Filologiya fakulteti
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
qo‘lqop, ya’ni qo‘lga kiyiladigan kiyim ma’noli yangi so‘z hosil qilinadi.
Demak, yuqoridagi misollardan ko‘rinadiki, affiksatsiya usulida so‘z yasash orqali sodda so‘zlar, kompozitsiya usulida so‘z yasashda esa qo‘shma so‘zlar hosil qilinadi ekan. Lekin A.Hojiyevning «O‘zbek tili so‘z yasalishi tizimi» kitobida kompozitsiya ya’ni so‘z qo‘shish usuli mavjud emas degan fikr ilgari suriladi. Bu usul yordamida hosil qilingan qo‘shma so‘zlarni u so‘zlarni qo‘shish yordamida yasalgan emas, balki bunday so‘zlarning ko‘pchiligi turli hodisa, yo‘llar bilan yuzaga kelgan deb e’tirof etadi 1 . Masalan, ularning ba’zilari boshqa tildan shunday o‘zlashtirilgan bo‘lishi, ba’zilari so‘z birikmalarining nutqiy jarayon davomida shunday holga kelib qolganligi, ayrimlari esa okkazional yasalish (nutqiy hodisa) deb hisoblaydi. Lekin bu fikrni to‘laqonli asosga ega deb bo‘lmasa ham, unda mantiqiy asos mavjud. Mazkur fikrlarga tayangan holda ushbu malakaviy ishimiz mavzusi ham o‘zbek tili so‘z yasalish tizimining asosan kompozitsiya usulida so‘z yasalish xususiyatlarini yoritishga bag‘ishlanadi. Bunda ta’kidlangan usulda so‘z va uning ma’noviy turlari misollar orqali ochib beriladi.
1 A.Hojiyev. O‘zbek tili so‘z yasalishi tizimi. –Toshkent: O‘qituvchi, 2007. –B. 167 12 Qo‘shma, juft va takroriy s o‘z larga bo‘ lga n ko‘z qaras h tils hunos likda turlic ha ta lqin qilinadi. Ma’lumki, ic hki gra mma tik tobe lik munosabatla ri a nglas hilma ydiga n, ikki yoki unda n ortiq so‘z sha klla rida n tas hkil topib, bir
urg‘ uga birlas hadiga n va bir
tus hinc ha ni ifoda la ydiga n so‘z qo‘shma so‘z sa na ladi. J uft s o‘z esa, ma’ no jihatida n o‘zaro biron dara ja ga bog‘ la nga n ikki bos hqa -bos hqa so‘zning gra mma tik jihatda n te ng munosaba tda birikis hi bila n har bir i o‘z ma’ nos i va urg‘ us ini saqla ga n holda bir umumiylikga e ga bo‘ lga n butunlik hos il qilis hi bila n pa ydo bo‘la di. Takroriy so‘z leks ik- gra mmatik jiha tda n bir butunlikni tas hkil qiluvc hi, ta kror holda qo‘ lla na diga n so‘zdir. Kompoz its iya yo‘ li bila n so‘z yasa sh qo‘s hma so‘z la r ya ratis h bo‘ lib, bunda ikki (yoki unda n ortiq) so‘zning qo‘s hilis hi ya ngi le ks ik birlik - lekse ma ni hos il qiladi. So‘ z yasas hning bu tipi ha m o‘zbek tilida gi fa ol
yo‘ lla rda ndir. Qo‘ shma so‘z ning kompone ntla ri, tarkibida gi qis mla ri, a yrim so‘z (tub so‘z yoki yasa ma so‘z ) tus ida bo‘ ladi: bu e le me nt s hu ko‘rinis hida boshqa ko mbinats iya la rda o‘zak yoki ne giz vaz ifas ida ke la oladi. Lekin bu e le me ntning ikki holati - ayrim so‘z ligi va qo‘shma so‘z tarkibida ke lis hi (mus taqil so‘z ligi va so‘zning qis mi bo‘ lis hi) bir-birida n jiddiy fa rqla r bila n ajra lib tura di. Hoz irgi o‘zbek a dabiy tilida gi qo‘s hma, juft va takroriy s o‘z lar mas a las i ma xs us tadqiqot obyekti bo‘lga n 1 . Shuningdek, qo‘s hma, juft va takroriy so‘z la r masa las i oliy o‘quv yurti ta laba lari uc hun nas hr qilinga n “ Hoz irgi o‘zbek adabiy tili” ata mas ida gi qa tor dars lik va qo‘ lla nma la rda ha m o‘z talqiniga ega. Umumta’ lim makta bla rinin g 5-6-s infla ri uc hun nas hr qilinga n ona tili dars liklarida har bir so‘z turkumida n ke yin qo‘s hma, juft va takroriy so‘z la r ba hs ida ke ltirilib o‘tiladi. Is himizda n ko‘z la nga n maqsad qo‘shma, juft va takroriy
1 Hojiyev A. O`zbek tilida qo‘shma, juft va takroriy so`zlar. –T.: 1965. Hojiyev A. Hozirgi o`zbek tilida forma yasalishi. –T.: 1979. 13 so‘zla rning oliy ta’ lim
uc hun mo‘ lja lla nga n dars liklarda va
umumta’ lim maktabla rining ona tili dars likla rida be rilis hi va ularnin g yasa lis h xus us iya tla rini ko‘rsa tib beris hda n iborat.
|