FəSİl adam smiTİN İQTİsadi TƏLİMİ

§ 4. K.MARKSIN İQTİSADİ TƏLİMİNİN İQTİSADİ
TƏFƏKKÜRÜN FORMALAŞMASINDAKI ROLU

K.Marks abstrakt metodu klassik formada "Kapital" əsərinə və özünün digər əsərlərinə tətbiq etməklə burjua cəmiyyətinin iqtisadi hüceyrəsi olan əmtəənin mahiyyətini, onun ikili xassəsini və daxili ziddiyyətlərini açmış, əmtəədə maddiləşən əməyin ikili xarakterini kəşf etmiş, əmtəənin dəyər kəmiyyəti, dəyərin inkişaf formaları və s. haqqında təlimlər sistemi yaratmışdır. Marks abstraksiya metodunu tətbiq etməklə kapital və izafi dəyəri, onların konkret formalarını, sənaye, ticarət, borc kapitalını, borc mənfəəti kateqoriyalarını təhlil etmişdir.

Belə ki, Marks yazır ki, istehsal münasibətlərini, iqtisadi hadisə və prosesləri tədqiq edib öyrənərkən abstrakt metoddan istifadə edilməsi zəruri şərtdir. İqtisadi hadisə və proseslərin inkişafından və onları öyrənmə dərəcəsindən asılı olaraq bu metodu üç mərhələdə tətbiq etmək olar.
Abstrakt metodun birinci mərhələsində ümumi anlayışların mahiyyətini, onların ictimai, iqtisadi məzmunundan asılı olmayaraq öyrənmək lazımdır. Bu ümumi anlayışlara aşağıdakılar daxil edilir: istehsal, əmək prosesi, istehsal vasitələri, istehsal münasibətləri.
İkinci mərhələ: iqtisadi sistemlərin qanunlarının kəşf edilməsi və onların məzmununun açılması, onların təzahür formalarının və fəaliyyət mexanizmlərinin, praktiki fəaliyyət prosesində bu qanunlardan istifadə olunmasının öyrənilməsi.
Abstraktlaşdırma metodunun üç mərhələyə ayrılmasının əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, abstraksiyanın bu mərhələsindən digərinə keçid prosesində cəmiyyətin iqtisadiyyatında fəaliyyət göstərən hadisələrin mahiyyətini daha dərindən, daha düzgün izah edə bilək.
Bununla birlikdə Marks öz təlimlər sistemini yaradarkən tarixilik və məntiqilik metodundan geniş istifadə etmişdir. Məntiqiliyin və tarixiliyin vəhdəti iqtisadi hadisələrin mahiyyətini dərindən dərk etməyə, qanun və kateqoriyaların daxili məntiqini, onlar arasında olan əlaqə və asılılığı açmağa və ardıcıllıqla şərh etməyə imkan verir.
Tarixilik metodu real iqtisadi münasibətlərin necə, nə cür yaranması və inkişaf ardıcıllığını öyrənir. Məntiqi metod isə obyektiv iqtisadi hadisələrin mahiyyətini, onlar arasında olan möhkəm və sabit əlaqələri açır.
İqtisadi hadisə və proseslərin tədqiqində və şərh edilməsində məntiqilik və tarixilik üzvi əlaqədə götürülür. Məntiqi təhlil dərketmənin obyektiv əsasını təşkil edir. Məntiqi metod fikirlərin düzgün və ardıcıl qurulmasıdır. Məsələn, Marks "Kapital"da belə bir ardıcıllığa riayət edir: əmtəə-pul-kapital. Bu kateqoriyaların ardıcıl yaranması və inkişafı, eyni zamanda tarixiliyi də özlərində əks etdirir. Məlumdur ki, əvvəl əmtəə yaranır, sonra pul.
Lakin əmtəə təsərrüfatının müəyyən mərhələsində pul kapitala çevrilir. Deməli, məntiqi və tarixilik metodu tələb edir ki, bu və ya başqa bir hadisəni dərk etmək üçün hökmək onun tarixini tədqiq etmək lazımdır.
F.Engels göstərir ki, tarix çox vaxt sıçrayışlarla inkişaf edir. Bu zaman külli miqdarda təsadüflər yaranır və təhlil prosesini çətinləşdirir. Deməli, xalis şəkildə tarixi inkişaf təsadüfi momentlərdən təmizlənməlidir. Bu zaman məntiqi metod iqtisadi hadisələrin, onların mahiyyətinin izahını və onlar arasında olan zəruri daxili əlaqələri açmaq imkanı və inkişaf istiqaməti verir.
"Kapital" əsərinin şərh üsulu göstərir ki, siyasi iqtisadın kateqoriyaları həmişə tarixən ardıcıl olaraq yaranmırlar. Buna misal olaraq Marksın tədqiq etdiyi sənaye kapitalını göstərə bilərik, çünki sənaye kapitalı ticarət və borc kapitalından sonra yaransa da kapitalist istehsal üsulunda sənaye əsas rol oynayır. Ticarət və borc kapitalı sənaye kapitalından asılıdırlar və axırıncının ayrılmış hissələridir. Deməli, buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, iqtisadi kateqoriyaları yaranma və meydana gəlmə ardıcıllığı ilə götürməmək də olar. Burada əsas məqsəd ondan ibarətdir ki, iqtisadi kateqoriyaların yaranma ardıcıllığı hansı iqtisadi sistemə daha çox uyğundur.
İqtisadi hadisə və proseslərin elmi surətdə dərk edilməsi vasitələrindən biri də təhlil və sintezdir. İqtisadi hadisələr, proseslər və istehsal münasibətləri sistemi mürəkkəb və çoxcəhətlidir. Bu mürəkkəb və çoxcəhətli hadisələri və prosesləri iqtisadi münasibətlər sistemi içərisində seçmək və ayırmaq, bu çoxcəhətli hadisə və prosesləri əlaqələndirmək təhlil və sintez metodu ilə mümkündür.
Təhlil metodu nəzəriyyədə o deməkdir ki, iqtisadi münasibətlər sistemi ayrı-ayrı hissələrə ayrılır. Bu zaman ayrı-ayrı hissələr, münasibətlər hərtərəfli tədqiq edilir. Belə bir təhlil ona görə edilir ki, ayrı-ayrı hissələrə ayrılmış münasibətlər içərisində tədqiq edilən hadisə və proseslərin mahiyyətini müəyyən edən tərəflər aşkar edilsin. Təhlil nəticəsində konkretdən abstraktlığa, təsadüfdən zərurətə, hadisədən onun mahiyyətinə keçirilir. Əlbəttə, iqtisadi qanunlar və formalar əsas götürülmür. İqtisadi hadisə və proseslər təhlil edilən zaman bu hadisələrin, proseslərin və iqtisadi qanunların mahiyyəti açılır.
Elmi dərketmənin yüksək mərhələsi sintezdir. Təhlilin son mərhələsi sintezin başlanğıc mərhələsidir. Təhlil zamanı ayrı-ayrı hissələrə ayrılmış tərəflərin bir yerə yığılması, vəhdət, bütöv halına salınması sintez demək deyildir. Əgər təhlil zamanı tək-tək fərdlərdən, konkretlikdən abstraktlığa və ümumiliyə doğru hərəkət edilirsə, sintez zamanı ümumilikdən hadisələrin müxtəlifliyinə, ümumiliyin ayrı-ayrı mövcudluq formalarına doğru hərəkət edilir. Sintez metodunun nəticəsi hadisələrin və proseslərin bütövlüyü və vəhdətidir.
K.Marks sintez dedikdə, təfəkkür prosesinin həqiqi inkişafının konkret formalarını nəzərdə tuturdu. Kapitalist istehsal üsulunu, onun iqtisadi inkişaf qanunlarını K.Marks tədqiq edərkən təhlil və sintez metodundan da geniş istifadə etmişdir.
Abstraktlıqdan konkretliyə keçid prosesinin bütün mərhələlərində təhlil və sintez metodundan istifadə edilməlidir, çünki təhlil sintez üçün şərait, sintez təhlil üçün əsaslar yaradır ki, təhlil daha dərindən aparıla bilsin.
Siyasi iqtisad tədqiqatlarında təhlil və sintezlə yanaşı induksiya və deduksiya metodlarından da istifadə edilir. İnduksiya dedikdə, xüsusi mülahizələrdən ümumi nəticə çıxarmaq üsulu, deduksiya dedikdə isə ümumi mülahizələrədən xüsusi nəticəyə gəlmək nəzərdə tutulur. Bu metod xüsusi və ümumi faktları nisbətən hadisə və proseslərdə ifadə edir. İnduksiya və deduksiya metodundan düzgün istifadə etmək o deməkdir ki, ümumi və xüsusi anlayışlar hansı dialektik əlaqədədirlər. Qeyd edək ki, ümumi yalnız ayrıcada, ayrıcanın vasitəsilə mövcuddur. Hər bir ümumi ayrıcanın hissəciyi və ya tərəfi, yaxud mahiyyətidir. Hər bir ümumi bütün ayrı-ayrı predmetləri yalnız təqribən əhatə edir. Hər bir ayrıca ümumiliyə natamam daxil olur və s.
Deduksiya tədqiqatçını oxşar faktlardan azad edir. Deduksiya elə bir şərait yaradır ki, bu şərait daxilində ancaq əldə edilən nəticələr tətbiq edilir. İnduksiya metodu isə müşahidə və eksperimentlərə əsaslanır. Bu zaman real faktlar əsas, başlanğıc kimi götürülür.
Marks deduksiya və induksiya metodunu siyasi iqtisada dialektcəsinə tətbiq edir. Belə ki, Marks "Kapital" əsərində nəinki külli miqdarda faktiki materialları təhlil edir, o, həmçinin faktiki materialların müşahidəçisi kimi də çıxış edir. Marks yazır ki, tədqiqat gərək materialı ətraflı öyrənsin, onun müxtəlif inkişaf formalarını təhlil etsin, bu formaların daxili rabitəsini izləsin. Ancaq bu iş qurtardıqdan sonra gerçək hərəkət təsvir edilə bilər.
K.Marks deduksiya metodu ilə yanaşı induksiya metodundan da istifadə etmişdir. Məsələn, iş gününü götürək. Deduksiya metodunu tətbiq etməklə K.Marks göstərir ki, iş günü zəruri iş vaxtından çox olmalıdır. Əgər belə olmazsa, kapitalist istehsal üsulu da olmaz. Lakin izafi iş vaxtının uzunluğunu Marks induksiya metodu ilə müəyyən edir. "Kapital" əsərinin bir çox fəsillərində hər iki metoddan geniş istifadə olunmuşdur.
K.Marks sosializm cəmiyyəti haqqında olan utopik baxışları elmi nəzəriyyəyə və elmi sistemə çevirərək belə qənaətə gəlir ki, bütün cəmiyyətlərin əsasını maddi istehsal təşkil edir. O yazırdı ki, bütün cəmiyyətlərdə məhsuldar qüvvələr maddi istehsalın əsasını təşkil edir. Məhsuldar qüvvələr maddi istehsalın müxtəlif formalarının yaranmasının əsasında dayanır. Digər tərəfdən, məhsuldar qüvvələr istehsal prosesində insanlar arasında olan münasibətlərin inkişaf mərhələlərini təşkil edir. Bu qəbildən olan münasibətlər cəmiyyətin iqtisadi bazisini təşkil edir. İqtisadi bazis üzərində isə cəmiyyətin siyasi, hüquqi və mənəvi münasibətləri təşəkkül tapır.
K.Marks "Kapital" əsərində göstərir ki, iqtisadi qanun hadisələr arasında olan daxili və zəruri əlaqələrdir. O, öz vəzifəsi kimi kapitalist istehsalının təbii qanunlarını tədqiq etməkdə görürdü. Bu qanunlar da K.Marksa görə "dəmir qanunlar" kimi fəaliyyət göstərir. O yazırdı: kapitalist istehsal prosesinin özünə uyğun qanunauyğunluqları var. Bütün mövcud olan tarixi dövrlər siniflərin mübarizəsi dövrü olmuşdur. Siniflərin bu mübarizəsi maddi şəraitə əsaslanır, çünki bütün cəmiyyətlər maddi nemətlər istehsal edirlər. Maddi nemətlər isə insan cəmiyyətinin yaşayıb inkişaf etməsinin əsası, zəruri şərtidir.
K.Marksın ikinci böyük elmi xidməti əmək və kapital arasında olan münasibətlərin elmi baxımdan açıqlanmasıdır. Bu açıqlama isə izafi dəyər nəzəriyyəsinin ümumi məzmununu təşkil edir. İzafi dəyər nəzəriyyəsi haqqında K.Marksın yaratdığı təlim, iqtisadi nəzəriyyənin (siyasi iqtisadın) təməl daşını təşkil edir. İzafi dəyər nəzəriyyəsi haqqında Marksın təlimi proletariat ilə burjuaziya arasında olan münasibətləri açıqlayır və kapitalistlər tərəfindən muzdlu əməyin istismar olunduğunu sübut edir. İzafi dəyər haqqında K.Marksın təlimi kapitalizm cəmiyyətində sinfi ziddiyyətlərin və sinfi mübarizənin kökünə endirilmiş zərbə idi. K.Marks bu əsərində kapitalizm cəmiyyətini insan əməyinin istismarı baxımından əvvəlki cəmiyyətlərə nisbətən daha çox ifşa edirdi. Çünki Engelsin sözlərilə desək, kapitalizm muzdlu əməyi (iş qüvvəsini) qəddarcasına istismar etmək üçün küllü miqdarda metodlar, üsullar və yollar yaratmışdır. Bu istismar formalarının başında çoxluğu istismar edən azlıq dayanırdı. Xırıda burjuaziya çalışırdı ki, sinfi ziddiyyətə daxil olanlar barışdırıcı mövqe tutsunlar. Onlar iddia edirdilər ki, qeyri-sinfi sosializm siniflər üzərində "üstün" quruluş demokratiya lazımdır. Göstərdiyimiz bu ideya ilə əlaqədar olaraq qeyd edək ki, Marksın "Kapital" əsərində göstərilirdi ki, ümumiyyətlə, kapitalizm cəmiyyətinin əsas qüvvəsi burjuaziya və proletariatdır. Bu ideya o demək idi ki, burjuaziya kapitalizm cəmiyyətinin qurucusudur, bu cəmiyyətin rəhbəridir, lakin kapitalizmin hərəkətverici qüvvəsi proletariatdır. "Kapital" əsərində klassik iqtisadi təlim işlənib hazırlanmışdır. Bu iqtisadi təlim böyük siyasi-iqtisadi və elmi sistemdir. "Kapital" əsərinə qədər kapitalizm haqqında çox əsərlər yazılmışdır. Lakin bu əsərlərin müəlliflərilə müqayisədə K.Marks kapitalizm cəmiyyətinin düzgün elmi şərhini vermişdir. O göstərmişdir ki, kapitalizm keçici xarakter daşıyan istehsal üsuludur.
"Kapital" əsərində K.Marks özünün kəşf etdiyi tarixi materialistcəsinə anlamaq ideyasından istifadə etmişdir. Bu metodla o, kapitalist istehsal üsulunu tədqiq etmişdir. Bu proses daxilində burjua iqtisadçıları əmtəənin əmtəəyə dəyişdirilməsini şeylər münasibəti kimi görürdülər. Bu münasibətlər daxilində olan şeylər prosesini K.Marks insanlar arasında olan münasibət kimi izah edirdi.
K.Marks göstərirdi ki, kapitalist əmtəə təsərrüfatı əmək məhsuldarlığını artırmaqla yanaşı həmin kapitalist istehsalı ilə ziddiyyətə daxil olur və bu ziddiyyətlər barışmaz xarakter daşıyır. Bununla K.Marks kapitalitst istehsalının ziddiyyətli inkişafının mahiyyətini açmış və sübut etmişdir ki, bu cəmiyyət nə qədər tərəqqipərvər olsa da bir o qədər ziddiyyətli quruluşdur. K.Marks "Kapital" əsərində burjua cəmiyyətinin məhsuldar qüvvələri ilə onun istehsal münasibətlərinin dialektikasını da tədqiq və təhlil etmişdir. O göstərirdi ki, məhsuldar qüvvələrin müəyyən bir inkişaf səviyyəsində kapitalist istehsal münasibətləri yaranmışdır. Sonrakı inkişaf nəticəsində isə kapitalist istehsal münasibətləri məhsuldar qüvvələri ləngidir. Bu prosesin əsasını kapitalizm ziddiyyətlərinin tarixi dərinləşməsi və kəskinləşməsi təşkil edir.
Qeyd edək ki, K.Marksın "Kapital" əsəri təkcə iqtisadi nəzəriyyə üçün deyil, o, eyni zamanda fəlsəfə və tarix üçün əvəzedilməz xəzinədir. "Kapital" əsərində K.Marks özünün yaratdığı və inkişaf etdirdiyi dialektik materializm metodundan istifadə etmişdir. Bu metod öz növbəsində bütün ictimai fənlərdə istifadə olunan metoda çevrildi.

1 А.Смит, Исследование о природе и приципах богатства народов, т.1. 1935, стр.28.
Д.Рикардо, Соч. т.1. Москва, 1955,стр.34.

2 В.М.Блауг. Игтисади фикир ретроспективдя, М., 1994.