FəSİl kursun predmeti. Sosial sahəLƏr və onlarin iNKİŞafi amiLLƏRİ

§3. Sosial infrastruktur və onun iqtisadi əhəmiyyəti
Sosial sferanın əhəmiyyətli komponenti - sosial infra­struk­­turdur. İnfrastruktur təkrar istehsal prosesindəki funk­­si­yasından asılı olaraq iki yerə: istehsal və sosial in­fra­struk­­tu­ra bölünür. “İstehsal infrastrukturu” dedikdə maddi is­the­sal sa­hə­lə­ri­nin səmərəli fəaliyyətinin təmin edilməsinə xid­mət edən alt sahələr, “sosial in­fra­struktur” dedikdə isə in­san­ların şəxsi tələbatlarının ödənilməsi, insan kapitalının tək­rar istehsalı üçün əlverişli şərait yaradan sahələrin məc­mu­su başa düşülür.

Müasir dövrdə sosial infrastruktur - fəaliyyəti cəmiyyət üzvlərinin şəxsi tələbatlarının ödənilməsinə, onların həyat fəaliyyətinin, intellektual inkişafının və yüksək ictimai-si­ya­si fəallığının təmin edilməsinə yönəlmiş təhsil, səhiyyə, ti­ca­rət, ictimai iaşə, əhaliyə məişət xidməti, mənzil-kom­mu­nal tə­sər­rü­fatı, nəqliyyat, rabitə və s. obyektlərinin məc­mu­su kimi nə­zərdən keçirilir. Deməli, insanların səmərəli əmək fəa­liy­yə­ti və həyat tərzinin yaxşılaşdırılması üçün ümumi şərait ya­radan obyektlərin hamısı sosial infrastruktura aiddir. Qı­sa­ca desək, sosial infrastruktur - əhalinin normal həyat fəa­liy­­yətinə və inkişafına xidmət göstərən sahələrinin məc­mu­su­dur.

Bu baxımdan sosial infrastruktur insanların maddi və mə­nəvi tələbatını (əhalinin so­sial-məişət şəraitinin yax­şı­laş­dı­rılması) təmin etməklə həyat səviyyəsinin və yaşayış key­­fiy­yətinin yüksəldilməsində, əhalinin təkrar istehsalında, milli iqtisadiyyatın və cə­miy­­­yətin inkişafında ən əhə­miy­yət­li yerlərdən birini tutur. Deməli, sosial infrastruktur, öz da­xili strukturuna, təşkilinə görə, sosial sferanın bütün in­sti­­tut­la­rı­nın fəaliyyətini tə­min edən müəssisə və təş­ki­lat­la­rın, həm­çi­nin idarəetmə təşkilatlarının məcmusundan iba­rət­dir.

Qeyd edək ki, sosial infrastrukturun formalaşması və in­ki­­şafı mürəkkəb, eyni zamanda xarici və daxili amillərə həs­­sas və çoxşaxəli sosial-psixoloji təsirə malik olan prob­lem­­dir. Bunu sosial infrastruktura daxil olan sahələrin sı­ra­lan­­masından da görmək olar. Belə ki, sahədaxili təsnifata gö­r­ə sosial infrastrukturun tərkibinə əhalinin müəyyən hə­yat fəaliyyəti və inkişaf şəraitini bilavasitə təmin edən tə­sər­rü­fat sahələri daxil edilir. Bunlar aşağıdakılardır:

Səhiyyə sistemi;

Elm və təhsil sistemi;

Mədəniyyət və incəsənət sferası;

Bədən tərbiyəsi və idman sektoru;

Mənzil-kommunal təsərrüfatı;

İctimai nəqliyyat və rabitə vasitələri;

Əhaliyə məişət xidməti sektoru;

Sosial sığorta sektoru;

Sosial müdafiə və xidmət sektoru;

Turizm və istirahət (əyləncə) sektoru və s.

Təhsil sistemi – insanlara əsaslı biliklər verməklə yanaşı, yaradıcılıq qabiliyyətini inkişaf etdirir, yüksək vətəndaşlıq keyfiyyətləri aşılayır, mədəni həyat tərzinə imkan yaradır. Bu sistem yüksək ixtisas səviyyəsinə malik, peşəkar, məh­sul­dar işçi qüvvəsini formalaşdırır. Bu isə ölkənin sosial-iq­ti­sa­di inkişaf sürətinə şərait yaradır.

Səhiyyə - sosial infrastrukturun vacib elementlərindən biri olmaqla, yalnız insanların fiziki sağlamlığının təmin olun­­ma­sına deyil, onların yaradıcı fəallığının yüksəlməsinə də xid­mət edir. Deməli, təhsil sahəsində olduğu kimi, bu­ra­da da biz so­sial əhəmiyyətlə yanaşı, iqtisadi əhəmiyyəti də qeyd etməliyik.

Sosial infrastruktura bazar iqtisadiyyatına xidmət gös­tə­rən alt sistem kimi baxılır. Lakin sosial infrastruktur sa­hə­lə­ri­nin fəaliyyətində bazar münasibətlərinin özünün spe­si­fi­ka­sı və sərhədləri vardır.

Qeyd edək ki, sosial infrastruktur bir tərəfdən ictimai hə­­ya­tın zəruri elementi kimi, sosial siyasətin real­laş­dı­rıl­ma­sı­n­ın əsasını təşkil edir, digər tərəfdən isə, əhalinin sosial tə­lə­ba­tının daha dolğun şəkildə ödənilməsinə, əhalinin layiqli həyat şəraiti ilə təmin olunmasına xidmət edir.

Birinci halda, yəni sosial siyasətin reallaşmasının əsası ki­mi, sosial infrastruktur sosial təkrar-istehsal prosesinin tə­mi­nat­çısı funksiyasını yerinə yetirir. Çünki məhz sosial tək­rar is­tehsal prosesi sosial infrastrukturun funksiyalarını müəy­­yənləşdirir.

İkinci halda isə, yəni layiqli həyat şəraitinin yaradılması de­dikdə, ilk növbədə əhalinin intellektual səviyyəsi, sə­mə­rə­li məşğulluq və yaşayış şəraitinin (mənzil təminatı, kom­mu­­ni­kasiya xidməti və s.) təmin olunması başa dü­şül­mə­li­dir.

Elmi ədəbiyyatlarda sosial infrastrukturun altı funk­si­ya­sı göstərilir.

1. Sosial-tənzimləyici;

2. Sosial-uyğunlaşdırıcı;

3. Sosial-məhsuldar;

4. Sosial-mədəni;

5. Sosial-dinamik;

6. Sosial-müdafiə və s.

1. Sosial-tənzimləyici funksiya subyektlərin gələcək in­ki­­şa­fı, ayrı-ayrı fərdlərin və bütöv qrupların davranışının tən­­zim­ləyiciləri rolunda çıxış edən normalar, mənəvi də­yər­lər sistemi kimi başa düşülür. Bu funksiya sosial-in­fra­struk­tur po­tensialından istifadənin səmərəliliyinin daha da ar­tı­rıl­ma­sı­na yönəldilmiş sosial fəaliyyət subyektlərinin mü­na­si­bət­lə­ri­ni tənzimləyir.

2. Sosial-uyğunlaşdırıcı funksiya fərdlərin və sosial qrup­­la­rın potensialının reallaşdırılmasına istiqamətlənmiş fəa­liy­yə­tini stimullaşdırmaqla, insanların və ictimai qurumların sə­­mərəli sosial fəaliyyətini əks etdirən göstəricilərlə sə­ciy­yə­lə­nir.

3. Sosial-məhsuldar funksiya sosial orqanizmin bütöv şəkildə təkrar istehsalı üçün, insanlara zəruri olan bütün tə­lə­batların daha səmərəli ödənilməsinə imkan verir. O əha­li­nin istehlak məhsulları və xidmətləri ilə təminatını xa­rak­te­ri­zə edən obyektiv və sub­yek­tiv, həmçinin normativ və real göstəricilər sistemi ilə təsvir edilir.

4. Sosial-mədəni funksiya insanların və müxtəlif sosial qrup­ların təkrar istehsal prosesinin mənəvi tərəfi ilə tə­mas­da olması, cəmiyyətin sosial və mədəni potensialının mə­nim­sə­nil­məsi proseslərini əlaqələndirir.

5. Sosial-dinamik funksiya həyat fəaliyyəti sub­yekt­lə­ri­nin özünün təkmilləşməsi, sosial infrastrukturun potensia­lı­nın genişlənməsi əsasında əhalinin rifahının, yaşayış key­fiy­­­yə­ti­nin yüksəldilməsi, təcrübənin yaradıcı, dinamik xa­rak­­terinin təmin olunması ilə bağlıdır. O, cəmiyyətdə sosial çe­viklik gös­təriciləri sistemi ilə xarakterizə edilir.

6. Sosial-müdafiə funksiyası cəmiyyətin aztəminatlı qrup­la­rının sosial zəmanət və hüquqlarını, sosial yardım və dəs­tə­yi­ni təmin edir və əhalinin sosial cəhətdən müdafiə olun­ması də­rəcəsini müəyyənləşdirən göstəricilər sistemi ilə ifadə edi­lir.

Bu funksiyalardan göründüyü kimi, sosial in­fra­struk­tu­run başlıca vəzifəsi - əhalinin müxtəlif təbəqə və qrup­la­rı­nın sosial təkrar istehsalının, eləcə də, onların həyat şə­rai­ti­nin hərtərəfli təmin edilməsinə xidmət göstərməkdən iba­rət­­dir.