Fesil-12. indd
Resurs bolluğu və insan kapitalının keyfiyyəti
Yüklə 28,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Resurs bolluğu və insan kapitalının keyfiyyəti. Ölkənin sərvəti təbii
sərvətlərin hasilatı ilə bağlı olmayan sektorlara yatırılan sərmayələrdən asılı olan zaman, insan kapitalına sərmayələrin qoyulması ölkənin sərvətinin yaradılması prosesinin ayrılmaz tərkib hissəsini təşkil edir. Belə ki, əgər tanrının bəxş etdiyi təbii resurslar ölkənin sərvətinin mənbəyi kimi xidmət edirsə, ixtisaslaşdırılmış iş qüvvəsinin yaradılmasına qoyulan investisiyalar cari gəlirlərin əldə edilməsinə sözsüz ki, ehtiyac olmur. Əgər ölkə rəhbərliyi sərvətin yaradılması və inkişafın davamlılığı ətrafında səylərin birləşdirilməsinin zəruriliyini anlamırsa, o, insan kapitalına qoyulan sərmayələrə kifayət qədər lazımi diqqət ayırmayacaq (digər məhsuldar investisiyalar kimi) 36 .
templərini bir çox tədqiqatçılar resurs lənətinin ən əhəmiyyətli amillərindən biri hesab edirlər; və buna görə “məsuliyyət” səviyyəsi, analizin hansı ərazilər üçün 33 Tsui, K. 2005. More Oil, Less Democracy? Theory and Evidence from Crude Oil Discoveries. http:// are.berkeley.edu / courses / envres_seminar/KTsuijobmarketpaper.pdf; Ross M. Does Oil Hinder Democracy? // World Politics. 2001. Vol. 53, No 3. P. 325-361. 34 Как избежать ресурсного проклятья. Под редакцией Макартена Хамфриса, Джеффри Д. Сакса и Джозефа Ю. Стиглица. – М.: 2011. 35 Ross, M. 2003. Nigeria's Oil Sector and the Poor. Prepared for the UK Department for International Development. 36 Как избежать ресурсного проклятья. Под редакцией Макартена Хамфриса, Джеффри Д. Сакса и Джозефа Ю. Стиглица. – М.: 2011. 367 keçirilməsindən asılı olaraq, 11%-dən 25%-ə qədər qiymətləndirilir 37 .
ya qoyuluşunun bütün üsullarından ən çox təhsilə sərmayə qoyuluşları “əziyyət çəkir”
38 . Təbii resurslar ilə zəngin olan ölkələr, gəlir səviyyələrinə görə müqayisə edilə bilən, lakin təbii resurslar ilə zəngin olmayan ölkələr ilə müqayisədə təhsilə əldə edilən gəlirlərin ən az hissəsini xərcləyirlər. Bu isə onunla izah olunur ki, bir tərəfdən, təbii resurslar ilə zəngin olan ölkələr, ixtisaslaşdırılmış əməyə tələbat nisbətən daha az olur; ona görə ki, hasilat sektorunun inkişafı, satılmayan əmtəə sektorları kimi, bir qayda olaraq, ixtisaslaşdırılmış işçi qüvvəsinə əhəmiyyətli tələbat yaratmır. Nəticə etibarı ilə, ən yaxşı təhsil nəticəsində yaranan gəlirlərdə mükafat daha az 39 olur ki, bu da ev təsərrüfatlarının insan kapitalına investisiya- larına stimullarını aşağı salır. Digər tərəfdən, bir halda ki, dövlət təbii resurslar qismində öz sərvətlərinə güvənirsə, o, təbii resurslar tükəndikdən sonra iqtisadiyyatın digər sektorları dəstəkləyə bilən, hərtərəfli inkişaf etmiş və ixtisaslaşmış işçi qüvvəsinə tələbatın olması ilə münasibətdə “unutqan” olmağa meyllidir. Renta gəlirlərinin yüksək dəyişkənliyi və bundan irəli gələn makroiqti- sadi və siyasi qeyri-sabitlik də elitaların insan kapitalının toplanılması üçün şəraitlərin yaradılmasına olan stimullarını aşağı salır. Qeyri-sabitlik siyasi və işgüzar elitanı gələcək gəlirləri cari gəlirlərdən əhəmiyyətli dərəcədə aşağı kimi qiymətləndirməyə məcbur edir, deməli, qısa müddət ərzində gəlirlərin maksi- muma yüksəldilməsi üçün qərarların qəbul olunmasına ilkin zəminlər yaradır 40 . Təhsilə sərmayələrin qoyulması bir qayda olaraq, uzun müddət tələb edir ki, əvvəlcədən onlar tərəfindən şərtləndirilən müsbət effekt nəzərə çarpan olsun; deməli, təhsil və ya daha geniş anlamda desək, insan kapitalı, cazibədar sərmayə qoyuluşu sferası deyil. Nəticədə bir çox hallarda təhsilə ayrılan milli gəlirin payı enir, uşaqların (ələlxüsus qızların) məktəb təhsili ilə əhatəsi azalır, təhsilin keyfiyyəti isə aşağı düşür. Hərçənd ki, təbii resurslar ilə zəngin olan ölkələrdə, qısamüddətli perspektivdə bu proseslərin iqtisadi inkişafa təsiri demək olar ki, 37 Papyrakis E., Gerlagh R. The Resource Curse Hypothesis and its Transmission Channels // Journal of Comparative Economics. 2004. Vol. 32, No 4. P. 181 – 193; Papyrakis E., Gerlagh R. Resource Abundance and Economic Growth in the United States // European Economic Review. 2007. Vol. 51, No 4. P. 1011 - 1039. 38 Gylfason, T 2001. Natural Resources, Education, and Economic Development. .European Economic Review 45 (4-6): 847-859. 39
Birdsall N., Pinckney T., Sabot R. Natural Resources, Human Сapital, and Growth // Resource Abundance and Economic Growth / R. M. Auty (ed.). Oxford: Oxford University Press, 2001. P. 57-75. 40 Auty R. M., Gelb A. H. Political Economy of Resource Abundant States / Paper prepared for the Annual Bank Conference on Development Economics, Paris, June 2000; Gaddy C., Ickes B. Op. cit.; Ross M. L. Op. cit. 368 nəzərə çarpmır, amma nəticə etibarı ilə, təhsilə qənaət, mütləq şəkildə ölkə iqti- sadiyyatının diversifikasiyasına başlamaq cəhdlərinin kəsilməsinə gətirib çıxa- rır.
Bəzi iqtisadçıların fikrincə, resurslardan asılı olan bir çox ölkələr 41 üçün səciyyəvi olan bərabərsizlik 42 və həqiqi dəyərindən çox yüksək olan milli val- yuta məzənnələri də insan kapitalının toplanılmasına öz mənfi təsirini göstərir. Cəmiyyətin ifrat dərəcədə təbəqələrə bölünməsi ona gətirir ki, əhalinin ən kasıb təbəqələri, əmək bazarının təhsil üçün yüksək mükafatlar təklif etdiyi halda belə, insan kapitalına sərmayə qoymaq imkanlarına malik olmurlar. Yüksəldilmiş milli valyuta məzənnələri isə xarici bazarlarda onların iqtibas edilməsinə daha ucuz edir ki, bu da renta gəlirlərinin artması ilə yanaşı ölkəyə ucuz kapital axınının gücləndirilməsinə gətirir çıxarır; deməli, kapital intensivliyinə malik müasirləşdirmə üçün stimullar yaranır. Başqa sözlə, ucuz fiziki və maliyyə kapi- talı əməyə və insan kapitalına olan tələbatı aşağı salır. Qeyd etmək vacibdir ki, resurs bolluğu və insan inkişafının keyfiyyəti ara- sında əlaqə, resurs bolluğu və institutların keyfiyyəti arasında əlaqə kimi eyni dərəcədə “şərti lənət” sayılır; yəni, resursların bolluğunun insan kapitalının keyfiyyətinə təsiri sonuncunun keyfiyyətinin ilkin xüsusiyyətləri ilə təyin edilir. Əgər ölkədə faydalı qazıntı yataqlarının kəşf edilməsinə qədər insan kapitalı- nın ilkin səviyyəsi yüksəkdirsə, onda bu, təbii resursların mövcudluğundan irəli gələn mənfi effekti aşağı salır. Bundan başqa, orta hesabla təhsilə doqquz ildən də çox vaxtın sərf olunduğu ölkələrdə, təbii resursların bolluğundan əldə edilən müsbət effekt mənfi effektləri üstələyir 43 .
Yüklə 28,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|