Fikrlarning yoritilishi va ularning tarbiyaviy ahamiyati

---

362 
O‘RXUN-YENISEY BITIKLARIDA TA`LIM-TARBIYA TO‘G‘RISIDAGI 
FIKRLARNING YORITILISHI VA ULARNING TARBIYAVIY AHAMIYATI 
Hayitov Hamza Ahmadovich, 
BuxDUPI o‘qituvchisi (Phd) 
Tohirova Barchinoy Sodiq qizi, 
BuxDUPI 1-kurs talabasi 
Annotatsiya: ushbu maqolada O‘rxun-Yenisey bitiklarida ta`lim-tarbiya to‘g‘risidagi fikrlarning 
yoritilishi va ularning tarbiyaviy ahamiyati ilmiy-nazariy tahlil qilingan. 
Kalit so‘zlar: turk-rumiy yozuvi, runiy yozuvi, dulbarchin yozuvi, optimizm ``Irq yozuvlari`` 
(Ta`birnoma), V.Tomsan, N.M.Yadrinsev, O‘rxun-Yenisey bitigi, ``Irq bitigi``, xoqon, Bilga xoqon, 
Kultegin, yodnoma, qadimgi turkey til, A.Qayumov, N.Qayumov,N.Mallaev, Oybek va hokazo. 
Yosh avlod tarbiyasi bugungi davrda dolzarb muammo hisoblanadi. Bunda turkey xalqlarning 
yozma ma`rifiy yodgorliklarining o‘rni va ahamiyati bor. 
Turkiy xalqlarning yozma ma`rifiy yodgorliklari o‘zaiga xos xususiyatiga ega bo‘lib, pedagogika 
tarixi, xususan, yosh avlod tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etadi. Bular “ O‘rxun-Yenisey 
yodgorliklari” “Irq yozuvlari” (Ta`birnoma”) kabi manbalar bo‘lib , ulardan yangi davr kishisini 
tarbiyalashda foydalanish muhim vazifalardan sanaladi. 
Eng qadimgi turkiy tilda yaratilgan va turk-rumiyb yozuvida bitilgan O‘rxun-Yenisey bitiklarini 
“toshlarga bitilgan kitoblar” ham deb ataydilar. O‘ziga xos xat (yozuv)da bitilgan bu bitiklar eramizning 
VI-VIII asrlarda yozib qoldirilgan. Toshlarga bitilgan mazkur yodgorliklar ta`lim-tarbiyaga oid qimmatli 
ma`lumotlarni beradi. 
O‘rxun-Yenisey yodgorliklari dastlab Yenisey havzasida , so‘ngra Mo‘g‘ulistonning O‘rxun 
daryosi bo‘yida topilib , ushbu yozuvlarni 1893-yilda birinchi bo‘lib daniyalik olim Vilgelm Tomson 
o‘qigan. V.Tomsondan keyin so‘ng olimlar N.M.Yadrinsev , V.V.Radlovlar mazkur manbalarni izlab 
topib . o‘qishga muvaffaq bo‘ldilar. 
O‘rxun-Yenisey yodgorliklari S.E.M alov hamda I.V.Steblevalar tomonidan rus tiliga tarjima 
qilingan. O‘zbekistonda Oybek, O.Sharafiddinov,, N.Mallaev, Aziz Qayumov va N.Rahmonovlar 
O‘rxun-Yenisey bitiklari ustida tadqiqot ishlarini olib bordilar va ushbu manbaning ta`lim va tarbiya 
ishlarini yo‘lga qo‘yishdagi ahamiyatini yoritib berdilar. 
Ma`lumki, eramizning VI asri o‘rtalariga kelib Oltoy, Yettisuv, va Markaziy Osiyo xududlarida 
yashovchi turk qabilalaridan iborat Turk xoqonligi davlati tarkib topdi. Bu xoqonlik g‘arbdan Vizantiya, 
janubdan Eron vaHindiston, sharqdan Xitoy bilan chegaralangan . Turk xoqonligi Turkyut deb ham 
atalgan. Xoqonlik 604-yilda Sharqiy va G‘arbiy Xoqonlikka ajralgan. Eramizning 745-yiliga kelib esa 
turk Xoqonligi barham topgan. 
Turk xoqonligi aso9san 3 kishi: Bilga xoqon(Mog‘iliyon)- Xoqon, Kultegin- sarkarda , To‘nyuquq 
esa –vazir bo‘lib, ularning hamkorligida boshqarilgan davlat ushbu davrda ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan 
taraqqiy topgan. 
Bitiktoshlarda turk xoqonlarining yurishlari, yurishlar davrida alp nkishilar , sarkardalar 
tomonidan ko‘rsatgan jasoratlar, ulkarning bilimli, mard, xalqparvar ekanliklari bayon etiladi, o‘z 
vatatining mustaqilligi uchun kurashish, xalqni asoratdan olib chiqish, ularning birdamligini ta`minlash 
Xoqonlar Bo‘min, Istami, Eltarish , Eltarining o‘g‘illari – Bilga Xoqon, lashkarboshisi Kultegin , 
ma`naviy otalari To‘nyuquqlarning zimmasiga tushgani hikoya qilinadi. Masalan, Kultegin bitigida uning 
ta`rifi berilgan. Kultegin xalqparvar , tadbirkor, xalqning kelgusi taqdirini ham o‘ylaydigan jonkuyar 
sarkarda sifatida ta`riflanadi. U o‘z jonidan vatan taqdiri, xalq manfaatini yuqori qo‘ygan shaxs. 
Kultegin Eltarish Xoqonining kichik o‘g‘li . U 713-yil 27-fevralda qirq yeti yoshida vafot etadi. 
Bitiktosh 732-yilda o‘rnatilgan. Ushbu bitiktoshdav barcha voqealar Kulteginning akasi Bilga xoqon 
tilidan hikoya qilinadi. Uning asli ismi Mo‘g‘ilyon bo‘lgan. Bitigini Kulteginning jiyani Yo‘llug‘ tegin 
yozgan. Demak , bitigining muallifi ham ma`lum. 
Kultegin bitigida Bilga Xoqonning og‘a-inilari va qarindoshlar-urug‘lariga murojaat qilib, 
ularning xatolari tufayli turk elide ko‘p falokatlar yuz berganini bayon etganligi ifodalanadi. 
Turkiylarning harbiy yurishlari, ularga qo‘shni bo‘lgan tabg‘achlarning bosqinchiligi tufayli xalq 
boshiga tushgan kulfatlar haqida so‘z boradi , shuningdek, xalqning yolg‘onchilik , firibgarlik qurboni 
bo‘lganligi ta`kidlanadi: “ Oltin, kumush,ichkilik , ipakni shuncha hisobsiz berayotgan Tabg‘ach xalqi 
so‘zi shirin ,ipak kiyimi nafis ekan. Shirin so‘zi , ipak kiyimi bilan aldab , yiroq xalqni shu xilda 
yaqinlashtirar ekan. Yaxshi qo‘shni bo‘lgandan keyin yovuz ilmni u yerda o‘rganar ekan. 
Yaxshi , dono kishini , yaxshi alp kishini yo‘latmas ekan. Biror kishi aldasa, urug‘I ,xalqi ,uyi, 
yopinchig‘igacha qo‘ymas ekan. Shirin so‘ziga, nafis ipagiga aldanib , ko‘pturk xalqi o‘lding… Turk 
xalqining ayrimini u yerda yovuz kishi shunday pishiqlar ekan: yiroq bo‘lsa yomon ipak beradi, yaqin 

---

363 
bo‘lsa yaxshi debo beradi. Ilmsiz kishilar bunga ishonib , unga yaqinlashdilar va ko‘plari o‘ldilar.” 
Xoqon tomonidan xalqqa qilingan murojaatda turkiy xalqlarni hokimiyatni mustahkamlash o‘zaro 
urushlarga chek qo‘yish, tinch-totuv bo‘lib yashashga undashdek ezgu masad ham yotadi. 
Xulosa qilib aytganda, O‘rxun-Enasoy bitiklari insoniyatni vatanga bo‘lgan ehtiromini , tarixiy 
tarqqiyot mobaynida davlatchilikning ilk namunasi sifatida tarbiyaviy ahamiyatga ega.