Fizika,2 qism 20

Yorug‘likning to‘lqin tàbiàti. Bu tàsàvvurgà binîàn, yorug‘lik
suvning yoki bîshqà suyuqliklàrning sirtidà kuzàtilàdigàn to‘lqin-

---

6
làrgà o‘õshàsh to‘lqinlàrdàn ibîràt. Ammo u yorug‘likning to‘g‘ri
chiziq bo‘ylàb tàrqàlishi to‘g‘risidàgi qînunni tushuntirà îlmàgàn.
Shuning uchun hàm uzîq vàqtlàrgàchà yorug‘likning kîrpusku-
lar nàzàriyasi yorug‘likning to‘lqin nàzàriyasigà nisbàtàn ustun
bo‘lib kålgàn.
1818- yilgà kelib frànsuz fizigi Î. Frånål yorug‘likni to‘lqinlàr
îqimi sifàtidà tàsàvvur qilib, uning to‘g‘ri chiziq bo‘ylàb
tàrqàlishini tushuntirib båràdi. Shundàn so‘ng yorug‘likning to‘lqin
nàzàriyasi o‘z hukmrînligini o‘rnàtdi. Õo‘sh, yorug‘lik o‘zi nimà?
Biz bu sàvîlgà hàli to‘là jàvîb bårmàdik và kåyingi màvzulàrdà
yanà ungà qàytàmiz.
Endi yorug‘lik to‘lqinlàrining tàbiàtigà bàtàfsilrîq to‘õtàlàmiz.
Yorug‘likning elåktrîmàgnit tàbiàti. Bizgà mà’lumki, Ìàksvåll
g‘îyasigà muvîfiq yorug‘lik muhitdà
v =
c
em
(1.1)
tåzlik bilàn tàrqàlàdigàn elåktrîmàgnit to‘lqinlàrdàn ibîràtdir.
Bu yerdà c – yorug‘likning bo‘shliqdàgi tåzligi, e – muhitning
dielåktrik singdiruvchànligi, m – muhitning màgnit kirituvchànligi.
Yorug‘likdà 
r
E
và 
r
B
våktîrlàr o‘zàrî pårpåndikular và ulàr
yorug‘likning tàrqàlish yo‘nàlishigà hàm pårpåndikular yo‘nàl-
gàn (I qism, 178- ràsm). Ulàr bir pàytdà o‘zlàrining màksimàl và
minimàl qiymàtlàrigà erishàdi và gàrmînik qînunlàrgà muvîfiq
o‘zgàràdi. Yorug‘likning to‘lqin uzunligi dåb, u bir dàvrdà o‘tàdigàn
màsîfàgà àytilàdi, ya’ni
l = cT. (1.2)
Yorug‘likning to‘lqin uzunligi chàstîtàsi bilàn quyidàgichà
bîg‘làngàn:
l
n
=
c
. (1.3)
Shundày qilib, elåktrîmàgnit to‘lqinlàr shkàlàsigà muvîfiq,
yorug‘lik to‘lqin uzunligi 0,4 mm dàn 0,76 mm gàchà bo‘lgàn
elåktrîmàgnit to‘lqinlàrdàn ibîràt bo‘lib, hàm muhitdà, hàm
vàkuumdà tàrqàlishi mumkin.
Sinîv sàvîllàri
1. Îptikà nimàni o‘rgànàdi? 2. Îptikà qàndày bo‘limlàrgà bo‘linàdi?
3. Gåîmåtrik îptikà nimàni o‘rgànàdi? 4. Fizik îptikà nimàni o‘rgànàdi?
5. Fiziîlîgik îptikà nimàni o‘rgànàdi? 6. Îptikà so‘zining lug‘àviy mà’nîsi

---

7
nimàni ànglàtàdi? 7. Yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylàb tàrqàlish qînuni
qàchîn kàshf qilingàn? 8. Pifàgîr jismlàrning ko‘rinishi hàqidà qanday
fikrlar aytgan? 9. Yorug‘likning qàytish qînuni qàchîn kàshf qilingàn?
10. Êo‘zîynàk qàchîn kàshf qilingàn? 11. Ìikrîskîp và tålåskîplàr-chi?
12. Yorug‘likning tàbiàti hàqidàgi I.Nyutîn nàzàriyasini aytib bering.
13. Bu g‘îya àsîsidà qàndày qînunlàr tushuntirilgàn? 14. Yorug‘likning
to‘lqin tàbiàti hàqidàgi nàzàriyaning vujudgà kålishigà sàbàb nimà?
15. Yorug‘likning to‘lqin nàzàriyasi hàqidàgi fikrni kimlàr îlg‘à surgàn?
16. Yorug‘likning elåktrîmàgnit to‘lqinlàrdàn ibîràt ekànligi hàqidàgi
õulîsà nimàgà àsîslàngàn? 17. Yorug‘lik qàndày elåktrîmàgnit to‘lqin-
làrdàn ibîràt? 18. Õ.Gyuygåns yorug‘lik to‘lqinlàrini qàndày tàsàvvur
qilgàn? 19. Î.Frånål yorug‘likni qàndày tàsàvvur qilgàn? 20. Yorug‘likning
o‘zi nimà?