakteristikalar məcmusunun müəyyənləşdirilməsi (bu, tədris proqramlarının tərtibi zamanı baza kimi götürülür); •- əks-əlaqənin tezliyinin müəyyənləşdirilməsi.
fəaliyyətinin elə təşkili deməkdir ki, bu zaman idarə olunan sistemin nəzərdə tutulmuş səviyyəyə qalxması təmin olunur. Öyrənənin bu və ya digər tədris fənnini və yaxud həmin fənnin hər hansı bölməsini, mövzusunu bilməməsi nəticəsində yol verdiyi səhvlər fərdi formada özünü göstərir. Öyrənən mövzunu xatırlaya bilmir, izah edə bilmir, bu və ya digər faktı üzə çıxarmaqda, qanunauyğunluqları dərk etməkdə 100
çətinlik çəkir. Deməli, öyrədən öyrənənin fəaliyyətinə düzəlişlər etmək üçün təlim-idrak proseslərinin əsas parametrlərini diqqət mərkəzində saxlamalıdır. Təlimin özünəməxsusluğu ondadır ki, bu prosesin idarə olunması konkret şəxsiyyət - müəllim tərəfindən həyata keçirilir. Aydındır ki, tədris proqramının tərtibi zamanı müəllimin şəxsiyyəti ilə bağlı mürəkkəb və çoxçalarlı faktorları nəzərə almaq mümkün deyil. Ən yaxşı halda, proqram müəyyən təhsil alanlar qrupunun tipik xüsusiyyətləri sisteminə uyğunlaşdırıla bilər. Konkret qrupda təlim prosesində elə əlavə xüsusiyyətlər aşkarlana bilər ki, onların nəzərə alınması qarşıya qoyulmuş məqsədə daha tez çatmağa imkan verər.
Öyrənən tərəfindən biliklərin mənimsənilməsinin idarə edilməsi prosesində müəllim onların (öyrənənlərin) real bilik səviyyəsini nəzərə almaqla faktları müqayisə etmək və ümumiləşdirmək, nəticələr çıxarmaq, alınmış məlumatları tənqidi surətdə təhlil etmək bacarıqlarının formalaşmasına xüsusi diqqət yetirməli, dərslik materiallarını necə mənimsədiklərinə, mənimsəməyə nə qədər vaxt sərf etdiklərinə nəzarət etməli, korreksiya işi aparmalı və təlim-idrak fəaliyyətinin səmərəli' təşkilinə nail olmalıdır. Təlim prosesinin effektivliyinin təmin edilməsi öyrənənlərin idrak fəaliyyətinin formalaşması və onların ümumi təcrübədən fərdi təcrübəyə keçməsi prosesi kimi başa düşülməlidir. 4. 2.
MƏKTƏB
MÜƏLLİMİNİN
FUNKSİYALARI VƏ
ONA VERILƏN TƏLƏBLƏR Ali məktəb müəlliminin fəaliyyəti bir sıra funksiyaların yerinə yetirilməsi ilə bağlıdır. Bu funksiyalar aşağıdakılardır,-
Bu funksiyalar biri-birilə sıx vəhdətdədir və biri-digərini tamamlayır. Ali məktəb müəllimi üçün daha spesifik olan funksiya - pedaqoji və elmi tədqiqatçdıq fəaliyyətidir. Tədqiqatçılıq fəa 101
liyyəti ali məktəb müəllimini daxilən zənginləşdirir, onun yaradıcı potensialını inkişaf etdirir, elmi səviyyəsini yüksəldir. Müəllimin elmi-tədqiqatçılıq fəaliyyəti onun pedaqoji fəaliyyətin məqsədlərini daha aydın dərk etməsinə, təlim informasiyaların daha dərindən ümumiləşdirməsinə və daha məntiqi surətdə sistemləşdirməsinə, aparıcı ideya və nəticələri daha aydın müəyyənləşdirməsinə kömək edir. Əlbəttə, müəllimin tələbələrlə müxtəlif situasiyalarda həll edəcəyi məsələlərin hamısını qabaqcadan müəyyən elmək mümkün deyil. Hər yeni situasiyada problemin həllinin özünəməxsus yolları tapılmalıdır. Ali məktəb müəlliminin pedaqoji ustalığı, işə yaradıcı yanaşması onun konkret pedaqoji situasiyalardan çıxış edərək təhsil-tərbiyə vəzifələrini düzgün müəyyənləşdirməsində və onların optimal həlli yollarını tapmasında özünü göstərir. Deməli, ali məktəb müəlliminin pedaqoji fəaliyyətinin son dərəcə mühüm xarakteristikası onun yaradıcı məzmun daşımasıdır. Ali məktəb müəllimi müəyyən pedaqoji qabiliyyətlərə malik olmalıdır. Pedaqoji ədəbiyyatda müəllimin əsas peşə qabiliyyətləri belə qruplaşdırılır: konstruktiv qabiliyyətlər; didaktik qabiliyyətlər; təşkilati qabiliyyətlər; avtoritar qabiliyyətlər; kommunikativ qabiliyyətlər; qnostik qabiliyyətlər; suqqestiv qabiliyyətlər; perseptiv qabiliyyətlər.
məyə, öz fəaliyyətinin strategiyasını müəyyənləşdirməyə, təlim- tərbiyənin taktiki məqsədlərini reallaşdırmağa imkan verir. Diaq- nostlaşdırma və onunla qırılmaz surətdə əlaqədar olan proqnozlaşdırma pedaqoji prosesi düzgün istiqamətləndirməyə şərait yaradır. Əlində dəqiq diaqnozu olan və əlverişli proqnoza əsaslanan peşəkar pedaqoq təhsil-tərbiyə fəaliyyətini səmərəli və məhsuldar 102
şəkildə təşkil edir, gələcək fəaliyyətin modelini qura bilir, həm özünün, həm də tələbələrinin fəaliyyət növlərini layihələşdirir. Konstruktiv qabiliyyət təhsil-tərbiyə prosesini modelləşdirməyə, pedaqoji prosesdə bütün potensial imkanlardan və biliklərdən səmərəli və fəal surətdə istihidə etməyə, pedaqoji ustalığı artırmağa əlverişli şərait yaradır. Layihələşdirmə qabiliyyəti həmçinin son məqsədi görməyə, tələbənin gələcək ixtisaslaşması ilə bağlı aktual vəzifələri konkretləşdirməyə, tədris etdiyi fənnin elmi-nəzəri və praktik əhəmiyyətini düzgün müəyyənləşdirməyə imkan verir.
informasiyaların seçilməsində, tədris materialının hazırlanmasında, mövzunun şəxsiyyətyönümlü imkanlarının müəyyənləşdirilməsində, təlim
metodlarının seçilməsində. intizamın bərpa edilməsində və işgüzar təlim şəraitinin yaradılmasında, tələbələrin idrak maraqlarının, tələbatlarının stimullaşdırılmasında, öyrənənlərdə müstəqillik, təşəbbüskarlıq və ləlim-idrak fəallığının artırılmasında təzahür edir.
tələbələrin fəaliyyətinə düzgün rəhbərlikdə, onları aktiv ləlim-idrak prosesinə cəlb etməkdə, asudə vaxtlarını günün tələbləri səviyyəsində qurmaq bacarığında, habelə özünün ali məktəbdə pedaqoji əməyini təşkil etmək məharətində ifadə olunur. Akademik qruplarda şəxsiyyəllərarası münasibətləri tənzimləmək, tələbələri ictimai işlərə cəlb etmək və vəzifə bölgüsü aparmaq, planlaşdırmaq, görülmüş işləri yekunlaşdırmaq və s. təşkilati qabiliyyətlərlə bağlıdır. Müəllim təkcə tələbələrin'fəaliyyət və davranışını deyil, öz fəaliyyətini də real şəraitə uyğun dəyişdirməyi bacarmalıdır. Pedaqoji prosesin nəticələrinə nəzarət etmək və korreksiya işi aparmaq təşkilatçılıq qabiliyyəti ilə sıx bağlıdır.
münasibətlərin nizama salınması, tələbələrlə, öz həmkarları və rəhbər işçilərlə məqsədəuyğun pedaqoji ünsiyyətin yaradılması, tərbiyə işlərinin həyata keçirilməsi, pedaqoji prosesin gedişinin təhlili, yol verilmiş səhvlərin, yaxud arzuolunmaz nəticələrin səbəblərinin aşkarlanması və qısa zaman kəsiyində kor- rektə edilməsilə bağlıdır. Kommunikativ qabiliyyət və ünsiyyətdə 103
komponentlik
(latınca componens, componentis - təşkil edən deməkdir) müəllimə tələbələri, həmkarları ilə asanlıqla ünsiyyət yaratmağa və beləliklə, pedaqoji vəzifələri müxtəlif situasiyalarda səmərəli surətdə həll etməyə əlverişli şərait yaradır. Ünsiyyət prosesində müəllim tələbəyə, sadəcə olaraq, informasiya çatdırmır, emosional təsir göstərməklə, onu birgə fəaliyyətə, elmi əməkdaşlığa təhrik edir. Snqqestiv qabUiyyot (latınca suqqestio - təlqin, eyham, Isufə deməkdir).
Bu, təhsil alanlara təlqinedici, iradi-emosional təsir göstərməkdə ifadə olunur. Perseptiv
(latınca perceptio - qavrayış, təsəvvür deməkdir) qabiliyyətlər
təhsilalanlann daxili aləmini görmək bacarığında, onların emosional vəziyyətini obyektiv qiymətləndirməkdə, psixikasının xüsusiyyətlərini üzə çıxarmaqda təzahür edir. Snqqestiv və perseptiv qabiliyyətlər kommunikativ qabiliyyətlərlə vəhdət təşkil edir və onlardan aynimazdır. Avtoritar qabiliyyət
(latınca auctoritas, almanca autorilat - hakimiyyət, nüfuz deməkdir) - təhsil alanlara iradi-emosional təsir göstəıməklə onların nüfuzunu qazanmaqda özünü göstərir (şübhəsiz, nüfuzu öz fənnini yaxşı bilmək, həssaslıq və pedaqoji takt əsasında da qazanmaq olar). Avtoritar qabiliyyət müəllimin bir sıra kompleks keyfiyyətləri, xüsusən də qətiyyət, təkidlilik, dözüm, tələbkarlıq və digər iradi keyfiyyətləri, yetirmələrinin təhsil və tərbiyəsi üçün məsuliyyət hissi, özünə inam kimi şəxsi psixi xüsusiyyətlərilə sıx vəhdətdədir. Bu qabiliyyət «pedantizm»dən uzaq olmalıdır.
(yunanca qnosis - bilik, qnostis - idrak deməkdir) dedikdə, müəllimin ixtisas fəaliyyətinin əsasını təşkil edən bilik və bacanqlar sisteminə dərindən bələd olması başa düşülür. Təlim-idrak fəaliyyətinin effektivliyini təmin edən amillərin müəyyənləşdirilməsi, fərziyyənin irəli sürülməsi və yoxlanması, ziddiyyətlərin aşkarlanması və həll edilməsi, alınan nəticələrə tənqidi münasibət - qnostik qabiliyyətlərlə bağlıdır. Qnostik qabiliyyət pedaqoji nəzəriyyəyə dərindən bələd olmaq və ondan yaradıcı şəkildə istifadə etmək, qabaqcıl təcrübəni öyrənib ümumiləşdirmək, elmi-tədqiqat fəaliyyəti ilə məşğul 104
106
4.3. ALI MƏKTƏB MÜƏLLİMİNİN PEDAQOJİ USTALIĞI Müəllimin məhsuldar fəaliyyətini təmin edən əsas amillərdən biri - pedaqoji ustalıqdır. Ustalıq - pedaqoji prosesin intensivliyini, effektivliyini daim yüksəltmək məharətidir. Ö/, işinin ustası olan müəllim tədris etdiyi fənni, pedaqogika və psixologiyam, təlim-tərbiyə texnologiyalarını, pedaqoji inno- vasiyaları. aksiologiyamn (latınca a.xia - məziyyət, qiymət, ləyaqət deməkdir. Əxlaqi sərvətlər haqqında nəzəriyyə) əsaslarını dərindən bilən, yaradıcı fəaliyyət göstərən, elmin müxtəlif sahələrinə və incəsənətə bələd olan, yüksək mədəniyyətə malik insandır. Ustalıq və peşəkarlıq müəllimin pedaqoji əməyin metodlarını yaxşı bilməsində təzahür edir. Belə müəllim təhsil- tərbiyənin qanunauyğunluqlarını, prinsip və qaydalarını dərindən bilir, diaqnostlaşdırma, proqnozlaşdırma və layihə- ləşdirmə məharətinə malik olur. Pedaqoji ustalıq və peşəkarlıq müəllimin müvafiq bilik, bacarıq və vərdişlər sistemi ilə şəxsi keyfiyyətlərinin ahəngdarlığını özündə birləşdirir. Ustad müəllim tədris materialının öyrənən tərəfindən müstəqil, şüurlu və yaradıcı tərzdə mənimsənilməsinə nail olmaqla yanaşı, həm də onlara gələcək mütəxəssis üçün zəruri olan keyfiyyətlər aşılayır, onların vətəndaş kimi formalaşmasını və fəal həyat mövqeyi qazanmasını təmin edir. Müasir dövrün tələbələri 30, 20, hətta 10 il bundan əvvəlki tələbələr deyil. Onlar daha cəsarətli, daha müstəqil, daha şüurlu, har cür elmi-texniki yeniliklərdən xəbərdar olan, müasir texnikadan «baş çıxaran» gənclərdir. Köhnə metotl- laria işləmək, onlara vaxtı keçmiş yollarla təsir etmək mümkün deyil. Buna görə də ustad müəllim müasir sivilizasiyaya və gəncliyə uyğun yeni yanaşma tərzləri və texnologiyalar hazırlamağı bacarmalı, bilik və praktiki fəaliyyət baxımından daima tələbələri qabaqlamalıdır. Ustad müəllim bir sıra keyfiyyətləri ilə fərqlənir. Bu keyfiyyətlər aşağıdakılardır: • öz üzərində müntəzəm işləməklə elmi və professional 107
hazırlığını təkmilləşdirir; • zəngin erudisiyaya, məntiqi təfəkkürə malik olmaqla, elmin bütün sahələrinə nüfuz etməyi bacarır; • öz fənnini elmin və texnikanın müasir inkişaf səviyyəsində bilir; • təhsil-tərbiyə prosesini rasional surətdə qurmağa İmkan verən metodik hazırlığa malikdir; • özünün şəxsi keyfiyyətlərinə əsaslanaraq, tələbələrin ləlim-idrak fəaliyyətini səmərəli surətdə təşkil etməyi bacarır; • akademik qrupa, onun hər bir üzvünün maraq və meyillərinə, qabiliyyətlərinə yaxşı bələddir və öz fəaliyyətini layiliələşdirərkən bunları nəfərə alır;
• möhkəm əqidəyə malikdir, prinsipial və ədalətlidir, öz fəaliyyətində cəmiyyətin tələblərini, dövlətin mənafeyini əsas götürür; • vəzifə və məsuliyyət hissinə malikdir, həyatda fəal mövqe tutur, ölkənin daxili və xarici siyasəti ilə maraqlanır, kütləvi informasiya vasitələrini diqqətlə izləyir; • təhsil-tərbiyə prosesini humanistləşdirmə, hıımani- tarlaşdırma, diferensiallaşdırma prinsipləri əsasında qurmağı bacarır; • geniş dünyagörüşünə, yüksək mədəniyyətə malikdir; • tələbələrin şəxsi həyatı ilə maraqlanır, onlara inanır, etibar və hörmət edir; • texniki, əmək, bədii, idman və digər ümumi bacarıqlara malikdir; • aktyorluq və rejissorluq əlamətlərinə malikdir; • yetirmələri üçün ən yaxşı nümunə, ən mükəmməl etalondur; • nöqsanını etiraf etməyi, mənfi cəhətlərinə qarşı mübarizə aparmağı bacarır; • nəfsinə qalib gəlməyi.bacarır. Pedaqoji ustalığın ən mühüm göstəricilərindən biri də pedaqoji taktdır.
Pedaqoji takt - dərin psixoloji biliklərə əsas 108 lanır və ustad müəllimin xarakterinin bütövlüyünü, möhkəmliyini və məharətini nümayiş etdirir. Pedaqoji takt - müəllimin tələbə kollektivinə rə ayrılıqda onun hər bir üzvünə dərindən bələd olmasında, hər bir pedaqoji situasiyada adekvat davranış formasında, səbrli, təmkinli, dözümlü olmasında, hisslərini idarə edə bilməsində, təhsil-tərbiyənin imkanlarına nikbin müna.sibətində, ən çətin və mürəkkəb məqamlarda belə ruhdan düşməməsində, özünə qarşı tələbkar lığında, davranışını daim nəzarət altında saxlamasında təzahür edən mürəkkəb sistemdir. Pedaqoji proses ziddiyyətli, dinamik və dəyişkən sistem olduğundan şablon sxemlərdən, hazır reseptlərdən istifadə elməklə müvəffəqiyyət qazanmaq mümkün deyil. Müəllim hər bir konkret pedaqoji situasiyanın həllinə yaradıcılıqla yanaşmalıdır. Bu, müəllimin pedaqoji taktınm təzahürüdür. Müəllimin mənəvi zənginliyi, əxlaqi saflığı, vətənpərvərliyi, sözü ilə əməlinin üst-üstə düşməsi, müəllim adının müqəddəsliyini qoruması, hər cür .xırda, təsadüfi, xüdbin, eqoist hisslərdən uzaq olması və şəxsi kədəri ilə heç kəsi narahat etməməsi və əhvalını nizamlaya bilməsi, yaranmış vəziyyəti dərhal düzgün
qiymətləndirməsi və çevik davranışı ilə situasiyanı düzgün qiymətləndirməsi, yetirmələrinin mövqe və baxışlarına hörmətlə yanaşması - pedaqoji taktın struktur elementləridir. Pedaqoji takta malik müəllim öz yetirmələri qarşısında tələblər qoymağı, xəbərdarlıq etməyi, səhvlərdən çəkindirməyi bacarır. Ustad müəllim həm də pedaqoji texnikaya yaxşı yiyələnmiş olur. A.S.Makarenko Öz əsərlərində pedaqoji texnika ilə bağlı kompleks məsələləri geniş işıqlandırmışdır. A.S.Makarenko zahirən əhəmiyyətsiz görünən, lakin pedaqoji prosesdə həlledici əhəmiyyəti olan zahiri görkəmə, geyimə, necə dayanmaq, stol arxasında necə oturmaq və necə qalxmaq, səsi necə idarə etmək, necə gülümsəmək kimi detallara xüsusi diqqət yetirirdi. O, pedaqoji fəaliyyətdə səsin və mimikanın idarə edilməsinin əhəmiyyətini xüsusilə qeyd edir, gələcək 109
müəllimlərə aktyorluq elementlərini, danışıq məharətini öyrətməyin zəruriliyini qeyd edirdi. Müəllim yüngül narazılıqdan - qəzəbə qədər müxlolir valarlı hissləri təzahür etdirməyi, auditoriyada tələbələrlə münasibətdə nikbin, gümrah,
yaradıcılıq əhvali-ruhiyyəsi yaratmağı bacarmalıdır. Müəllim nikbin, öz qüvvə və imkanlarına inanan, enerjili insan olmalıdır ki, bunları öz yetirmələrinə də təlqin edə bilsin.
Pedaqoji taki və onunla vəhdətdə olan bir çox bacarıqlar müəllimin pedaqoji ustalığını təmin edir və ona avtoritet (nüfuz) qazandırır.
yetirmələrinin hörmət və inamını qazandırır, Müallimin av- toriteti ictimai və pedaqoji fəaliyyəti, pedaqoji ustalığı, laktı və texnikası hesabına illər boyu tədriclə formalaşır. Lakin avtoritet birdəfəlik və həmişəlik qazanılmış keyfiyyət deyil. Yüksək iradi səy və dözümlülük sayəsində müəllim öz avio- riletini qoruyub saxlamağı və daim təkmilləşdirməyi bacarmalıdır. Ancaq bu, süni olmamalıdır. Ustad müəllim olmaq üçün heç də xüsusi istedad vacib deyil. Sadəcə olaraq, öz işini, yetirmələrini sevmək, əsl vətəndaş olmaq, möhkəm əqidə və ideyalılıqla seçilmək, fənnini, onun tədrisi metodikasını və psixologiyanı dərindən bilmək, pedaqoji məharətini daim inkişaf etdirmək gərəkdir. Bu halda, hər bir müəllim ustad ola bilər. 4.4. ALİ MƏKTƏB MÜƏLLİMİ TƏRBİYƏÇİ KİMİ Ali məktəb pedaqogikasının mühüm problemlərindən biri də tələbələrin milli mənlik, ləyaqət şüuruna məxsus şəxsiyyət kimi formalaşmasının metodikası və texnologiyasıdır. Bu işdə ali məktəb müəlliminin rolu çox böyükdür. Ali məktəb müəlliminin tərbiyəçi kimi rolu onun təlim prosesi ilə yanaşı, tələbə kollektivinin təşkili və tənzimlənməsi funksiyaları ilə şərtlənir. Müəllimin elmi, nəzəri, professional hazırlığı, intellektual inkişafı, həyal 110
ləcrübnsi, pedaqoji etikası, geniş erudisiyası lərbiya üçün əlverişli mühit yaradır. Ali təhsil müəssisəsində tərbiyə işi iki əsas istiqamətilə reallaşdırılır: • talim prosesimh • kompleks pkild^ həyata keçirilən xäsasi təlimdən- kənar tər hiyə prosesində. Ali məktəbdə müəllimin tərbiyəçi kimi fəaliyyətinin bn iki istiqaməti dialektik vəhdətdədir. Təlimdənkənar tərbiyəvi işlər təlim prosesində reallaşdırılan tərbiyə prosesinin davamıdır və onlar biri-birini tamamlayır. Əsas iərq iş metodların- dadır. Təlim əməyini və tərbiyəvi fəaliyyəti biri-birindən təcrid etmək olmaz. Bir-birilə üzvi vəhdətdə olan təlim və tərbiyə prosesində müvəffəqiyyət qazanan o müəllimlərdir ki, onlar hər iki prosesi əlaqəli şəkildə həyata keçirə bilirlər. Müəllim- tərbiyəçi tələbənin ən yaxın məsləhətçisi olmalı, həyat yollarında onu düzgün istiqamətləndirməyi bacarmalıdır. Mürəkkəb tərbiyə işi müəllimin qarşısında ciddi tələblər qoyur. Tərbiyə edən müəllim «nəzarətçi» rolunda deyil, qüvvətli nümunə, «avtoritet» rolunda çıxış etməlidir. Ali məktəbdə təlimin tələbə şəxsiyyətinə tərbiyələndirici təsiri çox böyükdür. Bu, ali məktəbdə pedaqoji prosesin özünəməxsus xüsusiyyətindən irəli gəlir.
Ümumtəhsil məktəblərində tərbiyə işlərinə geniş yer verildiyi halda, ali məktəbin bu baxımdan imkanları məhduddur. Hər şeydən əvvəl, ona görə ki, ali məktəbdə müəllim-tələbə ünsiyyəti epizodik xarakter daşıyır. Bu, həm də onunla əlaqədardır ki, təhsil-tərbiyə prosesini bilavasitə reallaşdıran ümumtəhsil məktəbindən fərqli olaraq, ali məktəb müəllimi interpretator deyil, bu və ya digər elm sahəsində konkret tədqiqatlar aparan şəxsdir. Ali məktəbdə professor-müəllim heyətinin tərbiyə işində iştirakının əsas forması kııratorluqdur (latınca curator - hami, qəyyum deməkdir. Müəyyən işin yaxud işlərin gedişini izləyən, icrasına nəzarət edən şəxs). Təcrübə göstərir ki, kurator akademik qrupda mühazirə oxuyan, yaxud seminar və ya praktik məşğələlər aparan yüksək pedaqoji etikaya malik 111
müəllimlərdən təyin olunduqda tərbiyəvi işlərin effekti daha yüksək olur. Bu, müəllimin tələbə qrupunun tərkibinə, onların maraqlarına, bir-birlərinə münasibətlərinə yaxşı bələd olmasından irəli gəlir. Müəllim-tərbiyəçi tələbələri yaxşı tanıyarsa, onun üçün tələbələrdə təlimə maraq oyatmaq, onlarda elmi, siyasi, mədəni dünyagörüşü formalaşdırmaq, ixtisas bacarıqlarını genişləndirmək o qədər də çətin olmur. Odur ki, akademik qruplar üçün kuratorlar təyin olunduqda məhz bu cəhəti nəzərə almaq lazımdır. Bir sıra ali məktəblərdə akademik qrupların kuratorları tələbələrdən ibarət «pedaqoji şum» təşkil edir. Bu «pedaqoji şura» tələbələrin təlimi, tərbiyəsi, asudə vaxtı, məişəti və həyatı ilə bağlı məsələləri həll etməyə çalışır və imkanları daxilində onlara kömək göstərir. Tərbiyə prosesində tələbə-fəal, müstəqil iştirakçıdır, tərəf-müqabilidir. Müəllim tərbiyə prosesində rəhbər və idarəedən şəxs
kimi çıxış
etsə də,
tələbələrin müstəqilliyinə, təşəbbüskarlığına, özfəaliyyətinə geniş meydan açmalı, tərbiyəvi tədbirlərin seçilməsində onların arzu və istəklərini, fərdi imkan və qabiliyyətlərini nəzərə almalıdır. İş bu cür təşkil edildikdə tələbədə sabahkı mütəxəssisə xas olan təşkilatçılıq bacarığı yaranır, ictimai-siyasi təcrübə formalaşır. Respublikamızda keçid dövrünün çətinlikləri tərbiyə işində həlli o qədər də asan olmayan problemlər yaratmışdır. Tələbələr ermənilərin zaman-zaman xalqımızın başına gətirdikləri müsibətlərdən xəbərdar olmalı və bunları gələcək nəslə çatdırmalıdırlar. Ali məktəblərdə isə dar ixtisas hazırlığına daha çox diqqət yetirilir, bu məqsədlə fakültativlərə, müxtəlif növ təlimdənkənar məşğələlərə üstünlük verilir, tərbiyə işi unudulur. Ali məktəbdə tərbiyə prosesi elə qurulmalıdır ki, orada respublikamızın təkcə mədəni həyatı deyil, həm də ictimai-siyasi və milli ideologiyası öz əksini tapmış olsun. Ciddi elmi ictimaiyyət olmadan əsil elmi tərəqqi mümkün olmadığı kimi, mədəni mühit olmadan da təhsilin tərəqqisi mümkün deyil. Ali məktəbdə belə mühitin yaradılması professor- 112
müəllim heyətinin, bütövlükdə ali məktəb kollektivinin qarğısında duran əsas məqsəd olmalıdır. Ali məktəbdə tərbiyəvi işin təşkili zamanı ali təhsil müəssisələrinə xas olan bir sıra xüsusiyyətləri və çətinlikləri nəzərə almaq lazımdır: • ümumuniversitet miqyasında ixtisasların çoxluğu və müxtəlifliyi tərbiyə işində tələbələrin maraqlarını nəzərə almağı çətinləşdirir; • tələbə kollektivinin tərbiyə edilməsi işi müəllimdən dərin nəzəri hazırlıq və ixtisaslarla bağlı bilgilər tələb edir; • ali məktəb müəllimi unutmamalıdır ki, o, ümum- təhsil hazırlığı keçmiş, müəyyən həyat təcrübəsi olan, ictimai- siyasi hadisələri təhlil etməyi və ümumiləşdirməyi bacaran, şəxsi mülahizələri olan, ən başlıcası isə, daim təkmilləşən insanlarla işləyir; • hər bir kursda tərbiyə işinin özünəməxsus istiqamətləri müəyyənləşdirilməlidir; • tərbiyə işində tələbələrin yaş xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır; • birinci kurs tələbələrilə aparılan tərbiyəvi işlərə xüsusi diqqət yetirilməlidir, çünki məhz birinci kursda adaptasiya prosesi başlanır, tələbənin peşəni düzgün, məqsədəuyğun, yaxud təsadüfi seçməsi, nəyə qabil olması və səmimi istəkləri aşkarlanır. Birinci kurs tələbələrinə əqli əmək mədəniyyəti, əqli əmək gigiyenası, əqli əməyin təşkili, mühazirələrdə qeydlər götürülməsi, seminar məşğələlərinə, kollokviumlara, məqbul və imtahanlara hazırlıq haqqında məlumatlar verilməli və onların ali məktəbin təlim və ictimai həyatına daha tez qovuşması təmin olunmalıdır. Yuxan kurslarda tərbiyə işinin istiqaməti dəyişir. İnformasiyaları daha tez və intensiv surətdə mənimsəmək bacarıqlarının formalaşdırılması, peşə maraqlarının dərinləşdirilməsi, ixtisas
hazırlığı, əmək
fəaliyyətinə istiqamətlənmə və s. həyata keçirilir. Vahid təhsil-tərbiyə prosesinin bütün struktur elementləri (təlim, elmi-tədqiqatçılıq işləri, ideya-siyasi, əmək, estetik, fiziki tərbiyə və s.) eyni məqsədə - zəngin mənəviyyata, mədə- 113
ni davranışa, möhkəm iradə və bütöv xarakterə malik yüksək ixtisaslı mütəxəssislər yetişdirməyə xidmət edir. Tələbələrin fərdi psixi xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması bu işin müvəffəqiyyətini təmin edən mühüm faktorlardandır. Müəllimin hər bir tələbə ilə fdrdi işi tərbiyə prosesinin əsasım təşkil etməli, hər bir konkret şərait üçün adekvat məqsədlər müəyyənləşdirilməlidir. Tələbələrin tərbiyəsi işində aməksevarlik tarbiyasinin rolunu xüsusi qeyd etmək lazımdır. Tələbənin əmək tərbiyəsi onun təhsilinin səmərəliliyini təmin edən zəruri bacarıq və vərdişləri mənimsəməsində, ali məktəbdə ictimai və əmək fəaliyyətinin müxtəlif növlərinə aktiv surətdə qoşulmasında və bu yolla gələcək peşə fəaliyyətinə istiqamətləndirilməsində öz əksini tapır. Ali məktəbə bəzən elə Məzunlar daxil olur ki, onlar təlim əməyini səmərəli surətdə təşkil edə bilmirlər. Zəif oxuyan tələbələr, bir qayda olaraq, sistemli işləmək bacarığı olmayan, təlim vaxtını düzgün bölüşdürə bilməyən və ətalətli, tənbəl tələbələrdir. Müəllim-tərbiyəçi ilk növbədə ali məktəbə yeni qədəm qoymuş məzunların bu nöqsanlarını aradan qaldırmalı, onlara, ilk öncə, təlim əməyi ilə bağlı bacarıq və vərdişlər aşılamalı və tədriclə ali məktəbin əmək və ictimai həyatına qovuşdurmalıdır. Tələbələri məhz əmək prosesində gələcək peşə və ixtisas fəaliyyətinin çətinliklərini dəf etməyə hazırlamaq mümkündür, Tədqiqatlarla müəyyən edilmişdir ki, alİ təhsili başa vurub əmək fəaliyyətinə başlayan məzunların bir qismi seçdikləri peşədən peşmançılıq və təəssüf hissi keçirirlər. Bir qismi müvafiq peşə qabiliyyətlərinin olmadığını etiraf edir. Başqa bir qismi əmək ritminə və əməyin ağırlığına dözmədiklərini bildirir. Elə məzunlar da var ki, öz fəaliyyətlərini təşkil edə bilmirlər. Bəzilərinin isə ixtisas hazırlığının kifayət qədər olmadığı məlum olur. Aydındır ki, qeyd etdilən acı nəticələr ali məktəbdə təhsil illərində tələbələrin təlim əməyinin, ümumiyyətlə, əmək tərbiyəsinin düzgün qurulmamasınm nəticəsidir. Ali məktəb müəlliminin tərbiyəçi kimi fəaliyyətinin 114
mühüm istiqamətlərindən biri də tshbəih peşa etikasmın fovmala^dmlmasıdıv.
Elm və texnika nə qədər sürətlə tərəqqi etsə də, heç bir vaxt əxlaqi, mənəvi dəyərləri kölgədə qoya bilməz. Müəllim ümumi əxlaqi normaları konkret situasiyalara tətbiq etməklə, tələbələrə peşə etikası aşılamalıdır. Peşə etikası, hər şeydən əvvəl, mütəxəssisin peşə vəzifəsini yüksək məsuliyyətlə icra etməsində və vətəndaşlıq mövqeyində təzahür edir. Tələbəni inandırmaq lazımdır ki, hər peşənin özünəməxsus «əxlaq kodeksi», təkrarolunmaz etikası var və bunlara əməl etmədən, peşəkar mütəxəssis olmaq mümkün deyil. Bu, müəllimin məqsədəuyğun tərbiyəvi fəaliyyətinin ən çətin sahəsidir. Ali məktəb həyatına müəyyən ənənələrin, mərasimlərin (məsələn, tələbəliyə qəbulun təntənəli surətdə qeyd olunması; tələbə poeziyası günlərinin keçirilməsi, bakalavr, magistr diplomlarının təntənəli surətdə təqdim edilməsi; Novruz bayramının qeyd edilməsi; ali məktəbin yubileyinin qeyd edilməsi, şair və yazıçılarla, məzunlarla görüş və s.) daxil edilməsi gələcək mütəxəssisin vətəndaş kimi formalaşmasına qüvvətli təsir göstərir. Məhz bu tədbirlərin keçirilməsində ali məktəb müəlliminin tərbiyəçi kimi rolu çox böyükdür. Əlbəttə, mərasimlər, ənənələr dəyişməz deyil, zaman-zaman ənənələlərin bəziləri köhnəlir, yeniləri meydana gəlir və bunlar əvvəlkilərdən daha faydalı və emosional olur. Ali məktəbdə tdhhdhvin milli və hərbi-vətənpərvərlik
də mühüm məsələlərdəndir. Bu günkü tələbə vətənin müdafiəçisi kimi formalaşdırılmalı, torpaqlarımıza göz dikənlərə qarşı amansız olmalıdır. Əlinə silah alıb mənfur ermənilərin işğal etdikləri torpaqları geri qaytarmağa, Azərbaycanın müstəqilliyi və suverenliyi uğrunda özünü fəda etməyə hazır olmalıdır. Bu işə isə yalnız vətəndaşlıq mövqeyində duran müəllim-tərbiyəçi qabildir. Ali məktəbdə tələbələrlə işin əsas istiqamətlərindən biri də
Sosial işlər deyilərkən, tələbələrə ictimai əhəmiyyət kəsb edən keyfiyyətlərin aşılanması, onlarda sosial münasibətlər sisteminə, cəmiyyətə, dövlətə, hakimiyyət orqanlarma, ictimai asayişə və s. münasibətlər sisteminin 115
kompleks halda formalaşdırılması prosesi başa düşülür. Sosial yö- nümlü işlər tələbələrin tərbiyəsi prosesinin mərkəzində durmalıdır. Vətəndaşlıq, şüurlu intizam, mərdlik, mütəşəkkillik, diqqətlilik və həssaslıq, qətiyyət və nəzakətlilik məhz sosial yönümlü işlərin təsii’i altında inkişaf edən mühüm mənəvi keyfiyyətlərdir. Respublikamızın müasir inkişaf səviyyəsində cəmiyyətimizə məhz bu keyfiyyətlərin daşıyıcısı olan mütəxəssislər gərəkdir. Ali məktəbdə tərbiyə prosesinin mühüm istiqamətlərindən biri də tələbələrin elmi-tədqiqat işlərinə cəlb edilməsidir. Müəllim tələbədə elmi axtarıcılığa maraq oyatmağı və yaradıcılıq qabiliyyətlərini inkişaf etdirməyi bacarmalıdır. Tələbələrlə birlikdə elmi ideyaların müzakirəsi, tələbələrin müvafiq kafedra və laboratoriyaların elmi işlərində iştirak etməsi, elmi seminarlarda, konfranslarda, müsabiqələrdə iştirakı, mütəxəssis diskussiyaları, elmi proqnozlar və onların sosial əhəmiyyəti haqqında söhbətlər tərbiyənin çox qüvvətli amilləridir və kamil, mənəviyyatca zəngin mütəxəssisin formalaşmasını təmin edən əsas vasitələrdən biridir. Ali məktəbdə təhsil - tərbiyə və elmi sferalar biri-birilə qırılmaz vəhdətdədir və biri digərinə nüfuzedici təsir göstərir. Ali məktəb müəlliminin oxuduğu mühazirə heç bir şeylə əvəz edilməyən tərbiyə formasıdır, elmə, incəsənətə, humanist ənənələrə müraciətdir, həyata, elmə, insanlara məhəbbət hissinin, reallıqlara nikbin münasibətin tərbiyə edilməsi metodudur. Mühazirə hansı formada qurulursa-qurulsun, tələbələrin əqlinə və hisslərinə qüvvətli təsir edərək, fəal qavramanı təmin edir, yeni biliklərə, axtarışlara, tədqiqatlara maraq oyadan qüvvətli stimulyator rolunu oynayır. Ali məktəb
müəlliminin tərbiyəvi fəaliyyətinin istiqamətlərindən biri də tələbəni özüniitəhsU prosesinə hazırlamasıdır. Öz yetirmələrinin fərdi psixi xüsusiyyətlərinə, potensial imkanlarına və qabiliyyətlərinə, maraq və istəklərinə yaxşı bələd olan müəllim-tərbiyəçi onlara özünütəhsilin sistemini və texnikasını öyrətməlidir. Bu məqsədlə məsləhət və kollokviumlar təsadüfi xarakter daşımamalı.; müntəzəm, ən başlıcası isə, düzgün təşkil olunmalı, mövzular qabaqcadan müəyyən- 116
ləşdirilməli və bu zaman tələbənin zəif bildiyi, yaxud heç bilmədiyi problemlərə daha geniş yer verilməlidir. Müəllim-tərbiyəçi tələbə klublarının, bədii özfəaliyyət dərnəklərinin, yaradıcı birliklərin, tələbə ictimai təşkilatlarının fəaliyyətinə aktiv surətdə qoşulmaqla, tələbələrin şəxsiyyət və mütəxəssis kimi formalaşmasına təsir göstərə bilər. AH məktəb müəlliminin tərbiyəçi kimi fəaliyyətinin bütün istiqamətlərini, vasitə və amillərini tam əhatə etmək mümkün deyil. Həyat tərbiyənin yeni texnologiyalarını doğurur. Müəllimin vəzifəsi yenilikləri mənimsəmək, olduqca mürəkkəb olan tərbiyə işində ondan uğurla istifadə etməkdir. 4.5. MÜƏLLİMİN ÖZÜNÜTƏKMİLLƏŞDİRMƏSİNİN SƏMƏRƏLİ YOLLARI İnsanın mədəni və intellektual aləminin formalaşmasına bir sıra amillər təsir göstərir. Bu amillərdən özünütəhsilin rolu xüsusilə böyükdür. Özınnıldhül - müxtəlif elmi, bixlü kitahla- nn, incas^vwt haqqında :>S9rbrin, məlumat ədəbiyyatının mii- laliəsidir. Ahəngdar inkişaf baxımından təhsil səviyyəsini hər hansı bir bilik sahəsinə dərin maraqla vəhdətdə inkişaf etdirmək lazımdır. Özünütəhsil prosesində hafizənin, təfəkkürün və nitqin inkişaf etdirilməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Özünütəhsil və özünütəkmilləşdirmə texnologiyası aşağıdakı komponentlərdən ibarətdir: • İntellektual inkişaf ümumi mədəni inkişafla, estetik, J izik i və ə.xlaqi özünütəkmilləşdirmə ilə vəhdətdə həyata keçirilməlidir. • Hər şeydən əvvəl, hafizə inkişaf etdirilməlidir. Hafizəni inkişaf etdirməyin bir neçə yolu vardır: • ^tjli fəaliyyətlə sistematik olaraq mə.fğul olmaq; • hafizəni daim informasiyalarla zənginiə.'idirmək; • bilikləri praktika ilə əlaqələndirmək: • yadda saxlamanın məqsədini dəqiqləşdirmək, hu və ya
117
• dvvəlcd aydın dərk etmək, anlamaq, yalnız hundan sonra hafizədə saxlamağa səy göstərmək; • hafizədə saxlanması tələb olunan materialı seçmək, dərk etmək, sistemləşdirmək, əvvəlki biliklərlə əlaqələndirmək: • əsas ideyaları və onların əsaslandırılması yollarını dərindən mənim.'iəmək (belə olduqda hafizə lazım olan anda bütün məqamları canlandıra bilir); • öyrənmə zamanı yaxşı əhval-ruhiyyə yaratmaq; • adi və yenini, qeyri-adi olanı, maraq doğuran və zəruri
Bu məqsədlə aşağıdakılara əməl olunmalıdır; • önəmli və həlledici olam görməyi və əsaslandırmağı bacarmaq; • əsas təfəkkür əməliyyatlarına (təhlil və tərkib, indıık- siya və deduksiya, müqayisə, sistemləşdirmə və təsnifat, ümumiləşdirmə və konkretləşdirmə və,'i.) dərindən yiyələnmək: • hadisələrə özünəməxsus yanaşma tərzinə yiyələnmək; • tənqidi təfəkkürü, ağlın çevikliyini, təşəbbüskarlıq,
Bu, insandan öz üzərində yorulmadan işləməyi, daim məşq etməyi tələb edir. Bu məqsədlə aşağıdakılara əməl olunmalıdır: • hər bir elmi söhbətə, çıxışa, diskussiyaya maraqla,
• izah etməyə, əsaslandırmağa, inandırmağa cəhd göstərmək; • sözün təsiredici qüvvəsindən istifadə etməyi öyrənmək; • inanmadığın və ya bilmədiyin haqqında danışmamaq; • sadə, təbii və zövqlə danışmağı öyrənmək, mürəkkəb, yaxud loru dildə danışmamaq; • nitqin texnikasına xüsusi diqqət yetirmək (səs təbii olmalı, mənasına görə tədricən yüksəlməli, ifadəli və obrazlı olmalı, lazım gəldikdə tədricən enməli, yumşalmalı, ürəkdən gəlməlidir, nə çox yavaş, nə də çox bərkdən danışmaq olmaz); 118
• nitcj qabiliyyətini inkişaf etdirmək məqsədilə hər }'iin ijadəti oxu ilə məşğul olmaq. Öz psixi vəziyyətini idarə etmək məharətinə yiyələnmək zəruridir. Bu məqsədlə aşağıdakıları nəzərə almaq lazımdır; üzünüləlqin; öz-özünə tələblər vermək; aydın durum (ustanovka) - görüləcək işə optimist münasibət; müvəffəqiyyətə inam və qələbə hissini başqalarına da sirayət etdirmək; fəaliyyət prosesində nailiyyət, müvəffəqiyyət, uğur
situasiyasını yaratmaq; sonrakı özünütərbiyə fəaliyyətini proqnozlaşdırmaq; nəzəri, yaxud praktik, peşə-ixtisas fəaliyyəti ilə müntəzəm məşğul olmaq;
özünütəhsillə müntəzəm məşğul olmaq; xüsusi məşqlər, treninqlər və s. Qeyd etmək lazımdır ki, şəxsiyyətin hər hansı keyfiyyətinin dəyişməsi onun psixi aləminin digər cəhətlərinin də dəyişməsinə səbəb olur. Məsələn, mədəni-intellektual sahədə özü- nüləkmilləşdirmə - mədəni davranışın formalaşmasıria, öz psixi vəziyyətini idarə etmək cəhdinin güclənməsinə səbəb olur. Savadlı və mədəni insan öz fəaliyyətini optimal şəkildə qurmağı, vaxt büdcəsindən səmərəli istifadə etməyi, öz hisslərini idarə etməyi və lazım gəldikdə, cilovlamağı bacarır. Bütün bunlar isə şəxsin iradi sferasında müsbət dəyişikliklərlə nəticələnir. Özündə baş verən müsbət dəyişikliklərin dərk edilməsi özünütəkmilləşdirmə tələbatının formalaşmasına müsbət təsir
göstərir. Özünütəkmilləşdirmə fəaliyyətinin nəticələri yüksək olduqca sonrakı özünütərbiyəyə də meyl artır. Müəllimin özünütərbiyə proqramı özünütəkmilləşdirmə prosesinin mühüm amillərindən olub, bir tərəfdən, formalaşmış pedaqoji qabiliyyətləri düzgün qiymətləndirməyi, digər tərəfdən, onları daha artıq təkmilləşdirməyi nəzərdə tutur. Pedaqoji fəaliyyət prosesində müvafiq qabiliyyətlərin 119
inkişafı üçün əlverişli şərait yaranır. Yüksək intellektual inkişaf, öz psixi vəziyyətini idarə etmək bacarığı, müsbət iradi keyfiyyətlər, mədəni davranış, pedaqoji qabiliyyətlər peşə-ixtisas özünütəhsilinin va şəxsi
özünütəkmilləşdirmənin qüvvətli stimulları olub, müəllimi müntəzəm özünütərbiyə işinə təhrik edir. Müəllimin özünütəkmilləşdirmə texnologiyasını sxematik olaraq belə göstərmək olar. Özünü-
Məqsədin qoyulması
Motivlərin
dərketmə -*
(özünütərbiyə məqsə- - ► müəyyənləş-
dinin seçilməsi)
dirilməsi
Təlim-tərbiyə və elmi fəaliyyət çərçivəsində fəaliyyət proqramı Metodlar (özünütəlqin, özünüinandınna, özünə tələblər vermək, autogen (yunanca autos özü deməkdir) məşq) Özünütəkmilləşdirmə proqramının reallaşdırılması
Özünənəzarət
Özünöq iy mət lənd i rmə
Korreksiya
— ►
Fəaliyyətin nəticələri (fəaliyyətin keyfiyyətinin yaxşılaşması) Şəxsiyyətdə baş verən dəyişikliklər (intellektual inkişaf, psixi vəziyyətini idarə etmək bacarığı, iradi məqsəd ardıcıllığı, mədəni inkişaf, pedaqoji qabiliyyətlərin inkişafı) Sonrakı özünü təkmilləşdir məyə tələbat Təqdim etdiyimiz texnologiyadan məlum olur ki, özünü dərk etmədən və özünü qiymətləndirmədən müəllim nə şəxsi keyfiyyətlərinin obyektiv mənzərəsini yarada bilər, nə də özü- 120
niUorbiyə prosesində nəzərə çarpan nəticələr əldə edə bilər. Düzgün özünüdərketmə və obyektiv özünüqiyməlləndirmə olmadan özünütərbiyənin adekvat proqramını hazırlamaq, bıı sahədə müəyyən irəliləyişə nail olmaq mümkün deyil. Digər tərəfdən, özünütəkmilləşdirmə proqramında məqsəd aydınlığı olmadan özünütərbiyə işini effektiv surətdə qurmaq olmaz. Çünki bu halda özünütərbiyənin motivləri aydın olmur. Dərk edilmiş məqsədlərin qeyri-müəyyənliyi isə real özünütərbiyə prosesinin olmaması deməkdir. Özünənəzarət və korreksiya özünütəkmilləşdirmə texnologiyasının son dərəcə vacib komponentləridir. Çünki bunlarsız irəliləyişi dərk etmək, əldə edilmiş nəticələri arzu olunanlarla müqayisə etmək, nöqsanları vaxtında aşkaıiamaq. fəaliyyətin sonrakı
proqramında düzəlişlər aparmaq, özünütərbiyənin önəmli və daha səmərəli metodlarını seçmək mümkün deyil. Özünütəkmilləşdirmə fəaliyyəti ilə məşğul olan gənc müəllimlər istifadə etdikləri texnologiyada aşağıdakı ardıcıllığı gözləməlidir: • nwqs^Hİin qoyulması (ö:üııüt i’ərə malik məqsad və vazifahrinm thqiqLujiiifilıihXsi); • işin planlaşdırılması, əməliyyatların seçilməsi, özünü-
• özünütərbiyənin metod və vasitələrinin .seçilməsi; • özünütəkmilləşdirmənin əməli fəaliyyətdə reaIİcradırıl-
• özünənəzarət (əldə edilmiş nailiyyətlərin arzu ohtıutıı- larla, planlaşdırılan nəticələrlə müqayisəsi); • özünənəzarət və özünüqiymətləndirmənin nəticələrini nəzərə almaqla özünütəkmilləşdirmə proqramında korreksiya aparılması. 121
4.6. ALI MƏKTƏB MÜƏLLİMİNİN ATTESTASİYASI Pedaqoji fəaliyyət «insan-insan» tipli fəaliyyətdir. Fəaliyyətin bu tipi insanın bir sıra keyfiyyətləri ilə müəyyən olunur: insanlarla iş prosesində özünü daim yaxşı hiss etmək, ünsiyyətə tələbat; Özünü başqalarının yerinə qoya bilmək; başqalarının əhvalını, düşüncələrini, niyyətlərini dərhal hiss etmək; insanlar arasındakı münasibətlərdən baş açmaq; insanların şəxsi keyfiyyətlərinə yaxşı bələd olmaq və bütün məqamları yadda saxlamaq və s. «İnsan-insan» tipli fəaliyyətdə iştirak edən hər bir kəs aşağıdakı bacarıqlara malik olmalıdır; • tflşkilatçıluj, idarə və rəhbərlik, öyrətmək və tərbiyə
• insanlara xeyirxahlufla xidmət etmək bacarığı; • başqalarım dinləməyi və başa düşməyi bacarmaq; • kommunikativ mədəniyyət; • geniş eriidisiya; • insan ağlının, hisslərinin, xarakterinin təzahürlərini müşahidə edə bilmək, onun daxili aləminin modelini qura bilmək; ona zorla bu və ya digər mülahizəni qəbul etdirməmək; • insanı nikbinlik əsasında layihələşdirməlc; • başqalarının hisslərini başa düşmək; • müşahidəçilik; • qeyri-standart situasiyaları həll etməyi bacarmaq; • özünü yüksək səviyyədə idarə etməyi bacarmaq. Bu, «insan-insan» tipinə daxil olan pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olan müəllimin - tərbiyəçinin ümumiləşmiş portretidir. Pedaqoji fəaliyyətin subyekti olan müəllim bütün bunlarla yanaşı, peşə səriştəliyi və didaktik mədəniyyəti ilə də seçilməlidir. Pedaqoji prosesin mərkəzi siması olan müəllim üçün aydın olmayan və ifadəsiz nitq, qapahlıq, dərhal nəzərə çarpan fiziki qüsur, görkəmindəki səliqəsizlik, astagəllik, biganəlik kimi nöqsanlar yolverilməzdir. 122
MLiəlIimin zəruri peşə keyfiyyətlərinin sirukuırumı aşağıdakı xarakteristikaların bloku kimi təqdim elmək olar: • obyektiv xarakteristikalar (pe-f,-) il/> hağ/ı hi Ük.
• subyektiv xarakteristikalar (psixoloji mövqe. (Iıırtmı (ııstanovka), ^ VƏ . Y . V /
keyJİyy,->tbv). Müəllimin «insan-insan» tipli fəaliyyətində müvəlTəqiy- yəlini təmin edən bütün bu xarakteristikaları müəyyən elmək üçün heç bir ölçü, heç bir kriteriya. yaxud müvafiq krilcriya yoxdur. Ancaq tərəddüd etmədən hökm vermək olar ki. müəllimin, xüsusən də ali məktəb müəlliminin yaradıcılıq qabiliyyəti və pedaqoji ustalığı, bir tərəfdən, onun malik olduğu ümumi və xüsusi qabiliyyətlərinin, bilik və bacarıqlarının məcmusu ilə ölçülürsə, digər tərəfdən, həm də ən başlıcası, fəaliyyətinin sonunda yeniliyi, orijinallığı və unikallığı ilə seçilən məhsul əldə etməsilə dəyərləndirilir. Ali məktəb müəlliminin əldə etdiyi bu məhsul - kamil mütəxəssisdir, yeni cəmiyyətin fəal qurucusudur, böyük hərfiə yazılan İnsandır. Ali məktəb müəlliminin buna qadir olub-olmadığını necə müəyyənləşdirməli? Ümumiyyətlə, ali məktəb müəllimini necə seçməli? Onun spesifik professional keyfiyyətlərini necə diaqnostlaşdırmalı? Müəllimin professionallığının, ustalığının, novaiorlugu- nun qiymətləndirilməsi metodikası müəllimlərin, habelə tədris müəssisələrinin attestasiyası adlanır. Müəllimlərin attestasiyası pedaqoji kvalimetriya prosesi ilə sıx vəhdətdədir. «Kvalimetriya» (lalın sözüdür, kval- keyfıyyət, metros- ölçmək) termini pedaqoji tədqiqatların istiqamətini bildirir. Bunun
başlıca məzmununu pedaqoji parametrləri və xarakteristikaları ölçmək və qiymətləndirmək təşkil edir. Kvalifikusiya attestasiyanın həyata keçirilməsi mexanizmini təşkil edir.
Attestasiyada məqsəd, müəllimin tutduğu vəzifəyə yararlı olub-olmadığım müəyyənləşdirmək və onun kvalifika- siya kateqoriyasım müəyyənləşdirməkdir. Kvalifıkasiya konkret fəalij'yət növünün icrası üçün zəruri olan qabiliyyətlərin 123
inkişaf səviyyəsi deməkdir. Kvalifıkasiya - nəzəri biliklərin, praktik bacarıqların həcmi və işçinin mühüm sosial-iqtisadi xarakteristikası ilə müəyyən edilir; kvalifıkasİ 3 'a kateqori- yaları işçinin professionallığmın, fəaliyyətinin səmərəliliyi və məhsuldarlığının müvafiq normativ kriteriyalara uyğunluğu i 1.1
müəyyənləşd i rili r. Attestasiya ali məktəb müəllimlərinin təhsil-tərbiyə pro- sesinin nəticələri üçün məsuliyyət hissini artırmaq, pedaqoji fəaliyj'ətin motivlərini inkişaf etdirmək, fasiləsiz özünütəhsil və özünütəkmilləşdirməni stimullaşdırmaq, yaradıcılıq qabiliyyətlərini formalaşdırmaq, fəallığını, ustalığını artırmaq məqsədilə keçirilir. Attestasiya demokratiklik, sistemlilik, kollcgiallıq, aşkarlıq prinsiplərinə əsaslanmalıdır. Attestasiya- nın müəyyənləşdirdiyi maddi və mənəvi rəğbətləndirmə isə müəllimləri öz ustalığını daha artıq zənginləşdirməyə təhrik etməlidir. İnkişaf etmiş ölkələrdə müəllimlərin attestasiyası testlər vasitəsilə reallaşdırılır və kvalifıkasiya göstəriciləri kimi professional indeks əsas götürülür. Professional (peşə) indeksi isə aşağıdakı formula ilə müəyyənləşdirilir:
_
Öq Burada
P i - professional (peşə) indeksi Yı -
tədris müddətinin sonunda keçirilən yekun testləşdirmənin nəticələri; Bı - tədrisin başlanğıcında keçirilən testləşdirmənin nəticələri; Öl, - təhsil alanların öyrənmə qabilliyini ifadə edir. Formuladan belə bir qanunauyğunluq çıxır: /ər/r/.v müd- d,'>tinin sonunda keçiribn yekun lestbşdmnmin naticabri ib (Yt) tadrisin ha^lanğıcında keçiribn testb^dirımmin n:)tk?bri (Bt) amsındakt fnrq (Y,-Bt) nə qədar çoxdursa, təhsil alanın öyrənmə qabilliyi bir o qədər yüksəkdir və deməli, müəllimin professional (peşə) indeksi (Pı) də o nisbətdə yüksəkdir. 12A lia^qu sözJi), nıihilUnün son n, 7 ticoy,ı töhvosi Y,- 8 , forqi il<^ nmoyyon edilir. Təhsüalanlann öyrənmə qabilliyyəli onların konkret bilikləri, bacarıqları, mənimsəmənin səviyyələri. «təlimə
daxili mCiqaviməti» və digər amillərlə ölçülür. Formuladan məlum olur ki, təhsil alanların öyrənməyə qabilliyi ( Ö q ) ilə müəllimin professional indeksi (Pi) tərs mütənasibdir. Yəni öyrənənlərin öyrənməyə qabilliyi yüksək olduqca, professional indeksin əhəmiyyəti o qədər azalır. Əksinə, öyrənməyə qabillik a.'jağı olduqda, müəllimin professional indeksinin əhəmiyyəti bir o qədər artır. Buradan belə bir qanunauyğunluq təzahür edir: təhsil alanların öyronmo (oxuma, nwnims^mo) qabilliyi a.şağı olduğu toqdirdo nıihllimin yiiksok göstoricihr, nəticohr ohh etimsi onun pedaqoji ustalığının göstəricisidir. Müəllimlərin attestasiyası zamanı aşağıdakı meyarlar (kriteriyalar) əsas götürülməlidir.
-
təhsilalanların münasihəti - 5% (7\=0,05); valideynlərin, ictimaiyyətin münasibəti- 5%> (T;=0,05): inzibati orqanların verdiyi qiymət - 5%> (T^=0,05): həmkarların verdiyi qiymət - 5%> (T^-0,05); müəllimin özünü qiymətləndirməsi -10 %> (T,=o.n. Kvalifikasiya (K) = 100% (1,0) Əgər pedaqoji kvalifikasiyanın komponentlərini A (Aı; A:; A.ı; A
4 ; A
5 ; A(,) ilə, amillərin proporsiyasmı (nisbətini, təsir çəkisini) isə T (T 1 ;, T 2 ; Tı; T 4 ; T
5 ; Tr>) ilə işarə etsək. onda kvalifikasiya indeksini aşağıdakı formula ilə hesablamaq olar: Ki—Tı Aı+T:A2+T3A2+T4A4+T5A5+T6Af> Nəticələrin etibarlılığını təmin edən daha kamil attestasiya modelləri vardır. Attestasiya komissiyası mümkün modellərdən istifadə edərək müəllimlərin kvalifikasiya indeksini müəyyən edir, müəllimin pedaqoji və elmi fəaliyyətini əks etdirən sənədlərlə tanış olur, müəllimin tutduğu vəzifəyə ya- 125
rarlığu kateqoriyası, rəğbətləndirmo formaları, fəxri adlai' və sairə haqqında müəyyən qərar çıxarır. Bütün sınanmış modellərə, kriteriyalara baxmayaraq, müəllimin ustalığını, kvalifikasiya indeksini etibarlı surətlə müəyyənləşdirmək, nəticələrin tam obyektivliyini təmin etmək olduqca çətin bir işdir. Müəllimin əməyini qiymətləndirərkən, onu attestasiyadan keçirərkən, zənnimizcə aşağıdakı suallara cavab axtarmaq lazımdır; • müəllim kimi öyrədir? • nə üçün öyrədir? (son məqsədi nədir?) • nəyi öyrədir? • necə öyrədir? Müəllimin pedaqoji əməyini bu
kriteriyalarla qiymətləndirmək onun didaktikaya hansı səviyyədə bələd olmasını, pedaqoji fəaliyyətini layihələşdirmək qabiliyyətini və kvalifikasiya indeksini müəyyənləşdirməyə imkan verər. ƏSAS MÜDDƏALAR Pedaqoji fəaliyyət - öyrətmə fəaliyyəti; təlimin metod və priyomlarının müəyyənləşdirilməsi, metodoloji və metodik fəaliyyət, proqramlaşdırma fəaliyyəti (fənn proqramlarının tərtibi) kimi komponentlərin vəhdətindən ibarət mürəkkəb sistemdir. Təhsil-tərbiyənin bütün pillələrində olduğu kimi, ali məktəbdə də pedaqoji fəaliyyətin mərkəzində müəllim durur. Ali məktəb müəlliminin fəaliyyəti biri-biri ilə sıx vəhdətdə olan və biri-digərini tamamlayan bir sıra funksiyaların (təhsilverici, tərbiyəedici, təşkiledici, tədqiqatçılıq) yerinə yetirilməsi ilə bağlıdır. Pedaqoji və təşkilatçılıq fəaliyyəti ali məktəb müəllimi üçün daha spesifıkdir. Tədqiqatçılıq fəaliyyəti ali məktəb müəlliminin yaradıcı potensialını inkişaf etdirir, elmi səviyyəsini yüksəldir, təlim informasiyalarını daha dərindən ümumi- ləşdirməsinə və daha məntiqi surətdə sistemləşdirməsinə, əsas 126
ideya vo nəticələri qabarıq surətdə ifadə edə bilməsinə kömək edir. Deməli, ali məktəb müəlliminin pedaqoji fəaliyyətinin son dərəcə mühüm xarakteristikası onun yaradıcı məzmun daşımasıdır. Ali məktəb müəllimi ümumi peşə qabiliyyətləri (kı>ns- iruktiv. didaktik, təşkilati, avtoritar, kommunikativ, qnosiik qabiliyyətlər) ilə yanaşı, ixtisas, psixoloji, pedaqoji və metodik bilikləri, pedaqoji prosesin texnologiyalarının uğurla tətbiqi, davranış adekvatlığı, nitq mədəniyyəti, yüksək erudisiya, yaradıcı təfəkkür, pedaqoji takt, özünütəhsil və özüniitəkmilləşdirmə kimi qabiliyyətlərə də malik olmalıdır. Müəllimin pedaqoji fəaliyyətinin səmərəliliyini təmin edən mühüm keyfiyyətlərdən biri də pedaqoji ustalıqdır. Pedaqoji ustalıq - müəllimin müvafiq bilik, bacarıq və vərdişlər sistemi ilə şəxsi keyfiyyətinin sintezidir. Ustalıq - pedaqoji prosesin intensivliyini və effektivliyini daim yüksəltmək məharətidir. Öz işini və yetirmələrini sevən, möhkəm əqidəsi, ideyalılığı, vətəndaşlıq mövqeyi ilə seçilən, fənnini, onun tədrisi metodikasını, pedaqogika və psixologiyanı dərindən bilən, pedaqoji qabiliyyətlərini daim inkişaf etdirən, nüfuz sahibi olan hər bir müəllim ustaddır. Ustad müəllim həm də yaxşı tərbiyəçidir. Ali məktəb müəlliminin tərbiyəçi kimi rolu onun tərbiyə prosesinin və tələbə kollektivinin ictimai həyatını təşkil etmək və tənzimləmək funksiyaları ilə bağlıdır. Müəllimin ustalığının qiymətləndirilməsi metodikası aıtcsiasiya adlanır. Müəllimin attestasiyası kvalimetriya prosesi ilə sıx vəhdətdədir. Kvalimetriya pedaqoji parametrlərin və xarakteristikaların öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi, müəllimin spesifik peşə keyfiyyətlərinin diaqnostlaşdırılması deməkdir. Kvali- fikasiya - attestasiyanın həyata keçirilməsi mexanizmidir. Attestasiyadan məqsəd, müəllimin tutduğu vəzifəyə yararlı olub-olmadığını müəyyənləşdirmək və onun kvalifika- siya kateqoriyasını müəyyənləşdirməkdir. 127
128
|