FƏrrux rüSTƏmov tamilla dadaşova ali MƏKTƏb pedaqogikasi
Yüklə 6,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
HBÖLMa ALİ MƏKTƏB DİDAKTİKASININ ƏSASLARI
[E> Ali məktəbdə təlimin mahiyyəti, hərəkətverici qüvvələri və prinsipləri IE> Təhsilin məzmunu və onun təkmilləşdirilməsinin pedaqoji əsasları CE> Ali məktəbdə təlim metodları' IE> Ali məktəbdə təlimin təşkili formaları [E> Ali məktəbdə pedaqoji texnologiyalar 1 n \
Təlim keyfiyyətinin diaqnostikası ' [x> Ali məktəbdə tələbələrin praktikası^ [H> Ali məktəbdə mütəxəssis hamlığıınd pedaqoji-psixoioji piəsələləri Hər bir xalqın səviyyəsini onun bilik səviyəsi müəyyən edir. H.Əliyev Təhsil millətin gələcəyidir. H. Əliyev Biz maddi dəyərlərmizi, iqtisadi potensialımızı in.san kapitalına çevirməliyik. Çünki insanın savadı, biliyi onun gələcək həyatını müəyyən edir, ölkənin hərtərəfli inkişafına xidmət edir və beləliklə, ölkənin intellektual potensialı da möhkəmlənir. İ. Əliyev Bilik tükənməz xəzinədir, o xəzinənin açarı isə soruşub öyrənməkdir. Məhəmməd Peyğəmbər İnsan təbiətində iki ali məqam var: zəka və nitq - hər ikisi ancaq təhsil vasitəsilə inkişaf etdirilir. Plutarx Bilik məqsəd deyil, vasitədir. LTolstoy Bütün elmlərin ə.sası təhsillə qoyulur. Əbu Turxan 130
V FƏSİL ALI MƏKTƏBDƏ TƏLİMİN MAHİYYƏTİ, HƏRƏKƏTVERİCİ QÜVVƏLƏRİ VƏ PRİNSİPLƏRİ 5.1. ALİ MƏKTƏB DİDAKTİKASININ ƏSAS KATEQORİYALARI
elmdir. Akademik pedaqogikanın müstəqil bir sahəsini təşkil edən ali məktəb didaktikası müasir dövrdə sürətlə inkişaf edən nəzəri və eyni zamanda normativ-tətbiqi elmdir. Onun tədqiqat predmeti - ali məktəbdə təhsil prosesidir. Hər bir konkret elm kimi ali məktəb didaktikasının da müəyyən funksiyaları var. Onları şərti olaraq iki qrupa bölmək olar; • ali məktəb didaktikasının elmi-nəzəri funksiyaları; • ali məktəb didaktikasının konstruktiv funksiyaları. Ali məktəb didaktikasının elmi-nəzəri funksiyaları deyilərkən, ali təhsil prosesinin struktur və məzmun elementlərinin xarakteristikalarının öyrənilməsi, təhsil-təlim prosesinin müxtəlif cəhətləri arasında mövcud olan qanunauyğun əlaqələrin müəyyənləşdirilməsi, didaktik münasibətlərin (öyrədən-vasitə-öyrənən) tədqiqi nəzərdə tutulur. Ali məktəb didaktikasının konstruktiv (normativ- tətbiqi) funksiyaları deyilərkən, dövrün tələblərinə və dövlətin mənafeyinə uyğun olaraq təhsilin məzmununu yeniləşdirmək, təlim vasitələri və metodlarının səmərəliliyini artırmaq, yeni təlim texnologiyaları hazırlamaq nəzərdə tutulur. Ali məktəb didaktikasının nəzəri-elmi və konstruktiv funksiyaları biri-birilə qarşılıqlı əlaqədə özünü göstərir. Ali məktəb
didaktikasının məzmunu
aşağıdakı komponentlərdən ibarətdir: • ali məktəbin qarşısında duran sosial funksiyaların
131
• ali təhsilin spesifik məqsədlərinin əsaslandırılması; • ali məktəbdə təhsilin məzmununun müəyyənləşdirilməsi: • ali məktəbdə təlim prosesinin reallaşdırılması yollarının
• ali məktəbdə təlim prosesinin özünəməxsus xüsusiyyətlərinin aşkarlanması; • ali məktəbdə təlim metodları və formalarının optimal- laşdırılması; • ali məktəbdə müasir təlim texnologiyalarının hazırlanması və tətbiqi. Ali məktəb didaktikası ümumİ pedaqogikanın «pedaqo- ji proses», «tərbiyə», «təhsil», «təlim», «pedaqoji fəaliyyət», «pedaqoji texnologiya» və digər kateqoriyalarından istifadə edir. Bununla yanaşı, ali məktəb didaktikası təhsil və təlim nəzəriyyəsi kimi özünün spesifik kateqoriyalarına malikdir. Bu kateqoriyalar aşağıdakılardır:
olduğu bilik, bacarıq və vərdişlər sisteminə yiyələnmək prosesidir. Dar mənada isə təhsil təlimin həm zəruri şərli, həm də nəticəsidir.
Müasir informasiya bolluğu şəraitində ən zəruri olanı seçməyi, müvafiq məzmuna uyğun vasitə və metodları müəyyənləşdirməyi, lazımi texnologiyaları hazırlamağı, diaqnostlaşdırma (pedaqoji prosesin vəziyyətini aşkarlamaq, səmərəliliyini təmin edən şəraiti və səbəbləri üzə çıxarmaq) və proqnozlaşdırmanı (pedaqoji gerçəkliyi dəyişdirməyi və bu əsasda təhsil praktikasını qabaqlayan təhsil-tərbiyə nəzəriyyələrini, pedaqoji sistemlərin modelini hazırlamaq) həyata keçirməyi, yoxlamaq, qiymətləndirmək, korreksiya etmək kimi məqsədləri əhatə edir. Öyrənmə fəaliyyəti - təhsilalanın müəllimin tapşırıqlarını icra etməsi, təlim materialı üzərində müstəqil çalışması, intellektual qabiliyyətlərini və potensial imkanlarını inkişaf etdirməsi, özünütəhsil və özünütəkmilləşdirmə kimi digər vəzifələri əhatə edir. 132
7>///« - qabaqcadan planlaşdırılan məqsədəuyğun fəaliyyətdir. Bu fəaliyyət prosesində öyrənənin təhsili, tərbiyəsi və inkişafı həyata keçirilir, bəşəriyyətin tarix boyu qazanmış olduğu təcrübənin ayn-ayrı komponentləri (bilik, bacarıq və vərdişlər, münasibətlər, fəaliyyət və idrak təcrübəsi, yaradıcılıq təcrübəsi və s.) mənimsənilir. Təlim - öyrədən və öyrənənlərin məqsədli və idarə olunan qarşılıqlı fəaliyyətidir. Təlim - təhsil almaq prosesidir. Təlim - öyrətmə və öyrənmə fəaliyyətlərinin vəhdətindən yaranan birgə fəaliyyətdir. Təlim öyrədən və öyrənənlərin birgə fəaliyyəti prosesində iddiaçıların konkret fəaliyyət növünə hazırlığını təmin edir, onları müvafiq bilik, bacarıq və vərdişlərlə silahlandırır, idrak qabiliyyətlərini və ümumi inkişafını təmin edir. Təhsilin məzmunu - bəşəriyyətin qazanmış olduğu obyektiv elmi-praktiki təcrübənin cəmiyyət və dövlət tərəfindən qəbul edilmiş xüsusi sistemini özündə birləşdirir. Bu sistemlərin mənimsənilməsi insanın müəyyən əmək sahəsində müvəffəqiyyətli fəaliyyətini təmin edir. Müvafiq bilik, bacarıq və vərdişlərdə təzahür edən təhsilin məzmununun mənimsənilməsi tədris müəssisələrinin qarşısında duran əsas məqsəddir. İntensiv inteqrasiya proseslərinin genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq didaktika digər elmlərin «sistem», «element», «slruktur», «funksiya>>, «formallaşdırma» və başqa anlayışlarından da istifadə edir. Didaktik tədqiqatlarda psixologiyanın «qavrayış», «mənimsəmə», «anlama», «əqli
inkişaf», «təfək-
kür əməliyyatları», «yaddasaxlama», «hafizə», «diqqət» və digər anlayışlarından da geniş istifadə olunur. Kibernetikadan didaktik anlayışlar sisteminə «əks əlaqə», «dinamik sistem» və s. daxil olmuşdur. Digər elmlərdən əxz edilmiş anlayışlar təlim prosesinin ayrı-ayrı struktur elementlərini əks etdirərək didaktikanın predmelinin nəzəri cəhətdən zənginləşməsi üçün şərait yaradır. Bu anlayışlar didaktikanın öyrətmə və öyrənmə məqsədinə müvafiq müəyyənləşdirilir. Didaktikanın əsas anlayışları onun nəzəri səviyyəsi və praktik vəziyyəti haqqında aydın təsəvvür yaradır. Didaktika - anlayışlar və terminlər vasitəsilə 133
didaktik prosesləri, hadisələri, didaktik münasibətləri təsvir və izah edir, elmi ümumiləşdirmələr aparır və özünün terminologiya sistemini daim təkmilləşdirir. 5.2.
TƏLIMIN MAHIYYƏTI VƏ
HƏRƏKƏTVERİCİ
QÜVVƏLƏRİ Ali məktəbdə təlim prosesinin mahiyyəti, məzmunu, məntiqi, strukturu və təşəkkülü haqqında aydın təsəvvürə malik olmadan, səmərəli pedaqoji fəaliyyət mümkün deyil. Təlimin mahiyyətini dərk etmək üçün, hər şeydən əvvəl, onun komponentlərini müəyyənləşdirmək lazımdır. Təlim prosesi zahirən öyrədən və öyrənənlərin qarşılıqlı fəaliyyəti kimi təzahür edir. Bu fəaliyyət prosesində öyrədən qarşıya məqsəd qoyur, vəzifələri konkretləşdirir və məzmunu müəyyənləşdirir. Bundan sonra məzmuna uyğun vasitə, metod və materialı seçir və öyrənmə fəaliyyətini təşkil edir. Yəni, öyrənənləri təlim fəaliyyətinə istiqamətləndirir, təlim motivlərini inkişaf etdirir, onlara müstəqil işləmək yollarını öyrədir. Bundan sonra isə öyrənənlərin təlim əməyi stimullaş- dırılır, mənimsəmə səviyyələri qəbul olunmuş meyarlarla yoxlanılar, qiymətləndirilir və korreksiya işi aparılır. Öyrənən öyrədənin tapşırıqlarını icra edir, öz üzərində çalışır, əqli qabiliyyətlərini inkişaf etdirir, tədris proqramlarında nəzərdə tutulan məzmunu, fəaliyyət növlərini mənimsəyir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, təlim - öyrədən və öyrənənin biri-birilə daxili əlaqədə və qarşılıqlı asılılıqda olan ikitərəfli fəaliyyətidir. Hər bir təlim fəaliyyəti bir qayda olaraq, müəyyən məzmunun mənimsənilməsinə yönəlmiş olur. Beləliklə, məlum olur ki, təlim prosesinin üç mühüm komponenti vardır: • tahsiim məzmunu; • öyrətmə fəaliyyəti; • öyrənmə fəaliyyəti. Hər üç komponent təlim prosesinin zahiri tərəfini əks etdirir. 134
Təlimin mühüm
məqsədlərindən biri
- ictimai
münasibətlərin subyekti olan insanın istehsal proseslərinə, əmək fəaliyyətinə, sosial həyata hazırlanması prosesidir. Deməli, təlimin əsas sosial funksiyası konkret ictimai tələblərə uyğun şəxsiyyətin formalaşdırılmasıdır. Dövrün tələblərinə uyğun şəxsiyyətin yetişdirilməsi üçün əsas «tikinti materialı» bəşəriyyətin toplamış olduğu maddi və mənəvi dəyərlərdir. Təlimin mahiyyətini (deməli, həm də məzmununu) məhz bu dəyərlər müəyyənləşdirir. Şəxsiyyətin intellektual, Əxlaqi, emosional, iradi sferalarının inkişafı bu məzmunun mənimsənilməsindən asılıdır. Təhsilin məzmununun əsas komponentləri aşağıdakılardır: • təbiət, cəmiyyət, təfəkkür, elmi-texniki və fəaliyyət
• bacarıq və vərdişlər sistemi (intellektual və praktik bacarıq və vərdişlər konkret fəaliyyət növlərinə yiyələnməyi təmin edir); • münasibətlər sistemi (real varlığa, öyrənilən obyektə emosional və qiymətləndirmə münasibəti, başqa adamlara və özünə münasibət, ictimai, elmi, peşə fəaliyyətinin motivləri, tələbatlar, maraqlar və s.); • müxtəlif fəaliyyət növləri; • yaradıcılıq təcrübəsi. Deməli, təlim prosesi öz mahiyyətinə görə həm də sosial prosesdir. Təhsilalanların inkişafı və formalaşması elmi biliklər sisteminə və fəaliyyət təcrübəsinə yiyələnməklə və bəşəriyyətin maddi və mənəvi mədəniyyətini mənimsəməklə həyata keçirilir. Biliklərin mənimsənilməsi, bacarıqların formalaşması əsasən iki yolla əldə edilir: • reproduktiv (bərpaedici təfəkkür); 135
• produktiv (yaradıcı təfəkkür). Təlim prosesi reproduktiv variantda qurulduqda, əvvəlcə faktların qavranılması baş verir. Sonra fakt və hadisələrin daxili əlaqə və asılılıqları öyrənilir, nəticədə anlama baş verir. Vasitəsiz anlama birdən-birə olur: ətral'dakı cisim və hadisələri bilavasitə anlayırıq. Vasitəsiz anlamanın əsasında məlum cisim və hadisə ilə naməlum arasında əlaqə yaratmaqdan ibarət olan tanıma durur. Bu halda uzun müddətli düşüncəyə ehtiyac qalmır. Vasitəsiz anlama cisim və hadisələrin düzgün qavranılmasından, təhrifə yol verilməməsindən asılı olur. Vasitəli anlama zamanı isə müxtəlif axtarışlar aparmaq, qarşıda olan məsələni dərk etmək üçün yardımçı vasitələrdən istifadə etmək lazım gəlir. Anlamada əsas şərt onun dəqiqliyi və dərinliyidir. Beləliklə, məlum olur ki, anlama əldə edilmiş biliklərdən istifadə etmək və biliklərə yiyələnmə zamanı zəruri olan zehni fəaliyyət göstərmək nəticəsində baş verir. Tələbə anladığı əsas ideyaları, aparıcı tezisləri, arqumentləri, dəlilləri, nəticələri hafizt>sində saxlamalıdır. Hallzə keçmiş təcrübənin qavranılıb hifz edilməsi sayəsində, sonralar onun tanınma və yada salınmasından ibarət mürəkkəb psixi fəaliyyətdir. Təlim prosesində çox böyük əhəmiyyətə malik olan hafizə təfəkkürə əsaslanmalı və eyni zamanda təfəkkürü inkişaf etdirməlidir. Biliklər bir-birilə sıx əlaqədə və müəyyən sistemlə mənimsənilməli və hafizədə möhkəmləndirilməlidir. Heç bir aktual fəaliyyət hafizə proseslərindən (nəqşlən- dirmə-öyrənmə, hifzetmə-yaddasaxlama, tanıma və yadasal- ma-xatırlama) kənarda mümkün deyildir. Bütün psixi proseslərin ən mühüm xarakteristikası olan hafizə insan şəxsiyyətinin vahidliyini, tamlığını və bütövlüyünü təmin edir. İnsanın hafizəsi onun keçdiyi həyat yolunun, keçmiş təcrübəsinin inikasıdır. Hafizəni «psixi həyatın əsas şərti», «psixi inkişafın məhək daşı» hesab edən Y.M.Seçenov onu (hafizəni) bütün psixi inkişafın təməlini təşkil edən qüvvə hesab edirdi. 136
Əgər bu qüvvə olmasaydı, qavranılan cisim və hadisələr özündən sonra iz buraxmasaydı, milyonuncu dəfə təkrar edildikdə belə, birinci dəfə duyulduğu kimi təsir bağışlayardı. Deyilənlərdən aydın olur ki, diqqət və hallzə digər psixi proses və hadisələrə dərindən nüfuz edir və onları şərtləndirir. Diqqət olmadan gerçəkliyin aydın dərk edilməsi, hallzəsiz isə dərk edilən cisimlərin yadda saxlanması və sonrakı təcrübədə istifadə edilməsi mümkün olmazdı. Rus pedaqoqu K.D.Uşinski göstərirdi ki, hafizə lələk- kürə əsaslanmalı və eyni zamanda təfəkkürü inkişaf etdirməlidir. Hafizəmiz gərəkli biliklərlə nə qədər zəngin olarsa, fikirlərimiz də o nisbətdə düzgün və məzmunlu olar. Deməli, biz fikirləşərkən hafizənin materialına əsaslanırıq. Bilik ağlı zənginləşdirir, ağlın özü yaxşı təşkil olunmuş biliklər sistemindən başqa bir şey deyildir. İstər materialın seçilməsində, istərsə də onların sistemə salınmasında diqqət və hafizənin fəaliyyəti üzvi surətdə çulğa- laşaraq biri-birini şərtləndirir. Diqqət və hafizə təlim materialının mənimsənilməsini təmin edir. Mmimsmıa materialla ilk tanışlıqdan başlayır və həmin materiala tam yiyələnməklə başa çatır. Yəni ləlim prosesinin nəticəsi kimi təzahür edir. Təlim materialının yaxşı mənimsənilməsi onu (materialı) aydın surətdə izah etməyə, mahiyyətini açıqlamağa, real fakt və dəlillərlə əsaslandırmağa, digər biliklərlə əlaqələndirməyə, əməli fəaliyyətdə tətbiq etməyə imkan verir. Mənimsəmə fəal təfəkkür əməliyyatları və şüurlu fəaliyyət prosesində baş verir. Mənimsənilmiş material təcrübədə və əməli fəaliyyətdə istifadə olunduqda daha artıq möhkəmlənir. Materialın çətinlik dərəcəsindən asılı olaraq mənimsəmə prosesində müəyyən əqli gərginlik nəzərə çarpır. Əqli gərginliyi aradan qaldırmaq məqsədilə təfəkkür əməliyyatları təlim materialını daha əhatəli və dərindən dərk elməyə şərait yaradır. Ümumiyyətlə, mənimsəmə həmişə az, ya çox dərəcədə fəal şəkildə cərəyan edən prosesdir. Digər tərəfdən, qarşıya aydın məqsəd qoymadan, vəzifələri konkretləşdirmədən, ləa- 137
liyyolin vasitə və yollarını müəyyənləşdirmədən mənimsəmə prosesini səmərəli təşkil etmək mümkün deyil. Deməli, mənimsəmə təfəkkürə əsaslanan məqsədəuyğun, şüurlu, fəal, mürəkkəb bir psixi prosesdir. O. bir sıra komponentlərdən ibarətdir: •
prosesbrindən: • öyıwwnin nhmimsəma prosesində fəallığını təmin edən diqqət,maraq və meyil, tələbat, arzu və istək, hiss və emosiyalardan: . • materialın dərk edilməsini təmin edən təfəkkür proseslərindən; •
və yada
• mənimsəmə prosesində qarşıya çıxan çətinlikləri dəf etməyə imkan verən, öyrənmə prosesinə inamı artıran iradədən ibarətdir. Mənimsəmənin komponentləri bir-birilə vəhdətdə cərəyan edir. Bununla əlaqədar olaraq təlim prosesinin səmərəliliyini və intensivliyini təmin etmək məqsədilə mənimsəmə komponentlərinin ahəngdar fəaliyyətini təmin etmək lazımdır. Mənimsəmənin səmərəliliyinə təsir edən amillər çoxdur. Bunlardan bir neçəsini qeyd edək: • təlim prosesində nəzəriyyə və praktikanın didaktik, dinamik ətaqə.sinin təmin edilməsi materialın mənimsənilmə.sinə mii.sbət təsir göstərir; • materialın məzmunca zəngin və rəngarəng olması, ona uyğun metod və tərzlərdən istifadə edilməsi mənimsəmənin .səmərəliliyini artırır; • təhsil alanı yadda saxlamanın əlverişli yolları ilə tanış etmək mənimsəmə prosesinin intensivliyini təmin edir; • təlim materialının mənimsənilməsində təlimin müasir te.xniki vasitələrindən, ən yeni təlim metodlarından istifadə mühüm rol oynayır; • təlim prose.sində öyrənənlərin psixi fəallığının təmin edilməsi, diqqətin düzgün təşkili, analizatorlarin birgə fəaliyyə- 13S
tilw daha çox istinad edilməsi, proqram materialının tədricən miirəkkəbbşdirilməsi, mühüm və əsas cəhətlərinin dərk edilməsi, onlar arasında məntiqi əlaqələrin yaradılması, səhəb ıvı nəticə əlaqələrinin üzə çıxarılması, elmi anlayıçların aydın izahı, nəzəri, praktiki və yaradıcı təfəkkürün ink^af etdirilməsi, müvafiq bacarıq və vərdb'lərin formala.'şdınlması və s. amillər mənimsəmənin səmərəliliyini artırır. Deməli, biliklərin mənimsənilməsinin reprodukliv (latınca reprodukliv, reproduksiya - re-yenidən+produksio- istehsal, əsər deməkdir) variantı belə bir ardıcıllıqla cərəyan edir: fakt və hadisələrin qavranılması; onların daxili əlaqə və asılılıqlarının, mühüm cəhətlərinin dərk edilməsi; anlama; tələbənin anladığı biliklərdən daha əsas olanları, aparıcı tezisləri, sübut və dəlilləri, başlıca nəticələri hafizəsində saxlamaq üçün səy göstərməsi. Bu məntiqi, sistemli, əqli fəaliyyət təlim materialının mənimsənilməsini təmin edir. Mənimsənilmiş material reprodııktiv, alqoritmik (IX əsr özbək riyaziyyatçısı Xarəzminin latmiaşdırılmış (Aiqorithmi) adından götürülmüşdür, intuitiv anlaşılan, özlüyündə aydın sayılan deməkdir. Riyaziyyatın aiqoritm nəzəriyyəsi adlı bölməsi aiqoritmiərin ümumi xassələrini öyrədir), axtarıcılıq, yaradıcılıq və digər səviyyələrdə tətbiq olunmalıdır. Təəssüfiə qeyd etmək lazımdır ki, ali məktəblərdə bir sıra hallarda sonuncu mərhələ, yəni biliklərin bu və ya digər forma və səviyyələrdə tətbiqinə kifayət qədər əhəmiyyət verilmir və nəticə etibarilə mənimsəmə prosesi tamamlanmamış qalır. Ali məktəbdə təhsil prosesində tədris materialının reproduktiv yolla mənimsənilməsi, başqa sözlə, tədrisin rep- roduktiv variantı aşağıdakı ardıcıllıqla həyata keçirilməlidir: məqsədin qoyulması —* fakt və hadisələrin qavranılması dərketmə —> anlama —» yadda .saxlama mənimsəmə —> tətbiqetmə (reproduktiv, alqoritmik, yaradıcı). Ali məktəbdə tədrisin prodaktiv variantında bir sıra yeni elementlər təzahür edir. Bu variant bələdləşmə (oriyentr), icra,
139
əldə edilməsi və tətbiqi axtarış və yaradıcılıq xarakteri daşıdıqda təşəbbüskarlığa, özünütəhlil və özünüidarəyə geniş meydan açılır. Bu kontekstdə tədris prosesi təlim-idrak situasiyaları zənciri formasında təzahür edir. Müəllim və tələbələr qarşıya qoyulmuş Yüklə 6,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|