Fitratning qaytishi. Abdurauf Fitratning oʻzbek milliy musiqa sanʼati rivoji yoʻlidagi buyuk xizmatlari

Fitratning hayot yoʻli 
Abdurauf Fitrat bu ism bizga XX asr oʻzbek madaniyatining eng yorqin 
vakillaridan biri ayni paytda u siyosiy arbob ham edi, Turkiston ozodlik harakatining 
tan olingan fidokorlaridan, Buxoro inqilobi buyuk nazariyotchisi hamda amaliyotchisi 
edi ayni zamon uning barcha orzulari roʻyobiga imkon bermagan fidoyi shaxsni 
gavdalantiradi. 1917-yil Rossiya Rus imperiyasi Qizil imperiya bilan almashgach 
Toshkentda Bolsheviklar hukumati oʻrnatilgan, Buxoro va Xivada esa qoʻgʻirchoq 
hukumatlar tuzildi ushbu hokimiyatni haqiqatga aylantirish maqsadida Abdurauf Fitrat 
bir necha yillar mobaynida Nozir, Nozir shoʻrosining oʻrinbosari sifatida maorif 
madaniyat sohasida katta ishlarni amalga oshiradi. Oʻsha paytlarda u atrofiga 
Choʻlpon, Gʻulom Zafariy, Domla Halim Ibodov kabi isteʼdodlarni toʻpladi. 1921-yili 
Buxoroda Turk tili davlat tili deb eʼlon qilindi va xorijiy davlatlar bilan aloqa oʻrnatilib 
buxorolik 60 talaba Germaniyagaa oʻqishga yuborildi Sovet hukumati buni kechirmadi 
va natijada 1923-yil Abdurauf Fitratni ishdan olib Buxorodan badargʻa qilishdi.
Fitrat 16-17 yoshlaridayoq oʻz sheʼrlari bilan tillarga tushgan edi, u 22 yoshida 
Turkiyaga oʻqishga ketib u yerda" Munozara" "Sayyohi hindi" "Sayha""Rahbari najot" 
asarlarini aynan shu yerda yozib xalqqa havola qildi. Asarlarda xalq dardi qaygʻusi 
bayon etilgan edi. 1914- yilda yurtiga qaytgach matbuot adabiyotga zoʻr berib ijod etdi 
"Oila""Abo Muslim" kabi asarlari bilan omma eʼtiboriga tushdi. 1918- yilda 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
February 2022 / Volume 3 Issue 2
www.openscience.uz
647

---

hukumatga shoʻrolar kelgach Toshkentga kelib atrofida ziyolilarni yigʻib “chigʻatoy 
gurungi” nomli jamiyat tuzadi 1920-1030-yillar Buxorodagi faoliyatidan soʻng 
Leningraddagi Sharq universitetida professorlik qildi aynan oʻsha yillar Fitrat oʻnlab 
kitoblar yuzlab maqolalar yozdi va yangi oʻzbek tilshunoslik ilmiga asos soldi, soʻngra 
hukumatda kommunistik tartib oʻrnatilgach jadidchilik taqib ostida qoldi, natijada 
Abdurauf Fitrat Samarqandga qochib ketishga majbur boʻldi va yigirmanchi yillar 
qatagʻonidan omon qoldi. U Samarqandda pedagogik universiteti hozirgi SamDU da 
faoliyat olib bordi. 1937-yil xalq dushmani deb eʼlon qilindi va 1938- yil otib 
oʻldiriladi.
METODOLOGIYA 
Ushbu maqolani yozishda Abdurauf Fitratning hayoti va ijodiga doir koʻplab 
elektron va yozma manbalar oʻrganilib, tahlil qilindi va mutaxassislar tomonidan 
berilgan xulosalar asosida yozildi.
“Abdurauf Fitratning Oʻzbek milliy musiqa sanʼatidagi hizmatlari” 
Sanʼatshunoslikka oid xizmatlari esa Fitratning 1921-yildada “Sharqmusiqa” 
maktabini tashkil etib, uning birinchi direktori boʻlgan. Maktabga mumtoz musiqa 
bilimdonlari (sozanda va xonandalar) bilan birga V.A.Uspenskiy singari 
musiqashunoslarni ham taklif etdi. U shu vaqtdan boshlab "Shashmaqom" kuylarini 
toʻplash va notaga yozib olish ishlariga rahbarlik qildi. Fitrat tashabbusi bilan Ota Jalol 
va ota Gʻiyosdan Buxoro Shashmaqomi V.Uspenskiy tomonidan ilk bor notaga olinib 
nashr etildi. [Shest muzikalnix poem (makom), Buxara M., 1924]. F. “Shashmaqom”, 
“Oʻzbek musiqasi toʻgʻrisida” maqolalari va “Oʻzbek klassik musiqasi ham uning 
tarixi” (1927) risolasi bilan XX asr oʻzbek musiqashunoslik fanini boshlab berdi.
NATIJA MUHOKAMA 
Abdurauf Fitratning musiqashunoslik ilmiga kirib kelishi 
Buxoro Kompartiyasining 1923 yil iyun oyi Fitratning ilm yoʻlida qilayotgan 
ishlari Buxoro Kompartiyasi tomonidan qoralandi - Ushbu qarorga muvofiq Buxoro 
hukumati tarkibidan Fitratning chiqishi, barcha lavozimlardan chetlatilishi va uning 
Buxorodan haydalishi Fitratni siyosiy faoliyatiga qaysidir maʼnoda yakun yasadi. 
Shundan soʻng Fitrat oʻzini ilmiy hamda oʻqituvchilik faoliyatiga bagʻishladi. 
Moskvaga ketgach Lazarev nomidagi institutda (Sharqshunoslik instituti), 20-
yillarning oʻrtalarida esa Toshkentga koʻchib kelgunga qadar (30-yillarning oʻrtalari) 
Samarqandda Pedagogika akademiyasida ishlaydi.
Aynan oʻsha davrda Fitratning oʻzbek musiqa sanʼati sohasidagi ishlari 
Samarqandda milliy musiqa sanʼatini rivojlantirish va uni ommalashtirish boʻyicha 
faol ishlarni amalga oshiradi. Fitratning tashabbusi bilan 1928 - yilda yuqorida aytib 
oʻtilganimizdek Musiqa va xoreografiya ilmiy-tadqiqot instituti tashkil etilgan boʻlib, 
unga birinchi marta (N.N.Mironov direktor etib tayinlanishidan oldin) Fitratning oʻzi 
rahbarlik qila boshlaydi. Ayni Abdurauf Fitrat rahbarlik qilgan davrni Institut 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
February 2022 / Volume 3 Issue 2
www.openscience.uz
648

---

bitiruvchilaridan biri M.Burxonov Fitratning institutdagi oʻqish, imtihonlarda 
qatnashganini iliq xotira sifatida eslaydi. Oʻsha davrlarda institutda Oʻzbekistonning 
turli viloyatlaridan koʻplab taniqli sozandalar - cholgʻuchilar va xonandalar faoliyat 
yuritgan. Abramovskiy bulvaridagi Fitrat uyida esa (sovet davrida - M.Gorkiy bulvari) 
sozandalar, yozuvchilar, shoirlar, madaniyat arboblari ishtirokida musiqiy 
uchrashuvlar boʻlib oʻtgan. Fitrat boshchiligidagi bunday musiqiy kechalar ham oʻzbek 
milliy musiqasining avloddan avlodga saqlanishi uni ommalashtirishga qaratilgan 
maqsad yoʻlidagi amallaridan biri edi. Bunday kechalarda asosan milliy cholgʻularda 
musiqalar, sheʼrlar yangragan va turli badiiy muammolar muhokama qilingan.
Bunday musiqiy kechalar Fitratning musiqa sanʼati borasidagi ijodiy bilimlarini 
yanada yuksaltirib borardi va nihoyat Fitrat 1926-yilda musiqaga oid yagona va yirik 
tadqiqoti boʻlmish “Oʻzbek klassik musiqasi va uning tarixi” (“Oʻzbek klassik 
musiqasi va uning tarixi”, arab yozuvida oʻzbek tilida, Samarqand-Toshkent, 1927) 
kitobni oʻz nihoyasiga yetkazdi. Ushbu kitobda oʻzbek milliy musiqasiga boʻlgan 
ehtiyoj uning qadr qimmati va uni millatning qadriyati sifatida qadrlash zarurati, 
oʻzbek milliy musiqasining kelib chiqishi haqidagi aniq maʼlumotlar, XX asr musiqa 
madaniyati, milliy musiqada paydo boʻlgan yangicha yoʻnalishlar haqida batafsil yozib 
qoldirgan edi. Shuningdek kitobda Fitratning tashvishga solayotgan bolshevik balosi 
haqidagi fikrlari ham yashiringan edi. Yuqorida keltirilgan sabablar asosida ushbu 
kitobni nashr qilinishi ham shubhali edi goʻyo va kutilganidek 30-yillar oxirida kelib 
ushbu kitob ilmiy manbalar safidan olib tashlanib, muomaladan butkul chiqarildi. 
Uning ushbu kitobi keyinchalik oʻziga qarshi dalil sifatida ishlatiladi, kitobda 
millatchilik gʻoyalarini targʻib qilganligi yuzasidan Fitrat ayblanadi.
Fitratning musiqa ilmini oʻrganish yillarida musiqiy kechalardan olgan turli 
qarashlarning, ilmiy yondashuvlarning birga butunligi va ular haqidagi erkin 
muhokamalar Fitratning musiqa sanʼati gʻoyalarini shakllantirgan edi. Bunday Ijtimoiy 
muhitda esa Oʻzbekistonda musiqa madaniyatini yanada rivojlantirishga doir turli 
qarashlar shakllangan boʻlib, ular orasida ikkita asosiy yoʻnalishlar aniq ajralib turar 
edi. Birinchi yoʻnalish vakillari tarafdorlari sof milliy musiqa anʼanalarini asrab-
avaylash tarafdori boʻlib, bu anʼanalar Yevropa musiqasining aralashuvisiz oʻzining 
asl shakllarida rivojlanishi kerak degan gʻoyani ilgari surardi. Ikkinchi yoʻnalish 
vakillarining fikricha - anʼanaviy mumtoz va xalq musiqasini, yuqori badiiy qiymatga 
ega boʻlgan Yevropa polifonik shakl va janrlarini oʻzlashtirishning asosi deb bilishar 
edi. Shu bilan birga, 1931 - yilda Mironov yozganidek, “yuqorida keltirilgan 
qarashlarning har biri mavjud boʻlish huquqiga ega va maʼlum bir oʻrta chiziq oʻz-
oʻzidan belgilanadi, goʻyo bu ikkala qarashni birlashtiradi”.
❖ 1920-1930- yillar oraligʻida bu ikki yoʻnalish oʻrtasida ekstremalliklar qarama- 
qarshiliklar vujudga kela boshladi. Ammo koʻpchilik ziyolilar orasida lingvistik 
pozitsiya tarafdorlari asosiy qisimni tashkil qilar edi.
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
February 2022 / Volume 3 Issue 2
www.openscience.uz
649

---

Ammo ushbu qarama qarshiliklar tobora keskinlashib bordi, Oʻzbek ziyolilarning 
oʻrtasida ham oʻz anʼanaviy madaniyatiga nisbatan nigilistik pozitsiyani egallagan, 
mumtoz musiqaning ichki qadriyatini bilmagan va uni “monofonik ibtidoiy” darajasiga 
targʻib qiladiganlar ham koʻpchilikni tashkil qilar edi. “Milliy mumtoz musiqa” 
tushunchasining oʻzi sanʼat olami uchun yangicha boʻlib, ushbu tushuncha ilmiy 
ishlanmani, maʼlum ijtimoiy "moslashishni" talab qilardi. Hayot tarzi va turmush 
tarzida, anʼanaviy madaniyat sohasida boshlangan inqilobiy oʻzgarishlar jarayoni 
chalkashlik, noaniqlik va noaniqlik holatini keltirib chiqar edi, bu esa, aftidan, oʻsha 
davr musiqa madaniyatining koʻplab vakillariga ogʻirlik qildi. Masalan, 1931-yilda 
Oʻzbekiston musiqa madaniyatining atoqli arbobi M.Qori-Yoqubovning maʼruzalarida 
tipik kayfiyatlar oʻz ifodasini topgan: “Bugungacha proletar kompozitorlari kadrini 
yaratish boʻyicha hech narsa qilinmagan edi. Maorif xalq komissarligida milliy 
shovinistlar edi. Milliy yangi musiqa madaniyatini qanday yuksaltirish kerakligi ham 
aniq emas. Oʻzbek milliy texnikumida chet el unsurlari oʻqitiladi. Moskva yordam 
berishi, musiqa texnikumini munosib darajaga koʻtara oladigan rahbarlar bilan 
taʼminlashi kerak. Biz milliy opera yaratishimiz kerak. Nihoyat, Yevropa simfonik 
orkestriga oʻtish kerakmi yoki unison bilan cheklanishda davom etishimiz kerakmi, bir 
qarorga kelishimiz kerak” kabi fikrlari yaqqol koʻzga tashlanib turadi.
Mana shunday vaziyatda Fitrat kitobida milliy madaniyatning aniq tushunchasi 
berilgan va aslida uning taraqqiyotida yuqorida qayd etilgan yoʻnalishlar orasida oʻrta 
chiziqni ifodalagan. Bu mutanosib yoʻnalishdan Oʻzbekistonning partiya va davlat 
rahbarlari (A.Ikromov, F.Xoʻjaev va boshqalar) ham manfaatdor edilar. Garchi uning 
tushunishida juda muhim tomonlar bor edi. Musiqa madaniyati rivojida Fitrat, uning 
tarafdorlari pozitsiyasi va yoʻnalishlar oʻrtasidagi tafovutni aynan ular tashkil qildilar.
❖ Fitrat kitobidagi asosiy nuqta aynan “oʻzbek mumtoz musiqasi” 
tushunchasining asoslanishi edi. Lekin oʻtgan davrlar musiqa sanʼati bebaho yodgorlik 
yoki yangi musiqa madaniyatini barpo etish uchun material sifatida zarurati terisidagi 
qarashlar bir tomonlama emas edi. Uning fikricha bu tabiiy ravishda rivojlanayotgan 
milliy musiqa madaniyatining oʻzi, uning poydevori va oʻzagi qanday boʻlsa 
shundayligicha saqlash zarur ekanligini taʼkidlangan. Bu milliy madaniy oʻziga 
xoslikni targʻib qilishga javob boʻla oldi.
Ushbu tushunchalar asta sekin kirib kela boshladi va vaqt oʻtgach oʻzgarib, 
oʻzgarib bordi, uzoq yillar davomida Oʻzbekiston musiqashunosligi va madaniyat 
siyosatini egallab oldi. Tabiiyki, sinfiy dunyoqarashning jamiyatda “dastlabki 
tarqalishi” davrida, u qisqa vaqt ichida amalga oshirilgan qattiq choralar davrda 
Fitratning qarashlari oʻrinli boʻlib chiqdi. Ular hatto 1930-yillar boshida Oʻzbekiston 
Kompartiyasi Markaziy Komitetining birinchi kotibi Akmal Ikromovning 
“Oʻzbekistonda madaniy qurilish” maqolasida (1930-yillar boshlarida) shakllantirgan 
ancha muvozanatli va hali ham oʻsha davr uchun nisbatan moslashuvchan partiya 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
February 2022 / Volume 3 Issue 2
www.openscience.uz
650

---

pozitsiyasiga qarama-qarshi edi. Oʻsha davrda “Izvestiya” gazetasi, 1932 yil 24 avgust 
“Musiqa yigʻlaydi, koʻz yoshlari, qaygʻu” nomli maqola chop etildi. Unda bugungi kun 
talablariga javob bermaydigan musiqalar va ikki tarafga ajralgan tarafdorlar fikri aks 
etgandi. Oʻng tomonda yillar davomida saqlanib kelgan oʻzbek milliy musiqasini 
saqlash uni takomillashtirish yoʻllarini izlab millat koʻzgusiga aylantiruvchi 
tarafdorlari va bugungi mumtoz musiqa kun talabiga mos emas zerikarli undan 
toʻlaqonli voz kechish zarurati toʻgʻrisidagi fikrlarni targʻib etuvchilar haqida 
mulohaza keltirilgan edi.
Umuman olganda Oʻzbekiston musiqashunosligida Abdurauf Fitratning kitobiga 
munosabat, u toʻgʻrisida mulohaza qilishni alohida bir mavzu sifatida yoritish mumkin. 
Sababi 1930-yillardagi "insoniy va ilmiy munosabatlarning fojiali toʻqnashuvlari" 
aynan uning Fitrat bilan "kesishuvlarida" aks etgan. Belyaev Fitrat kitobi haqida hali 
nashr etilishidan oldin Ouspenskiy xabaridan bilib olgan edi. Fitratning bu kitobi bilan 
qiziqib qolgan Belyaev unga bir nechta nusxalarini yuborishni soʻraydi. U bittasini 
Angliyaga sharq musiqasi boʻyicha mashhur mutaxassis G.J.Fermer ha yuboradi. 
Belyaev rus musiqashunoslari orasida birinchi boʻlib 1920-yillarning oxiridan 30-
yillargacha boʻlgan davrda oʻzining maqola va kitoblarida Fitrat ijodidan faktik 
maʼlumotlardan keng foydalanar edi. Bundan tashqari, Ouspenskiy, Mironov va 
boshqalar Fitratning musiqa borasidagi kitoblariga murojaat qilishardi. Ammo 
Fitratning barcha gʻoyalari Belyaev tomonidan ijobiy qabul qilinmagan. U sof ilmiy 
mavzudagi polemikalar bilan bir qatorda, kitobni siyosiy-mafkuraviy nuqtai nazardan 
ham tanqid qildi. Shuningdek u “Oʻzbekiston musiqa asboblari” tadqiqotining hali 
nashr etilmagan qoʻlyozmasini ham tanqid ostiga olgan. Bu asarning tanqidga uchrashi 
va asl nusxasi yoʻq qilinishi sababi Fitratning oʻzbek musiqa sanʼatining mumtoz 
merosi va tarixiy oʻtmishi bilan bogʻliq uning kelajak uchun ayrim koʻrsatmalar 
keltirilgani sabab boʻlgan, deb taxmin qilish mumkin.
Abdurauf Fitrat ushbu tanqidni Belyaev kitobining qoʻlyozmasini taqrizchi 
sifatida oʻqib yoki Sanʼatshunoslik institutida muhokama qilinayotganda bilib oldi. U 
Belyaevga boʻlgan qaygʻu va noroziligini shaxsan Uspenskiyga bildirdi. Ouspenskiy 
darhol Belyaevga suhbat haqida xabar beradi, u oʻz navbatida doʻstini voqea 
allaqachon hal qilinganiga ishontiradi. "Fitratga kelsak, aytishingiz mumkinki, oʻzbek 
cholgʻu asboblari haqidagi kitobning soʻnggi nashrida men uning nomini eʼlon qilib, 
ilmiy masalalar boʻyicha kichik bir munozara qoldirganman" (Belyaevning 1933 yil 2 
martdagi maktubi). Bu savol Uspenskiyni qanchalik xavotirga solganini oʻsha kuni 
(1933-yil 2-mart) u Belyaevga yana maktub yoʻllab, Fitrat bilan boʻlgan vaziyatni yana 
bir bor esga olgani shundan dalolat beradi:
“Bugun Fitrat men bilan edi, u sizdan uni shovinizm uchun bosma nashrda 
yashirishingizni kutmagan edi va Belyaev oʻzining asl qarorini yana tasdiqlaydi: "Men 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
February 2022 / Volume 3 Issue 2
www.openscience.uz
651

---

sizga Fitrat haqida yozganman, u haqida hamma narsani chop etganman, ilmiy 
polemikadan tashqari.” 
Haqiqatdan ham, “Oʻzbekiston cholgʻu asboblari” kitobida Fitrat pozitsiyasiga 
oid gʻoyaviy gaplar yoʻq, tanqid ilmiy masalalarga qisqartirilib, Mironov qarashlari 
bilan uygʻunlashgan edi xolos. Ammo bu borada Belyaev oxirigacha izchil boʻlganmi 
yoki yoʻqmi nomaʼlum, chunki oʻsha yilning noyabr oyidagi xatida Ouspenskiy 
Fitratning jinoyati haqida yana xabar beradi. Belyaevning javobi shundan dalolat 
beradiki, bu davrga kelib Fitrat va uning ilmiy va adabiy faoliyati atrofidagi vaziyat 
tahdid xarakterini olgan edi.
Fitrat Belyaevning “Oʻzbekiston cholgʻu asboblari” kitobiga ham oʻz fikrlarini 
bildirgan. Biroq, Belyaevdan farqli oʻlaroq, u ular haqida bosma nashrlarda gapirishni 
niyat qilmadi, lekin u bilan shaxsiy suhbatda Ouspenskiy orqali muallifga xabar 
berishni afzal koʻrdi.
“Fitrat bilan soʻnggi kitobingiz haqida suhbatda cholgʻu asboblari borasida tarixiy 
noaniqliklar borligini aytdi, men javob berdimki, bu shu mazmundagi birinchi ish, bu 
asarda asosiy eʼtibor faqat tarozilarning nazariy asoslanishiga qaratilgan. asboblar, 
boshqa hamma narsa Belyaevga tegishli edi va shubhasiz, sogʻlom va ilmiy asoslangan 
tanqid bu masalaga oydinlik kiritadi.” (Belyaevga 1933 yil 25 iyundagi xat).
Shu bilan birga, Fitrat kitobi oʻsha davrda muhim birlamchi manba sifatidagi 
qadriyat edi (hali ham saqlanib qolmoqda): u tadqiqotchilarga juda koʻp qimmatli 
faktik maʼlumotlar va samarali gʻoyalarni taqdim etgan. Belyaev buni juda yaxshi 
tushunardi va shuning uchun, qaysidir maʼnoda chekinishiga majbur boʻldi.
Fitratning muomaladan chiqarilgan kitoblari atrofidagi avj olgan adovat muhiti 
haqida u oʻzining 1936 yildagi “Oʻrta Osiyoda milliy musiqa madaniyati 
rivojlanishining baʼzi masalalari” nomli dasturiy maqolasida bu haqda gapirib oʻtadi. 
Bu oʻrinda eʼtiborli jihati shundaki, Belyaev Fitrat kitobini Oʻzbekistondagi cholgʻu 
asboblariga oid tadqiqotlari yoniga qoʻygan va bu haqda ham oʻzini tanqidiy ohangda 
fikrlarni keltirgan. Bu "uslub" maʼlum darajada Fitrat kitobiga nisbatan jamoatchilik 
muhitida shakllanib qolgan bir maʼnosiz salbiy munosabatni yoʻq qildi. Darhaqiqat, 
Belyaev Fitrat kitobiga oʻzbek musiqashunosligida musiqa tarixiga bagʻishlangan 
dastlabki asarlardan biri sifatida mutanosib xolis ilmiy baho beradi.
XULOSA 
Abdurauf Fitrat umumiy mafkuraviy vaziyat keskinlashganiga va oʻz shaxsiga 
boʻlgan munosabat oʻzgarganiga qaramay, musiqashunos Oʻzbekistonda 
musiqashunoslik fanining rivojlanishi haqidagi oʻz fikrini saqlab qolishga intiladi. 
SSSR Oliy Sudi tomonidan Fitratga oʻlim jazosini berish toʻgʻrisida chiqarilgan qaror, 
1938-yil 5-oktyabrda imzolandi.
Fitrat kitobining ijodiy ishlari Oʻzbekiston musiqashunosligiga qaytishi 1980-
yillarning oʻrtalarida boshlanib, yangi nashri faqat 1993- yilda nashr etilgan. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
February 2022 / Volume 3 Issue 2
www.openscience.uz
652

---

Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, 1991-yil 25 sentyabrda Fitratga (vafotidan keyin) 
Alisher Navoiy nomidagi Oʻzbekiston Respublikasi davlat mukofoti berildi. Buxoro 
shahrida Fitrat bogʻi va muzeyi tashkil etildi. Buxoroda Fitrat haykali oʻrnatilgan. 
Respublikadagi bir necha maktab, koʻcha va xoʻjaliklar Fitrat nomi bilan ataldi. Bugun 
ham Fitratning ibratli hayoti oʻqtuvchilarda keng qiziqish uygʻotib kelmoqda.