Filologiya fakulteti
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
yasalish fe’li majhul nisbat shakli hisoblanadi. Bu termin (so‘z yasash) o‘zlik
nisbat shakli va ma’nosida qo‘llanishi mumkin emas. Chunki «so‘z yasash» deganda, «maxsus til birikmalari yordamida, ma’lum bir usul bilan so‘z hosil qilish» tushunilar ekan, bu hodisaning subyekt (bajaruvchi)ga aloqasi bo‘lmasligi mumkin emas. O‘zbek tili «so‘z yasalishi» deganda, «so‘z yasalishi» birikmasi, fonetika, morfologiya terminlari kabi, o‘zbek tilshunosligining sohasini bildiradi. Demak, so‘z yasalishi termini ikki ma’noga ega: 1) hozir qayd etilgan soha ma’nosi; 2) so‘z yasash terminining majhul nisbat shakli va ma’nosi. So‘z yasalishi tilshunoslikning alohida sohasi (bo‘limi) sifatida, so‘z yasash va u bilan bog‘liq birliklar, hodisalar haqidagi, umuman aytganda, so‘z yasalishi tizimi haqidagi ta’limotdir. So‘z yasash termini til birliklari yordamida ma’lum usul bilan so‘z hosil qilishni bildirar ekan, birinchi galda, ana shu masalaga – so‘z yasash usuli masalasiga to‘xtalish lozim bo‘ladi. So‘z yasash usuli tushunchasi so‘z yasalishi bo‘limining asosiy tushunchalaridan biri, desak xato bo‘lmaydi. Uning mohiyatini to‘g‘ri anglamasdan, avvalo, so‘z yasashning qanday usuli yoki usullari borligini aniq belgilab bo‘lmaydi. So‘z yasash usuli (usullari) bo‘yicha juda ko‘p ishlar qilindi, ko‘p fikrlar bildirildi. Biroq o‘zbek tilshunosligida bu hodisaning mohiyati shu vaqtga qadar aniq belgilangani, bu masalada bir fikrga kelingani yo‘q. Natijada, so‘z yasalishiga oid juda ko‘p hodisalarning mohiyati to‘g‘ri yoritilmayotganligidan tashqari, so‘z yasalishi bahsida bu tizimga aloqasi bo‘lmagan narsalar o‘rin olib kelyapti. Bu ham yasama so‘z bilan bog‘liq masalalarni to‘g‘ri hal etishga o‘z salbiy ta’sirini ko‘rsatib kelmoqda. Demak, so‘z yasash usuli masalasida to‘g‘ri va aniq bir xulosaga kelish so‘z yasalishiga oid hodisalarni aniq belgilab olishga, ularning mohiyatini to‘g‘ri yoritishga yo‘l ochadi. Bunda o‘zga tillarga oid qoidalar, 17 ta’riflar asosida emas, bevosita o‘zbek tilining‘z materiallari asosida ish ko‘rish talab etiladi. O‘zbek tili so‘z yasalishi haqida fikr yuritilgan ishlarda so‘z yasalishining bir necha usuli qayd etiladi. E’tibor bering: «…o‘zbek tilida so‘z yasashning vositalari har xil bo‘lib, ularning tiplari shunday ko‘rinishlarga ega: morfologik tip (so‘z yasashning leksik-semantik yo‘li), morfologik-sintaktik tip (so‘z yasashning morfologik-sintaktik yo‘li), fonetik tip (so‘z yasashning fonetik yo‘li). Demak, so‘z yasash: 1. Grammatik so‘z yasash (affiks yordamida so‘z yasash – affiksatsiya, so‘z qo‘shish yo‘li bilan so‘z yasash – kompozitsiya, so‘zni bir leksik- grammatik kategoriyadan boshqa turkumga ko‘chirish, kategorial ko‘chish yo‘li bilan yasash - konversiya). 2. Leksik-semantik so‘z yasash (ma’no‘zgarishi orqali yangi so‘zning hosil bo‘lishi). 3. Fonetik so‘z yasash (fonetik vositalar – har xil fonetik o‘zgarishlar yordami bilan yasash) tusida bo‘ladi. Hozirgi zamon o‘zbek tilida so‘z yasashning keng qo‘llaniladigan, eng unumli, yetakchi tiplari affiksal yo‘l va kompozitsiya – so‘z qo‘shish yo‘lidir… Hamma tipdagi so‘z yasalish uchun umumiy belgi yangi leksema hosil qilishdir» 1 .
keladigan bo‘lsa, ularning hammasi so‘z yasash usuli deb qaralyapti va har bir «usul» so‘zning yuzaga kelish yo‘li bilan atalyapti. Boshqa ishlarda ham xuddi shunday berilgan. So‘z yasash deganda, ma’lum bir lug‘aviy birlikdan so‘z yasovchi vosita yordamida yangi so‘z hosil qilish tushuniladi. Masalan, bilim so‘zi bil so‘ziga –
qo‘shish usuli. Har qanday yasama so‘z ana shunday tarkibiy qismdan – so‘z yasalish asosi va so‘z yasovchidan iborat tarkibiy qismdan tashkil topgan bo‘ladi. Shunday qismlarni biriktirib, so‘z hosil qilish so‘z yasash usulini belgilaydi. So‘z yasash hodisasi va usuli shunday tushunilganda, so‘z yasash usuli deb
1 O‘zbek tili grammatikasi, ikki tomlik, I tom. Morfologiya, T.:«Fan» nashriyoti. 1975. –B.22-23. 18 ta’riflanayotgan usullarning ko‘pchiligi so‘z yasash usuli emasligi ma’lum bo‘lib qoladi. Har bir yasama so‘z so‘z yasalish asosi va so‘z yasovchidan iborat tarkibga ega bo‘lishini ko‘rdik. Ana shu tarkib so‘z yasashning modeli hisoblanadi. Lekin A.Hojiyev qo‘shma so‘z deb atalayotgan so‘zlarda esa so‘z yasash modeli yo‘q deb ta’kidlaydi. So‘z yasovchilar o‘zbek tilida so‘z yasalish asosiga va so‘z oxiriga qo‘shiladi, ya’ni suffiks, suffiksoid xarakterida bo‘ladi: ishchi, ishla, ishxona kabi. Tojik tilidan o‘zlashgan ayrim so‘z yasovchilargina so‘z yasalish asosiga uning oldidan qo‘shiladi: noto‘g‘ri, serharakat, kamgap kabi. Lekin bu hol yasama so‘zning ma’no yoki boshqa xususiyatiga ta’sir etmaydi. Shuning uchun ularni alohida tahlil etishning hojati yo‘q. Har qanday yasama so‘zda so‘z yasalish asosi bitta bo‘lganidek, so‘z yasovchi ham bitta bo‘ladi: uysoz, ko‘rimsiz, terim, terimchi, serunum, kamgap. Ko‘rdikki, so‘z yasovchi vazifasida affiks, affiksoid, yordamchi so‘z qo‘llanadi. Rus tilshunosligida so‘z yasovchilarning barcha turlari uchun umumlashtiruvchi «slovoobrazovateln y formant» termini q ? o‘llanadi. O‘zbek tili so‘z yasovchilariga nisbatan ham, o‘rni bilan, umumlashtiruvchi «formant» so‘zini (so‘z yasovchi formant terminini) qo‘llash mumkin. Har qanday yasama so‘zning tarkibi ikki qismdan – so‘z yasalish asosi va so‘z yasovchidan iborat bo‘lishini bilamiz. Yangi so‘z yasashda doim shu ikki komponent ishtirok etishi sababli ayrim ishlarda, ayniqsa, rus tiliga oid ishlarda, so‘z yasalish asosi ham so‘z yasovchi, «yasovchi» deyilaveradi. O‘zbek tilshunosligida bu haqda A.Berdialiyev «O‘zbek tilida so‘z yasovchi qo‘shma affikslar» nomli nomzodlik dissertatsiyasida, jumladan, quyidagicha fikrni bildiradi: «… o‘zbek tilida affiksal so‘z yasalishi sohasida yasovchi element deb, odatda faqat affiksning o‘zi qarab kelingan, o‘zak-negiz yasovchi element sifatida qaralmagan, shunga ko‘ra u semantik jihatdan keng tahlil qilinmagan, holbuki,
19 masalan, ipakchi so‘zining har ikki elementi ham yasovchilardir… ipakchi so‘zi Yüklə 0,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|