Filologiyasi fakulteti adilova fanuza shodiyor qizi bitiruv malakaviy ishi
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
• Tuzilishiga ko
‘ ra. Bunday tasnifda maqollar tarkibidagi mantiqiy markazlar miqdoriga qarab bir nechta guruhlarga ajratiladi. Yani: 1. 1 komponentli 2. 2 komponentli 3. 4 komponentli va undan ortiq holatda ham uchrashi mumkin. Maqollar tilshunoslik nuqtayi nazardan o‘rganilar ekan, lingvokulturologiyada antroposentrik tadqiq muhim ekanligini ta’kidlash lozim. Tilshunoslikda bir butunlik doirasida milliy madaniyatning o‘ziga xos jihatlarini yoritib berishda antoposentrik tadqiqning o‘rni beqiyos, ya’ni ushbu tadqiq orqali madaniyat-til hamda til-madaniyat munosabati mushtarakligi o‘rganiladi. Til dunyo manzarasi bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan ikki jarayonda ishtirok etadi. Birinchidan, uning negizida insondagi dunyo manzarasining eng chuqur qatlamlari shakllanuvchi dunyo manzarasining tilga oid ko‘rinishi shakllanadi. Ikkinchidan, tilning o‘zi insonning maxsus leksika yordamida tilga 16 insonning, u mansub bo‘lgan madaniyatning unsurlarini olib kirgan holda dunyo manzaralarini ifodalaydi. Tilshunoslikda bir butunlik doirasida milliy madaniyatning o‘ziga xos jihatlarini yoritib berishda antoposentrik tadqiqning o‘rni beqiyos, ya’ni ushbu tadqiq orqali madaniyat-til hamda til-madaniyat munosabati mushtarakligi o‘rganiladi. Til dunyo manzarasi bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan ikki jarayonda ishtirok etadi. Birinchidan, uning negizida insondagi dunyo manzarasining eng chuqur qatlamlari shakllanuvchi dunyo manzarasining tilga oid ko‘rinishi shakllanadi. Ikkinchidan, tilning o‘zi insonning maxsus leksika yordamida tilga insonning, u mansub bo‘lgan madaniyatning unsurlarini olib kirgan holda dunyo manzaralarini ifodalaydi. Lingvistik paradigmaga shunday ta’rif berish mumkin: “Lingvistik paradigma tilshunoslik fani amaliyotida hamma tomonidan e’tirof etilgan qoidalar, qarashlar namunasi bo‘lib u tadqiqotlar olib borish jarayonida olimlar tayanuvchi modeldir”. Ma’lumki, lingvistikada paradigmalar bir-birini o‘zgartirmaydi, biroq biri boshqasini to‘ldiradi, ayni paytda biri ikkinchisiga e’tibor bermagan holda birga yashaydi. An’anaviy tarzda ilmiy paradigma uch turga ajratiladi: qiyosiy-tarixiy, system-struktur va antroposentrik. Tilshunoslikda ilk ilmiy paradigma sanaladi. Chunonchi, qiyosiy-tarixiy metod til tadqiqining dastlabki xususiy metodi bo‘lgan. Sistem-struktur paradigmada asosiy e’tibor predmetga, narsaga, otga qaratilgan uchun so‘z diqqat markazida bo‘lgan. Maqollarning, ayniqsa, mazmun nuqtayi nazaridan kompleks tadqiq etilishi madaniyatshunoslik, etnolingvistika va etnografiya singari fan sohalari bilan bevosita bog‘liqdir. Madaniyat, odatda, til vositasida bir avloddan boshqasiga o‘tadi. Ijtimoiy taraqqiyotning ilk bosqichlarida bu og‘zaki shaklda, jumladan, xalq 17 og‘zaki ijodi, xususan, bunday ijodning eng ko‘zga ko‘ringan janrlaridan biri bo‘lgan maqollar vositasida amalga oshirilgan. “Maqollar – xalq og‘zaki ijodi mеrosining eng kеng tarqalgan emas, eng xarakterli janri hisoblanadi. Xalq tarixi, xarakteri, mehnat faoliyati va turmushining o‘ziga xosliklari maqollarda muhrlangan yoki qadimiy turmushning toshlarga qoldirgan izlari singari ishonchli, metaforik tarzda yashiringan. Maqollar, ularni yaratgan xalq qancha umr ko‘rsa, ming yillar bo‘yi tirik jon kabi saqlanadi. Maqollarni yuzaga chiqargan xalq tili ham o‘zining obrazli qudrati bilan ming yillar bo‘yi saqlanib kelaveradi” 12 . Shuni unutmaslik kerakki , maqollar, ularni yaratgan xalqning donoligini o‘zida mujassam etadi. Xalq donishmandligi haqidagi – yirik bir fan. Buyuk tajribaga ega bo‘lgan kishilar unga ega bo‘ladilar. Davrining va undan keyingi asrlarning buyuk donishmandi, eramizdan oldingi IV asrning yirik faylasufi Aristotel shunday degan edi: “Donishmandlik ba’zi sabablar va ibtidolar haqidagi fandir... Donishmandlikni, adolat nuqtayi nazaridan ilohiy demoq mumkin va shu bois donishmandlik, birinchi navbatda, tangriga o‘xshaydi...” 13 Hozirgi paytda maqol deganda: “Kundalik nutqda qisqa, turg‘un, ohang jihatdan uyushgan, xalqning ko‘p asrlik hayotiy tajribasi aks etgan, tugallangan jumla (sodda yoki qo‘shma gap)” tushuniladi. Maqol - jamiyat “parchasi”ning modelidir. Shu bois uni o‘rganmasdan birorta dunyo jamiyatini tushunishning ma’nosi yo‘q. “Nutqda muqobillik tamoyiliga ko‘ra ko‘p ma’noda qo‘llanila oladigan qisqa, nutqda mustahkam o‘rnashgan, ritmik tashkillashgan obrazli nutqqa maqol deyiladi. Mazkur ta’rifda ko‘rsatib o‘tilgan belgi va alomatlar – qisqalik, turg‘unlik, ritm, ko‘p ma’nolilik va b. Shuningdek, maqollar to‘g‘risida ularning xalqning ijtimoiy-tarixiy va turmush tajribalarini umumlashtirishi ham ta’kidlanadi” 14 . Ularning fikricha, maqolning janr sifatidagi 12 Узбекские народные пословицы, поговорки и загадки.-М.: 1985, -С.86. 13 Горький А.М. История русской литературы.-М.:1957,-С.38. 14 Аникин В.П, Круглов Ю.Г. Русское народное поэтическое творчество.-Л.: 1983, -C.116. 18 yagonaligi, agar uning tarixiy kelib chiqishi xalq turmushi, tili va san’atining o‘ziga xos hodisasi sifatida tahlil etiladigan bo‘lsa, yanada oydinlashadi. Ilk maqollar qadim zamonlarda paydo bo‘lgan. “Maqollarning paydo bo‘lish sinoatlari ularning mazmunida yashiringan. Maqollarning ko‘pchiligi insonlar orasidagi ishlab chiqarish munosabatlari, urf-odatlar maydoniga kirib boradi va shu maydonning ajralmas qismiga aylanadi. Maqollardagi fikrning she’riy ifodasi voqelikning ongsiz-badiiy shaklidir”. Maqoldan farqli o‘laroq, “matal – nutqda emotsional baho uchun mavjud bo‘lgan va bir qator o‘xshash hayotiy hodisalarga nisbatan muqobillik tamoyiliga ko‘ra qo‘llaniluvchi umumqabul qilingan obrazli ifodadir. Agar maqol nutqni alohida mazmun, yangi bir butun xulosa bilan mustahkamlanayotgan bo‘lsa, matal bir tugal fikr (jumla), xulosa ich iga to‘laqonli bir bo‘lak sifatida kiritiladi” 15 . XX asrning oxirgi 30-yilida maqollarni tahlil qilishning yangi struktur- semantik yondashuvi yuzaga keldi. Bu matn lingvistikasi va paremiologiya fan sohalari taraqqiyoti bilan bog‘liq. Ilmiy paremiologiyaning asoschilaridan biri G. L. Permyakovdir. Uning fikricha, “tugallanmagan fikr”ni ifodalovchi majoziy so‘z oborotlariga matallar, “tugallangan fikr”ni shakllantiruvchi majoziy ma’noli gaplarga maqollar deyiladi 16 . Maqollarni ham, matallarni ham G. L. Permyakov (bosma qolip so‘zlar) nazariyasi doirasida ko‘rib chiqadi. Har bir tilning lug‘at zahirasida murakkab o‘ziga xos qoliplar (klishe) bo‘ladi, ya’ni turg‘un, nutqda tayyor holda qo‘llaniladigan, bo‘linmas oborotlar mavjud. Bular (ustasi farang) shaklidagi frazeologizm-idiomalar shaklidagi tarkibiy atamalar, har turli maqollar, matallar, “balandparvoz so‘zlar”, muallifning xalq hikmatli so‘zlari, semiotika (belgilar haqidagi fan)da oson tafakkur qilinadigan odatiy gazeta va adabiy shtamplar va boshqalar. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, maqollar lingvokulturologiyaning obyekti sanaladi. Lingvokulturologiya til va madaniyatning o‘zaro tutashgan 15 Аникин В. Круглов.A, Русское народное поэтическое творчество.-Л.:1983, -C.129. 16 Пермяков Г.Л. От поговорки до сказки (Заметки по общей теории клише) –М.: 1970, -C.7. 19 nuqtasini o‘rganadi, buning markazida esa maqollar turadi. Maqollarda xalqning tarixiy tajribasi, o‘tmishi aks etadi. Maqollar xususida folklorshunoslikda va tilshunoslikda semantik jihatdan o‘rganilgan. Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|