Filiali psixologiya fakulteti ‘ijtimoiy va iqtisodiy fanlar' kafedrasi

Geometrik o’rtacha miqtor haqida tushuncha



Geometrik o‘rtacha deb shunday ilmiy qoidaga asoslangan o‘rtachaga aytiladiki, u bilan o‘rtalashtirilayotgan miqdorlarni almashtirish natijasida bu miqdorlarning o‘zaro ko‘paytmalari natijasi o‘zgarmasligi va to‘plam birliklari bo‘yicha geometrik progressiya bo‘yicha taqsimlanishi zarur.
Assimetrik, ayniqsa, kuchli og‘ishgan (yoki cho‘qqilashgan, bo‘yiga cho‘zilgan) taqsimot qatorlarida geometrik o‘rtachani qo‘llash asosliroqdir. Ijtimoiy-iqtisodiy hayotda ko‘pchilik hodisalar ana shunday shakldagi taqsimotga ega.
Geometrik o‘rtacha -qator hadlarining ( ) o‘zaro ko‘paytmasini n darajali ildiz ostidan chiqarish hosilasidir, ya’ni


. (7.3).

Bu yerda: hadlar ko‘paytmasini bildiradi. Masalan, uyning eni 5 m, bo‘yi 11,4 m va balandligi 4 m desak, uy hajmi tomonining o‘rtacha uzunligi qancha?

.

Yaqqol ifodalangan asimmetrik taqsimotda (agarda u tasodif bo‘lmasdan, hodisa tabiatidan kelib chiqsa) arifmetik o‘rtacha doimo ma’lum darajada «soxta» o‘rtachadir.

Bunday sharoitda geometrik o‘rtacha taqsimotning markaziy tendensiyasini aniq bir ma’noda ifodalaydi. Belgining tasodifiy o‘zgaruvchanligi qonuniy, barqaror farqlar (masalan, teng malakali xodimlar ish haqi o‘rtasidagi farqlar) bilan birikib ketishi natijasida assimmetrik taqsimot tarkib topadi, u logarifmli shkalaga aylantirilganda «normal» shaklni oladi, ya’ni belgi logarifmlari uchun normal taqsimot sifatiga ega bo‘ladi.
Bunday taqsimot qatorlarining tabiati va xususiyatlari geometrik o‘rtachada o‘zining aniq ifodasini topadi, chunki u qator hadlarining logarifmlariga asoslanadi. Haqiqatda ham (7.3) ifodani logarifmlasak:


(7.4).
Yuqoridagi misolimizda:

potentsiallasak,

Nisbiy o‘zgarishlar uchun geometrik o‘rtachani aniqlash

Nisbiy o‘zgarishlar uchun geometrik o‘rtacha quyidagi formula bilan ifodalanadi:

(7.5)
yoki
(7.5a)

Bu yerda:

K_i - dinamika qatorlarida davr sayin (zanjirsimon) o‘sish koeffitsiyentlari, variatsion qatorlarda esa - har bir hadni (varianta) o‘zidan oldingi hadga (variantaga) nisbati;
P - ko‘paytirish alomati.
Misol: O‘g‘it berish miqdoriga qarab paxta hosildorligi quyidagicha ifodalangan.
7.2-jadval
O‘g‘itlashtirilgan maydonda paxta hosildorligi

Ko‘rsatkichlar	O‘g‘it solinmagan maydonda	Nomiga o‘g‘it berilgan	Normadan ozroq berilgan	Normada berilgan	Normadan ko‘p berilgan
Hosildorlik (s/ga)	10	13	19,5	35,7	39,3
O‘zidan oldingi darajaga nisbatan (Ki)	-	1,3	1,5	1,83	1,1

O‘g‘it berilgan maydonlarda hosildorlikning o‘rtacha nisbiy o‘zgarishi:

Potentsiallashtirgandan so‘ng

yoki 140,8 %.

Demak, o‘g‘itlashtirilgan maydonlarda o‘g‘it berish normasini ko‘paytirish hisobiga paxta hosildorligi 1,41 marta yoki 41% ga oshgan.