БЛУМ ТАКСАНОМИЯСИ ВА УНИ ФИЗИКАНИ ЎҚИТИШГА ҚЎЛЛАШ.
О.Қ.Қувондиқов
1
, Р.М.Ражабов
1
, М.Эшмирзаева
2
1
Самарқанд давлат университети
2
Қарши муҳандислик-иқтисодиёт институти.
Олий таълим муассалари профессор-ўқитувчиларининг касбий педагогик маҳоратини
ривожлантириш қўплаб педагогик технологиялар ишлаб чиқилган ва улар бугунги кунда
таълим жараёнида кенг қўлланилмоқда [1].
Бугунги кунда таълимда талабалар билимини баҳолаш энг мухим масалаларадан бири
ҳисобланади. Халқаро тажрибалар кўрсатадики, электрон таълимда талабаларни ўзўзини
баҳолаш тизими ўрнатилган. Олимлар тажрибаси кўрсатадики, талабалар билимини тест
асосида баҳолаш тури оддий баҳолашга асосланган бўлиб, талаба эгаллаган билими ҳақида реал
хулоса чиқариш имконини бермайди. Ҳозирда замонавий технологиялар, мобил алоқаларнинг
такомиллашуви талабаларга тақдим этилаётган саволларнинг тез тарқалиш имконини оширади.
Бунинг натижасида талабанинг ҳақиқий билими даражаси эмас, балки замонавий алоқа
технологияларидан фойдаланиш даражасини баҳолаб қўямиз. Шунингдек, тест усулида
ўтказилган баҳолаш натижалар асосида гуруҳлараро билимларни солиштириш, қиёслаш
имкони йўқ [2]. Ўтказилган синовлар етарли даражада ривожланган, йўналтирилган бўлиши
учун кўп ҳолларда билим мақсадалари таксономияси бўйича билим даражасини баҳолаш
мақсадга мувофиқ бўлади. Ривожланган мамлакатларда кенг миқёсда қўлланилган таълимий
мақсадлар таксономияси педагогик назарияда яхши маълум ва у даражалар бўйича яхши
таснифланади [3-5].
Таксономиянинг яратилишига таълим жараёнининг режалаштирилаётган
натижаларини аниқ мустаҳкамлаш зарурати туртки бўлди.
Таълим мақсадлари таксономияси Б. Блум бошчилигидаги Чикаго университети
олимларининг йирик гуруҳи кўп йиллик меҳнатлари натижасидир. Бу ишланма 1956 йилда
яратилган бўлсада у ҳозиргача ўқув курслари, дастурлар ва алоҳида дарслар мақсадларини
II
II
I
I
V
V
V
I
V
II
O’E 1
O’E 2
O’E 3
O’E 4
O’E 5
O’E 6
O’E 7
O’E 8
I
“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.
96
шакллантиришда фаол қўлланиладиган восита бўлиб қолмоқда. Б.Блум 1956 йилда оддий
фактларни қайд қилишдан таҳлил қилиш ва баҳолашгача бўлган фикрлаш жараёниннг
таснифини классификациясини таклиф қилди. Б.Блум нашрлари «Таълим вазифалари
таксономияси. Маълумотнома 1: Когнитивли сфера» (Taxonomy of Educational Objectives:
Handbook 1, the Cognitive Domain (Bloomet al., 1956)) бутун жаҳонда ўқув материалларини ва
баҳолаш мезонларини тайёрлашда кенг қўлланилади. Когнетив соҳада
талабаларнинг
компетентлилик даражасини баҳолашга қўйилган
ўқув мақсадлари
талаблари
қуйидагича [6]
Б.Блум таксономияси
категориялари
Б.Блум таксономияси
категорияларининг характеристикалари
Билиш
Талаба фактларни, тушунчаларни, категорияларни ва таърифни айтиб
бериши;
Тушуниш
Талаба ўз сўзлари билан мавзу мазмунини ёритиши, изоҳлаши, тавсифлай
олиши;
Қўллаш
Талаба мавзу бўйича эгаллаган билимларидан амалда фойдаланиши;
Тахлил
Талаба қаралаётган мавзуни элементларга ажаратган ҳолда чуқур ўрганиши,
классификациялаши;
Синтез
Талаба мавзу бўйича олган билимларини умумлаштира олиши, хулоса қила
билиши;
Баҳолаш
Талаба ўрганилган мавзуга нисбатан муносабат билдириши ва унинг
заруратини аниқлай олиши;
Қуйидаги жадвалда Электр ва магнетизм курсининг
«Электростатика» бўлимига кирувчи
мавзулари
Блум таксаномияси
бўйича ўқув мақсадлари тоифасини берилган.
Б.Блум таксономияси асосида «Электростатика» бўлими бўйича ўқув
мақсадларнинг тоифасини белгилаш.
№
Мавзулар номи
(бўлим ва модуллар)
Таянч иборалар
Ўқув мақсаднинг
тоифалари
Б
илиш
Туш
ун
иш
Қўллаш
Анализ
С
ин
т
ез
Б
аҳолаш
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1.
Электростатика.
Электр зарядининг
хоссалари
1.1 Электр заряди ва унинг икки тури
*
*
*
1.2 Элементар заряд
*
*
*
1.3 Жисмни зарядлаш усуллари
*
*
*
1.4 Электр зарядининг ўзаро таъсири Кулон
қонуни
*
*
*
1.5 Электр зарядини ўлчаш усуллари ва ўлчов
бирликлари
*
*
2.
Вакуумда
электростатик
майдоннинг
кучланганлиги
2.1 Электростатик майдон ва унинг
кучланганлиги вектори
*
*
*
*
*
*
2.2 Суперпозиция принципи
*
*
2.3 Электр диполи ва уни кучланганлиги
*
*
*
2.4 Электр майдони кучланганлиги оқими.
*
*
*
2.5 Гаусс теоремаси ва унинг қулланилиши.
*
*
*
*
*
*
3.
Электростатик
майдоннинг
потенциал
характердалиги
3.1 Электр зарядини майдонда кўчирилганда
бажарилган иши
*
*
*
*
3.2 Электростатик майдон кучланганлиги
циркулияцияси ҳақидаги теорема
*
*
*
3.3 Электростатик потенциали ва потенциаллар
айирмаси
*
*
*
*
*
*
3.4 Потенциал учун суперпозиция принципи
*
*
*
3.5 Эквипотенциал сиртлар
*
*
*
*
*
*
“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.
97
3.6 Потенциал градиенти ва унинг майдон
кучланганлиги билан боғланиши
*
*
*
*
*
*
4.
Ўтказгич электр
майдонида
4.1. Ўтказгичларда зарядларнинг мувозанати
*
*
*
4.2 Ўтказгич ичининг ва сиртининг
эквипотенциаллари ва майдон кучланганлиги
*
*
*
*
*
*
4.3 Электростатик индукция ҳодисаси
*
*
*
*
*
*
5.
Диэлектрик электр
майдонида
5.1 Диэлектрикларнинг тузилиши
*
*
*
*
*
*
5.2 Диэлектрикларнинг қутбланиши ва турлари *
*
*
*
*
*
5.3 Диэлектрик қабул қилувчанлик ва
сингдирувчанлик
*
*
*
*
*
*
5.4 Электр индукция вектори
( силжиш вектори)
*
*
*
*
*
*
5.5 Электр майдон индукцияси кучланганлиги,
кучланганлик ва қутбланиш векторлари
ўртасидаги боғланиш
*
*
*
*
*
*
6.
Электр сиғими ва
электр майдон
энергияси
6.1 Яккаланган ўтказгичнинг электр сиғими ва
унинг ўлчов бирлиги
*
*
*
*
*
*
6.2 Конденсаторлар ва уларнинг турлари
*
*
*
*
*
*
6.3 Конденсаторларни ўлаш турлари
*
*
*
*
*
*
6.4 Электростатик майдон энергияси ва
энергия зичлиги
*
*
*
*
*
*
Адабиётлар
1. Сайидахмедов Н.С., Индиаминов Н.Н. Педагогик маҳорат ва педагогик технология. –
Тошкент.: “Фан ва технология”, 2014, 336 2.
2. КУЛТАН, Ж., Анализ исползования тестирующих систем, В Міжнародна науково-
методична конференсія “Викладання психолого-педагогічних диссиплін у технічному
університеті: методологія, досвід, перспективи” 24 – 27 жовтня 2007 НТУУ « КПІ »), Kyjev.
3. Taxonomy of Educational Objectives: The Classification of Educational Goals; pp. 201-207;
B. S. Bloom (Ed.) Susan Fauer Company, Inc. 1956.
4. Lee, Y., Kim, M., Yoon, H. The Intellectual Demands of the Intended Primary Science
Curriculum in Korea and Singapore: An analysis based on revised Bloom’s taxonomy. International
Journal of Science Education Volume 37, Issue 13, 2 September 2015, Pages 2193-2213
5. Бактыбаев Ж.Ш. Использование технологии таксономии Блума в учебном процессе
ВУЗа. Ярославский педагогический вестник – 2017 – № 1. c.150-151.
6. Мурзагалиева А.Е., Утегенова Б.М. Сборник заданий и упражнений. Учебные цели
согласно таксономии Блума / – Астана: АОО «Назарбаев Интеллектуальные школы» Центр
педагогического мастерства, 2015. – 54 с.
ГАУСС ТЕОРЕМАСИНИ ЎҚИТИШГА ИННОВАЦИОН ЁНДАШУВ.
Қувондиқов О.Қ., Шакаров Х.О., Ражабов Р.М.
Самарқанд давлат университети,
quvandikov@rambler.ru
Мавзунинг долзарблиги: Ўқитувчининг салоҳияти унинг касбий фаолияти соҳасида эга
бўлган билими, малакаси ва кўникмаси билан баҳоланади. Бугунги кунда, дарс жараёнида
мавзуга оид муаммоли вазиятлар ҳосил қилиш ва уларни самарали ечиш йўлларини ижодий
излаб топиш республикамиздаги барча таълим бўғинларида ишлаётган ўқитувчилар олдида
турган долзарб вазифадир. Шу муҳим вазифани ҳал қилишни электр ва магнетизм курсидаги
“Гаусс теоремасини зарядланган симметрик жисмлар майдони кучланганлигини ҳисоблашга
қўллаш” мавзуси мисолида қараймиз. Дастлаб бу мавзуни одатдаги ўқитиш жараёнини таҳлил
“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.
98
қиламиз, сўнгра хусусий ҳолда теоремани зарядланган чексиз текислик майдонининг
кучланганлигининг ҳисоблаш жараёнига инновацион (ноодатий) тарзда қўллаш усулини қараб
чиқамиз.
Теорема ҳақида: Олий математикадан маълумки, Остраградский-Гаусс теоремасининг
мазмуни қуйидагича: Ихтиёрий
a
вектор майдонининг S ёпиқ сирт бўйича оқими,
a
di
дан,
шу сирт ичида жойлашган V ҳажм бўйича олинган интегралга тенг:
V
S
dV
a
di
dS
a
(1)
Бу формула ҳажм бўйича интегрални юза бўйича интегралга алмаштириш учун
қўлланилади. (1) ифодани биринчи марта Карл Фридрих Гаусс электростатик майдон учун
қўллади (
E
a
):
V
S
n
dV
E
di
dS
E
(2)
Бу ифодада:
cos
E
E
n
n
E
,
n
-S юзага ўтказилган бирлик мусбат нормал.
Гаусс (2) ифодадан, бугунги кунда бизга маълум бўлган, Гаусс теоремаси деб аталадиган
қуйидаги теоремани берган:Вакуумда электростатик майдон кучланганлик вектори
чизиқларининг ихтиёрий ёпиқ юза орқали оқими шу сирт ичида жойлашган зарядларнинг
алгебраик йиғиндиси катталигига тўғри пропорционал.
S
N
i
i
n
E
q
k
dS
E
1
(3)
Бунда
0
1
k
-пропорционаллик коэффициенти,
0
- вакуумнинг электр доимийси.
Шундай қилиб, (3) асосан электростатик майдон кучланганлик векторининг оқими, агар
заряд сирт ташқарисида жойлашган бўлса ва алгебраик йиғинди
i
q
ноль бўлган ҳолларда
нолга тенг; агар сирт ичида жойлашган бўлса
0
i
q
га тенг бўлади.
Теоремани қўллаш: 1. Одатдаги яқинлашиш.
Тарихан “кучланганлик чизиқларининг сони” тушунчаси “кучланганлик чизиқларининг
оқими” тушунчаси билан алмаштирилган (N=Ф). Шуни ҳисобга олсак, (3) дан бирор q-заряддан
чиқаётган ва уни ўраб олган S сиртни кесиб ўтаётган кучланганлик чизиқларининг сони шу
чизиқларни ҳосил қиладиган заряд катталигига тўғри пропорционал деган хулоса келиб чиқади
(1-расм).
Бу хулосада теореманинг физик моҳияти ҳақида гап кетаётганини, яъни электростатик
майдон кучланганлик чизиқларининг манбаи бўлган q-заряддан чиқаётган кучланганлик
чизиқлари ҳақида гап кетяпти. Ёпиқ сирт ичида жойлашмаган зарядларга теорема тегишли
эмас. Бироқ теоремани электростатик майдонни ҳисоблашга қўллаш жараёнида бу ҳолат
ҳисобга олинмайди. Бундан ташқари аввалги ва бугунги кундаги ўқув қўлланмаларида,
“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.
99
зарядланган жисм электр майдонининг ҳисоблашда жисмнинг барча қисмидаги заряд учун
эмас, унинг кичик бир қисмидаги заряд учун тереманинг қўлланилиши одатий ҳол бўлиб
қолган. Теореманинг бундай қўлланилиши унинг мазмунига тўла мос келмайди.
Бунга мисол тариқасида [1-3] ўқув адабиётларида, ҳатто [4] да ҳам, Гаусс теоремасини
зарядланган чексиз текислик майдони кучланганлигини ҳисоблашга қўллашни кўрсатиш
мумкин.
2-расм. Гаусс теоремасини зарядланган чексиз текислик майдони кучланганлигини
ҳисоблашга қўллашга доир чизмалар.
Расмдан кўриниб турибдики, кучланганлик вектори чизиқларининг оқими
ҳисобланадиган ёпиқ сирт (гаусс сирти), расмда келтирилган ҳолларда текисликдаги q тўла
заряднинг фақат кичик
q
миқдорини ўз ич
ига қамраб олган. Бундан ташқари, ҳатто ажратилган шу
q
зарядни қамраб олган ёпиқ
сирт учун теорема тўғри қўлланилмаган: электр майдон кучланганлик векторининг
'
S
ён сирт
бўйича оқими мавжуд эмас деб ҳисобланган
Ўз-ўзидан равшанки, аслида бундай эмас,
S
q
заряднинг кучланганлик чизиқлари
'
S
ён сирт бўйича ҳам ўтади ва бу ён сирт бўйича оқим нолга тенг эмас, балки аксинча унинг
қийматини ҳисобга олмаслик мумкин эмас. Теоремани қўллашда, кучланганлик оқими
ҳисобланадиган ёпиқ сирт ташқарисида жойлашган зарядни ҳисобга олиш ҳам одатдаги ҳол
бўлиб қолган. Муаммо шундаки, гаусс сирти ташқарисида жойлашган заряд ҳам майдон ҳосил
қилади. Зарядланган текислик ҳолида бу майдон сезиларли даражада бўлади. Бироқ бу ташқи
зарядлар майдонини Гаусс теоремаси ёрдамида ҳисобга олиш мумкин эмас. Шунинг учун ҳам
ўлар ҳосил қиладиган оқим ҳамиша нолга тенг. Чунки, гаусс сиртига кираётган кучланганлик
чизиқларининг сони ундан чиқаётган кучланганлик чизиқлари сонига тенг. Шундай қилиб,
одатий ҳолда текислик учун теорема қуйидагича ёзилади:
0
0
q
ички
E
ташки
E
ички
E
E
(4)
Бундаги
ички
E
-ёпиқ сирт ичида жойлашган
q
заряд ҳосил қиладиган майдоннинг
кучланганлик оқими бўлиб, қуйидагича аниқланади:
'
'
2
S
E
S
E
ички
ички
ички
E
(5)
(4) ва (5) ифодалардан қуйидагини оламиз:
0
'
'
2
q
S
E
S
E
ички
ички
ички
E
(6)
Кўриниб турибдики, одатий ҳол бўйича Гаусс теоремасидан фойдаланиб, зарядланган
чексиз текислик майдонининг Е тўла кучланганлигини аниқлаш мумкин эмас, чунки Е (6)
формулада иштирок этмайди.
2.Иннавацион яқинлашиш: Зарядланган текислик ёки бошқа турдаги жисмнинг
майдонини қўллаш учун, гаусс ёпиқ сиртини майдонни ҳосил қилаётган жисмдаги заряднинг
маълум бир қисмини эмас, балки унинг миқдорини тўлиқ қамрайдиган қилиб ўтказиш зарур.
“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.
100
Мисол тариқасида, зарядланган чексиз текислик яқинидаги ихтиёрий А нуқтадаги майдон
кучланганлигини ҳисоблаймиз. Остраградский-Гаусс теоремасининг физик моҳиятига кўра
'
'
2
'
1
ён
S
S
S
S
ёпиқ сирти текисликнинг S сиртидаги тўла зарядни қамраб олиши зарур (4-
расм).
3-расм
Бироқ гаусс сиртини чексиз катта олишнинг ва унинг чексиз текисликдаги ҳамма зарядни
тўла қамрайдиган қилишнинг реал зарурати йўқ. Зарядланган чексиз текислик атамасининг
физик моҳияти шундаки, чексиз текисликнинг ўлчамлари шу даражада катта бўлиши керакки,
унинг четларида жойлашган заряднинг қаралаётган А нуқтада ҳосил қиладиган кучланганлиги
ҳисобга олмаслик даражада кичик бўлсин. Шунда гаусс сиртининг
'
2
'
1
S
S
S
қисмининг жуда
катта, h баландликли
'
ён
S
-ён сирт қисмини эса кичик олиш мумкин. Бу кичик
'
ён
S
сирт орқали
кучланганлик оқимини
'
2
'
1
S
S
сирт орқали оқимига нисбатан жуда кичик бўлгани учун ҳисобга
олмаслик мумкин бўлади. Шуларни ҳисобга олиб, теорема (3) ифодасининг чап томони учун
қуйидаги ифодани ёзиш мумкин.
ES
ES
ES
ES
dS
E
ён
n
E
2
2
'
'
2
'
1
(6)
Буни ҳисобга олиб, (3) ифодани қуйидагича ёзамиз:
0
2
q
ES
(7)
Бундан вакуумда жойлашган зарядланган чексиз текислик майдони кучланганлигини
ҳисоблаш учун қуйидаги ифодани оламиз:
S
q
E
0
2
(8)
Хулосалар: Мулоҳазалашни танқидий ривожлантириш, талабани бўлажак мутахассис
бўлиб етишишида ва касбий фаолиятини шаклланишида муҳим роль ўйнайди.Муаммоли
вазиятлар ҳосил қилиш талабаларни ижодий изланиш фаолиятига жалб қилишга имконият
яратади. Ушбу ишда Гаусс теоремасини электр майдонларини ҳисоблашга инновацион
ёндашув билан қаралиши талабаларнинг ижодий ўқув фаолиятини тўла фаоллаштиришга
хизмат қилади.
Адабиётлар
1. Калашников Умумий физика курси.. Электр. Т.:Ўқитувчи, 1979-613 б.
2. Зисман Г.А., Тодес О.М. Курс общей физики. Том II. Электричество и магнетизм.-М.:
”Наука”, 1965
3 Бутиков Е.И. Физика.электродинамика.-М.: Физматлит, 2008.
4. Сивухин Умумий физика курси 2 том
5. Қувандиков О.К., Шакаров Х.О. Гаусс теоремасини академик лицейларда ўқитиш
услубияти. Физика, математика ва информатика журнали. 2002, №6(8), 40-50 бетлар.
“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.
101
Dostları ilə paylaş: |