Filologiya fakulteti

buldozerchi – buldozerni boshqaruvchi (haydovchi) shaxs; pulemyotchi – pulemyot 

otuvchi shaxs; tankchi – tank ekipaji a’zosi. Bu narsa yasama so‘zning o‘ziga xos 

shakl  (ifoda)  va  ma’no  butunligiga  ega  bo‘lgan  lisoniy  birlik  -  leksema  ekanini 

ko‘rsatadi.   

Bu  borada  ko‘p  ta’kidlanganidek,  tildagi  ma’lum  usul  va  vositalar 

yordamida  yangi  so‘zlar  hosil  qilish  so‘z  yasalishi  deyiladi.  So‘z  yasalishi  tilda 

mavjud  bo‘lgan  so‘z  yasalishi  tarkibini,  so‘z  yasash  usullarini  o‘rganadi.  So‘z 

yasalishi  tizimi  morfemika  bilan  uzviy  bog‘langan.  Chunki  so‘zning  ma’noli 

qismlari – morfemalar (o‘zak morfema va affiksal morfema) tilda yangi so‘z hosil 

qilishning  eng  muhim  elementlari  hisoblanadi.  Hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilida 

morfemika  bo‘limidan  tashqari  so‘z  yasalishi  ham  alohida  soha  sifatida  o‘rganib 

kelinmoqda.  Ma’lumki,  so‘z  yasalishi  bo‘limida  so‘zlarning  yasalish  usullari 

haqida  fikr  yuritiladi.  So‘z  yasash  usullari  esa  affiksatsiya  (qo‘shimcha  qo‘shish 

orqali),  kompozitsiya  (so‘zlarni  qo‘shish  orqali),  abbreviatura  (so‘zlarni 

qisqartirish orqali) kabilardir. So‘z yasalishi  umumtilshunoslikda derivatsiya (so‘z 

yasalishi) nomi bilan yuritilib kelmoqda. Hozir derivatologiya alohida soha bo‘lib, 

leksik va sintaktik derivatsiyaga ham ajratilib o‘rganilmoqda. 

Derivatsiya  hodisasi  diaxron  (tarixiy)  va  sinxron  (hozirgi)  usullariga  ega. 

Biz  hozirgi  sinxron  yasalish  masalasi  bilan  qiziqamiz.  Chunki  diaxron  so‘z 

yasalishi til tarixining o‘rganish obyekti hisoblanadi. 

---

 

23

Aslida  derivatsiya  so‘z  yasalishini  ham  (ishchi,  ishla,  kitobxon  kabi),  ichki 

imkoniyat  asosida  yangi  leksema  paydo  bo‘lishini  ham  (kelinchak,  ixtisoslashuv, 

o‘qigan, birov) kabilarni ham o‘rganadi. 

So‘z yasalishi bu sof nutqiy hodisa, nutqiy jarayon. U derivatsiyaning asosiy 

qismini  tashkil  etadi.  Biroq  uning  lisoniy  asosi  ham  bor.  Shu  bois  u  til  va  nutqqa 

birday daxldor hodisa sanaladi. 

So‘z  yasalishi  atamasi  ikki  ma’noni  anglatadi:  a)  so‘z  yasash  jarayoni 

atamasi; b) ushbu jarayonni o‘rganuvchi soha. 

Aslida so‘z yasalishi deganda qanday usul bilan bo‘lsa ham yangi so‘z hosil 

qilish  tushuniladi.  Masalan,  affiksatsiya  usuli  bilan:  o‘quvchi,  bemaza,  paxtakor 

kabi; kompozitsiya usuli bilan: bilakuzuk, gultojixo‘roz kabi. 

O‘zbek  tilida  so‘z  yasalishining  asosan  quyidagi  usullari  mavjud: 

affiksatsiya usuli (asosga yasovchi qo‘shimcha qo‘shish yordamida): bil+im, tilak; 

kompozitsiya  usuli  (ikki  va  undan  ortiq  so‘zning  qo‘shilishi  orqali  so‘z  yasash): 

qora+qurt,  oltingugurt;  abbreviatsiya  usuli  (qisqartma  qo‘shma  so‘zlar): 

pedkengash, ijroqo‘m.   

Lekin  so‘z  yangi  ma’no  kasb  etishi  natijasida  ham  hosil  bo‘lishi  mumkin. 

Masalan:  ishbilarmon  so‘zi  hozir  yangi  ma’no  kasb  etmoqda.  Ya’ni,  tadbirkor 

ma’nosida qo‘llaniladi. Lekin bu yerda yangi so‘z hosil bo‘lgani yo‘q. Demak, so‘z 

yasalishi,  yasama  va  yangi  ma’no  kasb  etgan  so‘zlarning  leksemalashuvi 

hodisasini farqlash kerak ekan. 

Derivatsiya  hodisasida  ham  tarixiy  va  zamonaviy  so‘z  yasalishni  farqlash 

kerak. 

Hozirgi  (sinxron)  derivatsiyada  yasama  so‘z  bilan  derivatsion  (so‘z  yasash) 

qolipida  aloqa  mavjud.  Qolipning  shakliy  va  mazmuniy  tomoni  hosila  so‘zda  o‘z 

izini  qoldirgan  bo‘ladi.  Masalan:  kitobchi  yasama  so‘zida  kitob  (ot)  +  chi  –  kasbi 

bilan shug‘ullanuvchi shaxs oti yasalgan. 

Tarixiy derivatsiyada  yasama so‘zning shakliy  va  mazmuniy  tomoniga  mos 

qolip  bo‘lmaydi.  Masalan:  qishloq,  ovloq  kabi  so‘zlar  anglatgan  ma’noni  ularni 

tashkil  etuvchi  derivatsion  qolip  asosida  aniqlab  bo‘lmaydi.  Chunki  ular  tarixiy 

---

 

24

yasalish asosida yuzaga kelgan. Masalan, qorovul, yasovul, bakovul so‘zlarida ham 

xuddi shu holatni ko‘ramiz. 

So‘z yasash  (derivatsion)  qolip  mavjud bo‘lib,  har qanday  yasama so‘z shu 

qolip  asosida  paydo  bo‘ladi.  Hosila  so‘z  lisoniylashib,  o‘z  qolipidan  uzilib  ketsa 

ham, ular bilinar-bilinmas qolip bilan bog‘lanib turadi. 

So‘z yasash qolipi 2 uzvdan tashkil topadi: 

a) qolipning shakliy tomoni; 

b) qolipning mazmuniy tomoni. 

Yasama  shakl  va  mazmun  biror  qolipga  muvofiq  kelsa,  unga  shu  qolip 

hosilasi deb qarash mumkin. Masalan: narsa-qurol otini yasovchi affikslardan hosil 

bo‘lgan qolip: o‘roq, taroq, kurak kabi. Lekin so‘roq, bilak, tilak bu qolipga ziddir. 

So‘z yasash qolipining shakliy tomoni ikki qismdan tashkil topadi:  

1) yasovchi asos; 2) yasovchi vosita. Masalan: taroqchi otida shu kasb bilan 

shug‘ullanuvchi shaxs ma’nosini anglatuvchi asos taroq bo‘lib, bu yasovchi asos, -

chi  esa  yasovchi  vosita  sanaladi.  Derivat-operant  kabi.  Asos  mustaqil  leksema, 

yasovchi vosita affiks bo‘ladi. 

Qolipning  yasovchi  asosi,  albatta,  mustaqil  so‘z,  yasovchi  vosita  qismi  esa 

so‘z  ham,  qo‘shimcha  ham  bo‘lishi  mumkin.  Masalan,  qo‘shma  (otboqar),  juft 

(qozon-tovoq) so‘z yasash qoliplarida asos ham, vosita ham so‘z.  

Yasovchi  affikslarning  so‘z  yasash  darajasi  bir  xil  emas.  Ayrim  affikslar 

juda  ko‘p  miqdorda  yangi  so‘zlar  yasash  uhun  xizmat  qilsa,  ba’zilari  miqdor 

jihatdan  kamroq  so‘z  yasaydi  yoki  so‘z  yasash  xususiyatini  hozir  umuman 

yo‘qotgan.  Yasovchi  affikslar  shu  jihatdan  uch  turga  bo‘linadi:  1)  unumli