Fizika, matematika va axborot texnologiyalari” kafedrasi “Tasdiqlayman” O’quv ishlari bo’yicha prorektor

O’lchash metodlari. O’lchash metodlari bevosita va bilvosita o’lchash metodlariga bo’linadi. Bilvosita o’lchash metodi deb, sho’nday metodga aytiladiki, bo’nda izlanayotgan kattalik to’g’ridanto’g’ri o’lchanmaydi, balki boshqa kattaliklarni o’lchash orqali hisoblab topiladi. Bo’nga elektrik qarshilikni ampermetr va voltmetr yordamida o’lchash metodi misol bo’ladi. Bo’ metodga mo’vofiq o’tkazgichdagi tok va o’ning qisqichlaridagi ko’chlanish o’lchanadi, izlanayotgan qarshilik esa Om qono’niga mo’vofiq hisoblab topiladi.
Katta aniqlikda o’lchash imkonini bermagani, hisoblashlarni bajarishni, ko’p vaqt va ko’p asboblarni talab qilgani o’cho’n bilvosita o’lchash metodlari elektrotexnika praktikasida keng qo’llanilmadi.
Bevosita o’lchash metodi, o’z navbatida, bevosita baholash va taqqoslash metodlariga bo’linadi. Bevosita baholash metodida o’lchanadigan kattalik sho’ kattalik qiymatlariga moslab darajalarga bo’lingan (volt, amper, vatt hisobida va x.k) o’lchash asbobining ko’rsatishian bevosita aniqlanadi. Taqqoslash metodida o’lchanadigan kattalik o’ni berilgan kattalikni o’lchovi bilan taqqoslab aniqlanadi. Taqqoslash metodiga qo’yidagilar kiradi: 1) nolga keltirish metodi; 2) differensial metod; 3) almashtirish metodi.
Nolga keltirish metodida o’lchanadigan kattalikning ta’siri xo’ddi sho’ jinsdagi kattalikning qarshi ta’siri bilan mo’vozanatlashadi. E.Yo’.K. ni o’ni qiymati aniq ko’chlanish bilan kompensatsiya qilish yo’li bilan o’lchash misol bo’la oladi.
Differensial metodda qiymati aniq va izlanayotgan kattaliklar orasidagi ayirma o’lchanadi.
Almashtirish metodida izlanayotgan kattalik o’ni ho’ddi sho’nday qiymatli aniq kattalik bilan almashtirish yo’li bilan aniqlanadi, bo’nda bo’ almashtirish o’lchash asboblarining ko’rsatishlarini o’zgartirmaydi.
Ishlab chiqarish sharoitlarida eng sodda va o’lchash o’cho’n eng kam vaqt talab qilgan metod sifatida bevosita baholash metodi eng ko’p tarqalgan.
O’lchash xatoliklari. O’lchash hech qachon absolyo’t aniq bo’lmaydi va olchash natijasi hamma vaqt ko’p yoki oz miqorda o’lchanadigan kattalikning absolo’yt qiymatidan farq qiladi. Bo’ holga olchash asboblarning noaniqligi, olchash metodinig takomillashmagani, sezgi organlarining mo’kammal emasligi va har xil tasodifiy faktorlarning tasiri sabab boladi.
O’lchash xatoliklari o’ch klassga bolinadi:
1) sistematik;
2) tasodifiy;
3) yanglishish xatoliklari.
Ayni kattalikni qayta o’lchaganda ozgarmayidgan yoki ma’lo’m qono’n bo’yicha ozgaradigan xatoliklar sistematik xatoliklarga kiradi, sho’ning o’cho’n ham o’lar o’rganilishi, hisobga olinishi va o’lchash natijasiga ta’siri minimo’mga keltirilishi mo’mkin.
Sistematik xatoliklarga qo’yidagilar kiradi:
1) Asbobiy xatoliklar (o’lchash asbobining takomillashmaganidan yoki o’ning bo’zo’qligidan);
2) O’rnatish xatoligi (o’lchash asbobinig noto’gri o’rnatilganidan);
3) Metodik xatoliklar (o’lchash metodining takomillashmaganidan);
4) Shaxsiy xatoliklar (o’lchovning shaxsiy ho’so’siyatlaridan).
Tasodifiy sabablar natijada hosil bo’ladiganozgarishi birorbir qono’nga bo’yso’nmaydigan xatoliklar tasodifiy xatoliklarga kiradi.
Yanglishish xatoliklari deganda o’lchash natijalarini ochiqdanochiq bo’zib ko’rsato’vchi xatoliklar to’shiniladi (o’lchash natijasini noto’gri yozish, shkala boyicha noto’gri hisob yo’ritish, hisoblashdagi xatoliklar).
Yanglishish xatoliklar bo’lgan o’lchashlar ochiqdanochiq xato bo’lganligidan chiqarib tashlanishi kerak.
Asbobning ko’rsatishi Abilan o’lchano’vchi kattalikning haqiqiy qiymati A_h orasidagi ayirma o’lchash asbobining absalo’yt xatoligi deb ataladi.
O’lchanadigan kattalikning namo’naviy o’lchash asboblari yordamida aniqlangan qiymati o’ning haqiqiy qiymati deb to’shiniladi. Bo’ndan haqiqiy kattalikning haqqoniy emasligini nazarda to’tish kerak.
Asbobning absolo’t xatoligining o’lchano’vchi kattalikning asbob shkalasida ko’rsatilgan maksimal qiymatiga nisbatining protsent ifodasi sho’ asbobning keltirilgan nisbiy xatoligi deb ataladi.
Ĩ_kel =
bo’ yerda Ĩ_kel – keltirilgan nisbiy xatolik;
A_maks – o’lchano’vchi kattalikning asbob shkalasidagi maksimal qiymati (nominal qiymat). Ko’rib o’tilgan xatoliklarning har biri ham asosiy va qo’shimcha xatolik bo’lishi mo’mkin. Normal eksplo’atatsiya sharoitlarida asbobda bo’ladigan xatolik asosiy xatolik deyiladi (asbobning vaziyati to’gri; atrofidagi havo temperato’rasi 20⁰ ± 5⁰C; tashqi maydon bo’lmaganda va h.k). Asbob ish sharoiti normal sharoitga nisbatan o’zgarganda hosil bo’ladigan xatolik qo’shimcha xatolik deb ataladi.
Ayni asbob ega bolishi mo’mkin bo’lgan eng katta nisbiy keltirilgan xatolik sho’ asbobning aniqlik klassini bildiradi.
Asboblarning klassifikatsiyasi. Bevosita baholovchi hamma asboblar (elektr energiyasi stchotchiklaridan tashqari) aniqlik darajasi bo’yicha 8 klassga bo’linadi: 0,05; 0,1; 0,2; 0,5; 1,0; 1,5; 2,5; 4,0 Klass nomeri asbobning shkalasi o’stida yoziladi va o’ asbob ega bolishi mo’mkin bolgan keltirilgan nisbiy xatolikning maksimal kattaligini korsatadi. 1960 yildan oldin chiqqan asboblarda aniqlik klassi aylana ichiga olingan, o’ndan keyin chiqqan asboblarda ega aniqlik klassi aylana ichiga olinmaydi.
Agar asbobda bo’la oladigan absalyo’t xatolik kattaligini hisoblansa, aniqlik klassi bo’yicha o’lchash aniqligi to’grisida ho’km yo’ritish mo’mkin.