Fiziologiyasi va gigiyenasi

12. 2. Oqsillar alm ashinuvi
M oddalar alm ashinuvida oqsillarning roli. 
M oddalar alma- 
shinuvida oqsillar m uhim o'rinni egallaydi. Oqsillarning bunday 
ahamiyatga ega ekanligi, quyidagicha baholangan: «Hayot - bu 
oqsilli tanalarning yashash sharoiti b o iib , uning eng asosiy jihati
365
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo'lib ularni o'rab turuvchi tashqi muhit bilan doimiy ravishdagi 
moddalar almashinuvi hisoblanadi. bu moddalar almashinuvining 
to'xtashi bilan hayot ham to'xtaydi. bunda oqsillarning chirishiga 
olib keladi».
Oqsillar sitoplazmalar, gemoglobin. qon plazmasi. ko'plab gor- 
monlar. immunli tanalar tarkibiga kiradi. organizmning suv-tuzli 
muhitini doimiyligini ta'm inlaydi. Oqsilsiz o'sish yo'q. M oddalar 
almashinuvining barcha bosqichlarida. albatta. ishtirok etuvchi fer- 
mentlar ham oqsillardir. Ovqatlar oqsillarining biologik qiymati. 
Organizmning oqsillari uchun sarflanadigan am inokislotalar j i ­
hatidan har xildir. Ayrim am inokislotalar organizm uchun (leysin, 
lizin, metionin fenilalanin va boshqalar) almashtirib bo'lm aydigan 
am inokislotalar hisoblanadi. Agar ovqatlar tarkibida almashtirib 
bo'lm aydigan am inokislotalar yetishmasa. unda organizmidagi 
oqsillar sintezi keskin buziladi. Lekin boshqa am inokislotalar bilan 
almashtirib bo'ladigan am inokislotalar ham mavjud yoki moddalar 
almashinuvi jarayonida organizmning o'zid a sintezlanishi mum- 
kin. Bular almashtirib bo'ladigan aminokislotalardir,
Organizmda oqsillar sintezini m o'tadil kechishi uchun zarur 
bo'lgan barcha am inokislotalar majmuasini saqlovchi ovqatlar oqsil­
lar to 'la qimmatli oqsillar hisoblanadi. Bu oqsillarga asosan hayvo- 
not dunyosi oqsillari kiradi. Organizmda oqsillar sintezi uchun zarur 
bo'lgan barcha aminokislotalarni saqlamaydigan ovqatlar oqsillari 
to 'la qimmatli bo'lm agan oqsillar deviladi. Misol uchun jelatina. 
m akkajo’xori oqsili. bug’doy oqsili va hokazo. Eng yuqori biologik 
qimmatga - tuxum. go'sht. sut va baliq oqsillari ega.
Aralash oziqlanish paytida. y a ’ni ovqatlar tarkibida hayvonot 
va o'sim liklar dunyosi mahsulotlari bo'ladi va organizmga. odat- 
da, oqsillar sintezi uchun zarur bo'lgan aminokislotalar majmuasi 
yetkazib beriladi.
O 'sayotgan organizm uchun barcha almashtirib bo'lm aydigan 
am inokislotalarning yetkazib berilishi juda muhim. Ovqatlar 
tarkibida lizin bo'lm aganida bolalar o'sishdan qoladi. ularning 
muskullar tizimini oriqlab ketishiga olib keladi. Balin yetishma- 
ganida esa bolalarning harakat muvozanati buziladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Hozirgi paytda odamlarning turli a'zolari va to'qim alarining 
hamda ovqatlarning aminokislotali tarkibi o'rganilgan.. Shu sabab-
li oziqlanish ratsionida odam barcha hayotiy zarur aminokislotalar- 
ni zarur m iqdorda va nisbatda olishi uchun oziq mahsulotlarni nor- 
malash mumkin.
To'yim li moddalardan faqat azot, oqsillar tarkibigagina kiradi. 
shu sababli oqsilli oziqlanishning miqdoriy tomoni haqida azot 
muvozanati bo'yicha hisob-kitob qilish mumkin. Azotli muvozanat
- bu bir kecha-kunduz davomida ovqatlar bilan organizmga tush- 
gan va undan bir-kecha kunduz davomida oqsillarni parchalanishi 
natijasida siydik. najas va ter bilan ajralgan azotlarning o'zaro nis- 
batidir.
Oqsillarda o ’rtacha 16 % azot, y a ’ni 6,25 g oqsilda 1 g azot 
saqlanadi. O 'zlashtirilgan azotning miqdorini 6,25 ga ko'paytirib 
organizmga kiritilgan oqsilning miqdorini aniqlash mumkin.
Voyaga yetgan odamlarda, odatda, m o ‘tadil, ya'n i tenglash- 
gan azot muvozanati kuzatiladi - oziqlar bilan kiritilgan azotning 
miqdori va ajralish mahsulotlari bilan chiqarilgan azotning miqdori 
teng bo'ladi. Organizmga oziqlar bilan tushgan azotning miqdori 
organizmdan chiqarilgan miqdoridan k o 'p bo visa, bu vaqtda mus- 
bat azot muvozanati haqida gap yuritish mumkin. Bunday m u­
vozanat bolalarda tana og'irligi ortgan paytda, kuchli jism oniy ish 
bajarganida, kasaldan sog ‘ayganida kuzatiladi.
Manfiy azot muvozanati qabul qilingan azot miqdoridan, ajral­
gan azot miqdorini k o 'p b o iish i bilan xarakterlanadi. Bunday holat 
oqsil taqchilligida va o g i r kasalliklar paytida kuzatiladi.