Folklor folklor böLÜmleri

FOLKLOR

FOLKLOR BÖLÜMLERİ

Azərbaycan folkloru Azərbaycan türklərinin yüksək mənəvi əxlaqi dəyərlərini, etik və estetik düşüncəsinin ən aparıcı meyllərini özündə əks etdirən və ümumtürk ağız ədəbiyyatının tərkib hissəsi olan yaradıcılıq sahəsidir. Azərbaycan türklərinin adət-ənənəsi, ayin və etiqadları, tarixi cəngavərlik əxlaqı, vətənsevərliyi və torpaq məhəbbəti, valideyn sevgisi, həzin lirik duyğuları bu yaradıcılıqda bütöv və özünəməxsus şəkildə tərənnüm olunmuşdur.

Azərbaycan türklərinin folkloru müxtəlif janrların (lirik, epik və dramatik) qovşuğunda yaranmış, elə həmin üslublara uyğun olaraq da növlərə bölünmüşdür.

Azərbaycan folklorunun yazıya alınmasının ilk mərhələsi 1830-1900-cu illər arasını əhatə edir. Bu dövrdə “Vedomosti”, “Tiflisskiye vedomosti”, “Novoe obazreniye”, “Kafkazskiy vestnik”, “Kafkaz” qəzetləri, XIX əsrin yetmişinci illərdən sonra nəşrə başlayan SMOMPK məcmuələrində Qafqaz xalqlarının, Azərbaycan türklərinin şifahi xalq ədəbiyyatının ilk nümunələri geniş şəkildə əks olunmuşdur.

1875-ci ildən nəşrə başlayan ilk milli mətbu orqan olan “Əkinçi” və sonralar çapa başlayan “Kəşkül” qəzetləri də bu işi layiqincə davam etdirdilər.

Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin kütləvi şəkildə toplanmasının başlıca mərhələsi 1900-1920-ci illər arasında olmuşdur. Bu dövrdə Eynəli Sultanovun və Mahmudbəy Mahmudbəyovun şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin toplanması, nəşri və tədqiqi sahəsindəki fəalliyyətləri folklorşünaslığımızın ilk addımları hesab edilir. Görkəmli ədəbiyyatşünas Firudin bəy Köçərli folklorşünaslığımızın tarixinə təkcə toplayıcı kimi deyil, həm də Azərbaycan folklorşünaslığının yaradıcısı kimi daxil olmuşdur. Həmin illərdə folklor nümunələrinin toplanması, nəşri və tədqiqində xüsusi xidmətləri olan Hənəfi Zeynallı (“Azərbaycan atalar sözü və məsəlləri”(1926), “Azərbaycan tapmacaları (1928)” kitablarının müəllifdir) ağız ədəbiyyatını ilk dəfə təsnif edən araşdırıcılardan hesab olunur.

Folklor nəzəri fikrini öyrənən, dövrünün ən qabaqcıl tədqiqat metodlarını Azərbaycan folklorşünaslığına gətirənlərdən biri də Əmin Abid olmuşdur. Ə.Abid xalq mahnıları, bayatılar, aşıq şeiri şəkilləri, heca vəzni, türk xalqlarının yeddihecalı şeirinin törəmə tipləri, qafiyəsi, ritmi, oxşar səslərin təkrarı, alliterasiyası, bölgü və digər poetik qəlibləri barədə elmi mülahizələrin ilk müəlliflərindəndir.

20-30-cu illər ərzində folklorumuzun toplanması və nəşri işləri ilə ardıcıl məşğul olan tədqiqatçı Vəli Xuluflu olmuşdur. O, 1927-ci ildə “El aşıqları” kitabını və Azərbaycanda ilk dəfə olaraq “Koroğlu” dastanını (1929-cu ildə ikinci nəşr) çap etdirmişdir. Həmin vaxtlarda Azərbaycan ağız ədəbiyyatının toplanması sahəsində Salman Mümtazın və Hümmət Əlizadənin xidmətləri xüsusilə qeyd edilməlidir. S.Mümtaz 1927 və 1928-ci illər ərzində iki cildlik “El şairləri” kitabını nəşr etdirmiş, Qurbaninin, Sarı Aşığın şeirlərini, bayatı, atalar sözü və məzəllərin ən gözəl nümunələrini yazıya almışdır. 1929-cu ildə “Aşıqlar” adlı toplunu iki cilddə çap etdirən H.Əlizadə isə ilk dəfə Azərbaycan aşıqlarının repertuarından “Koroğlu” dastanının on dörd qolunu və əllidən artıq müstəqil qoşmasını çap etdirmişdir.

İkinci cahan savaşından dövrümüzə qədər folklorşünaslığımızın inkişafında böyük xidmətləri olan araşdırıcılar sırasında H.Araslı, M.H.Təhmasib, M.Seyidov, X.Koroğlu, Ə.Axundov, V.Vəliyev, M.Həkimov, P.Əfəndiyev, A.Nəbiyevin və s. adlarını xüsusilə qeyd etmək lazım gəlir.

Folklor örnəkləri

Qarğışlar və alqışlar

İnsan şüurlu fəaliyyətində daim xeyir və şərlə qarşılaşmalı olmuşdur. Xeyir və şər anlayışının yaranması ilə erkən təsəvvürlərdə xeyri alqışlamaq, şəri isə qarğışlamaq anlayışı da yaranmışdır. Arzulamaq, bəyənmək mənasında başa düşülən “alqış”ın mənası alqışlama-xoş söz, qırmızı sözlə bağlı olmuşdur. Xeyirin əksi şərdir. Xeyiri alqışlayan insan şəri pisləməklə qarğış yaratmışdır.

Xalq arasında yaşamaqda olan alqış və qarğışlar aşağıdakı kimi qruplaşdırılır:

1. Mərasimlə bağlı yaranan alqış və qarğışlar

2. Məişətlə bağlı yaranan alqış və qarğışlar

3. Mifoloji və dini təsəvvürlərin təsiri ilə yaranan alqış və qarğışlar

Mərasimlə bağlı yaranan alqış və qarğışlar

Bu alqış və qarğışlar mərasim ritualları ilə bağlıdırlar və xalq arasında geniş yayılmışlar: “Bəylik hamamına gedəsən”, “Toy şirnini yeyim”, “Gəlinlik lampanı yandırım”; “Boyuna qəmiş ölçüm”, “Adın daşlara yazılsın”, “Adını adlara qoyum” və s.

Məişətlə bağlı yaranan alqış və qarğışlar

Bu tip alqış və qarğışlar da geniş yayılmışdır və məişət xarakteri ilə seçilir: “Evin abad olsun”, “Duz-çörəkli olasan”, “Süfrən açıq olsun”; “Evin yıxılsın”, “Ocağın sönsün”, “Yurduna süpürgə çəkilsin” və s.

Mifoloji və dini təsəvvürlərin təsiri ilə yaranan alqış və qarğışlar

İnsan həyatı dərk etdikcə ayrı-ayrı qüvvələri, obrazları fetişləşdirmiş, onlara inam bəsləmiş, sonralar isə bu inanc və etiqadlar sistemi alqış və qarğışlarda da öz əksini tapmışdır: “Şərdən uzaq olasan”, “Bəxt ulduzun sayalı olsun”, “Ocağın sönməz olsun”, “Həzrət Abbas köməyin olsun”; “Ulduzun axıb gedən olsun”, “Qapında bayquş ulasın”, “Səni tapşırıram Həzrət Abbasa”.

Andlar

Andlar ağız ədəbiyyatının ən qədim janrlarından hesab olunur. Bu insanların müqəddəs hesab etdiyi varlıqlara inamı ilə əlaqədar olaraq yaranmışdır.

İnsan yerə, göyə, suya, oda, Günəşə, Aya müqəddəs varlıq kimi baxmağa başladığı zamandan ilk andlar da yaranmağa başlamışdır: “Gün haqqı”, “Torpaq haqqı”, “İşıq haqqı”, “Su haqqı” və s.

İnsanın təsəvvürünün hüdudları genişləndikcə valideynlər və əziz adamlarla bağlı andlar yaranmışdır: “Atamın canı üçün”, “And alsun anamın canına”, “Balamın canına and olsun” və s.

Dini təsəvvürlərin insanların şifahi yaradıcılığında hökmran mövqe tutması ilə əlaqədar andlar da yaranmışdır: “Allaha and olsun”, “Peyğəmbər haqqı”, “Əli yolu haqqı”, “Məzhəb haqqı” və s..

Aşıq şeiri

Aşıq şeirinin şəkilləri

Aşıq şeirinin növləri çox olsa da, onlatın içərisində gəraylı, qoşma və təcnis daha geniş yayılmışdır.

Gəraylı

Gəraylı səkkiz hecalı, üç, beş, yeddi, bəzən də daha artıq bənddən ibarət olub adi və ya çarpaz qafiyələrə əsaslanan şeir şəklidir. Qafiyə quruluşu belədir: I bənddə abcb, sonrakı bəndlərdə çççb, dddb bə c. Gəraylı dünyanın gözəlliklərini, sevinc, iztirab və kədərini əks etdirir. Gəraylının ilk nümunəsinə XIII-XIV əsrlərdə yaşamış Molla Qasımın yaradıcılığında təsadüf olunub:

Müsabirdən güzar etdim,

Əcayib mərdüman gördüm.

Qaranlıq torpaq altında

Yatır cismlə, can gördüm...

Qoşma

Qoşma on bir hecalı, üç, beş, yeddi, on bir, bəzən də daha çox bənddən ibarət olur. Qafiyə quruluşu abcb, çççb, dddb...şəklindədir. Sonuncu bənddə müəllifin adı verilir ki (digər aşıq şeirlərində də belədir), buna möhürbənd deyilir. M.Kaşğariyə görə, qoşma (“quşqu”, “qoşqu”) X-XI əsrlərdən xalq arasında çox geniş yayılmışdır. Qoşmada insanın hiss və duyğuları, təbiət gözəllikləri yüksək bədii ifadəsini tapır.

Qoşmanın bir neçə növü məlumdur:

1. Ustadnamə

Ustadnamə ağsaqqal, böyük sözü, böyüyün nəsihəti mənasında başa düşülməlidir və ictimai-fəlsəfi və didaktik fikirlər əsasında formalaşır:

...Adam var, çox işlər eylər irada,

Adam var yetə bilməz murada,

Adam var ki, çörək tapmaz dünyada,

Adam var, yağ yeyər, balı bəyənməz...(Molla Qasım)

2. Vücudnamə

Vücudnamələrdə insanın doğuluşundan ömrünün sonuna qədərki həyatının əsas əlamətləri öz əksini tapır:

...Bir yaşımda məni hamı eşitdi,

İki yaşda cismim, özüm bərkidim,

Üç yaşında ətim, sümüyüm bitdi,

Dörd yaşımda qalxıb ayağa gəldim...(Xaltanlı Tağı)

3. Gözəlləmə

Gözəlləmə gözəllərin vəsfinə həsr edilən aşiqanə məzmunlu qoşmalara deyilir:

...Qabaq ayna-çəkilibdi varağa,

Dodaq qaymaq, gül yapışıb yanağa.

Dolanır gözləri canlar almağa,

Şölə salır xanlıq fanarı kimi... (Aşıq Ələsgər)

4. Qıfılbənd

Qıfılbənd sual-cavab və ya tapmaca məzmunlu qoşmalara deyilir. Bəzən bağlama da adlanan qıfılbəndlərdən aşıqlar adətən deyişmə zamanı istifadə edirlər:

Molla Qasım:

Ləzgi Əhməd, heç vəsfindən doymazlar,

O nədir ki, götürərlər, qoymazlar.

Kimlərdir ki, məzarı yox, yumazlar,

Bu nə qonhaqondur, bu nə köçhaköç?

Ləzgi Əhməd:

Molla Qasım, heç vəsfindən doymazlar,

O, ölüdür, götürərlər, qoymazlar.

Zərdüştlərdir, ölülərin yumazlar,

Dünya qonhaqondur, ölüm köçhaköç.

Təcnis

Təcnis XIII-XIV əsrlərdən aşıq şeiri şəkilləri içərisində özünü göstərir. Molla Qasımın, Yunis İmrənin yaradıcılığında bu şəkil özünü müstəqil və yetkin şəkildə göstərmişdir. Təcnis əksər cəhətlərdən qoşma ilə eyniyyət təşkil edir, amma qoşmadan fərqli olaraq, qafiyələri cinas sözlər (yəni şəkilcə eyni, mənaca müxtəlif sözlər) əsasında qurulur. Təcnisin bir neçə növü var:

1. Dodaqdəyməz təcnis

Təcnisin bu tipi dodaqlanmayan b-p-m samitlərin iştirakı olmadan yaranır. Çətin olduğu üçün tək-tək aşıqlar həmin şəkildən istifadə etmişlər. Ən yaxşı nümunələrini Aşıq Ələsgər yaratmışdır:

...Səyyad dəryalarda alar çəng ələ,

Həsrət çəkər: çiskin gələ, çən gələ,

Əzrayıl sinəni çəkər çəngələ,

Qəssab qəşş eləyər, ay ağa, ağa...(Aşıq Ələsgər)

2. Ayaqlı təcnis

Ayaqlı təcnis hər bəndin axırında 5-6 hecalı əlavə bir misranın da işləndiyi təcnisə deyilir:

... Aşıq gərəbu meydanda bir qala,

Eşq odunu bir ətəklə, bir qala!

Ələsgərdi Xeybər kimi bir qala,

Bacara bilməzsan dur yerində kəs,

Danışma əbəs....(Aşıq Ələsgər)

3. Cığalı təcnis

Cığalı təcnis hər bəndin iki misrasından sonra araya cığa (bayatı) əlavə etməklə yaranır:

...Ay bimürvət həsrətini çəkməkdən,

İllər ilə xəstə düşdüm başa-baş.

Mən aşığam başa-baş,

Oxu dərsin başa-baş.

Eşqin səməndərəm,

Oda yandım başa-baş.

Can deyənə can deginən mərdana

Baş qoyanınqoy yolunda başa-baş... (Aşıq Ələsgər)

Azərbaycan aşıq poeziyası

Aşıq yaradıcılığı tarixən ozançılığın varisi olub, şifahi şəkildə yaranıb yayılan söz sənətidir. Aşıq poeziyasını xalq yaradıcılığının tərkib hissəsi olduğunu göstərən bir neçə dəlil var:

1. Aşıq poeziyası şifahi şəkildə yaranır, canlı danışıq dilinə əsaslanır.

2. Aşıq şeiri xalq şeir şəkillərinə, onun poetik ölçülərinə əsasən yaranıb.

3. Aşıq folklor yaradıcılığı sistemində fərdi funksiyasını yerinə yetirir.

Amma şifahi xalq yaradıcılığının digər sahələrindən fərqli olaraq, aşıq ədəbiyyatı nümunələrinin, xüsusən də aşıq şeirinin müəllifi, əsasən, bəlli olur.

Müxtəlif dövrlərdə aşıqlar “ata”, “dədə”, “ozan”, “yanşaq”, “varsaq” kimi adlar daşımışlar. Sinkretik (qovuşuq) sənət olmaq etibarilə aşıq sənəti musiqi, şeir və rəqs kimi müxtəlif yaradıcılıq növlərini birləşdirir. Aşıqlar iki əsas qrupa bölünür: ustad (yaradıcı) aşıqlar və ifaçı aşıqlar. Ustad aşıqlar aşıq poeziyasında və dastan yaradıcılığında müəllif qismində iştirak edirlərsə, ifaçı aşıqlar ustadların əsərlərini yüksək səviyyədə ifa etməklə məşğul olurlar. Dirili Qurbani, Abbas Tufarqanlı, Sarı Aşıq, Xəstə Qasım, Aşıq Alı, Aşıq Ələsgər, Aşıq Şəmşir, Hüseyn Bozalqanlı, Aşıq Hüseyn Cavan, Mikayıl Azaflı, Aşıq Pənah və s. ustad aşıqlardır. Aşıq Kamandar, Aşıq Hüseyn Saraclı, Aşıq Ədalət və s. ifaçı aşıqlardır.

Azərbaycan aşıq poeziyası özündə bir neçə aşıq məktəbini və aşıq mühitini birləşdirir:

1. Anadolu məktəbi (Qayğusuz Abdal, Pir Sultan Abdal, Aşıq Dərdli, Aşıq Seyrani, Camal Xoca, Yunus İmrə və s.)

2. Şirvan məktəbi (Molla Qasım, Dədə Kərəm, Dədə Yedgar, Məlikballı Qurban, Güllübəyim, Molla Cümə, Aşıq Bəylər, Aşıq Şakir və s.). Şirvan məktəbinə Zaqatala aşıq mühiti də aid edilir.

3. Göyçə məktəbi (Aşıq Allahverdi, Aşıq Alı, Aşıq Bəşir, Növrəst İman, Aşıq Talıb, Aşıq Ələsgər və s.).

Göyçə məktəbinin mühitləri:

a) Borçalı mühiti

b) Dərələyəz, İrəvan, Cıldır mühitləri

c) Qarabağ mühiti

Atalar sözü və məsəllər

Atalar sözü və məsəllər xalqın tarixən sınaqdan çıxardığı həyat müşahidələrinin bədii ifadəsidir. Formaca kiçik, lakin zəngin məzmun çalarına malik olan bu janrın özünəməxsus tələbləri var. Atalar sözündə hökm qəti şəkildə təsdiqlənir. Xalq arasında atalar sözü və məsəllər qanadlı sözlər, ibrətamiz ifadələr və başqa adlar altında yayılmışdır. Atalar sözləri aşağıdakı kimi təsnif olunur:

Əmək haqqında yaranmış atalar sözü və məsəllər

Əməyin insan üçün sağlamlıq, şərəfli iş olması barədə yaranmış atalar sözləridir: “İş insanın cövhəridir”, “İşləyən dəmir işıldar”, “Atlar işlər, ər öyünər”, “Əkəndə əkməyən xırmanda ağlar” və s..

Vətən, dostluq və səadət haqqında yaranmış atalar sözü və məsəllər

Vətənpərvərlik, etibarlılıq, xoşbəxtlik barədə yaranmış atalar sözləridir: “El bir olsa dağ oynadar yerindən”, “Elə arxalananın kürəyi yerə dəyməz”, “El sevəni el sevər”, “Dost yaman gündə tanınar”, “Dostun atdığı daş baş yarmaz” və s.

Əxlaq-tərbiyə və gözəllik haqqında yaranmış atalar sözü və məsəllər

Yüksək əxlaqi keyfiyyətləri tərənnüm edən atalar sözləridir: “Doğruya zaval yoxdur”, “Vicdan ləkəsi silinməz”, “Böyüyün qulluğunda kiçik dayanar”, “Məhəbbətsiz ailədə izzət olmaz”, “Hər sözün qısası mətləb verər”, “Gözəllər məclisi rəvan keçər”, “Gözələ məhəbbət qəbahət olar” və s.

Zülm, ədalət və qadın hüquqsuzluğu haqqında yaranmış atalar sözü və məsəllər

Azadlığa meyl, zülmə, istibdada etiraz xalqın yaratdığı atalar sözü və məsəllərdə də müəyyən iz buraxmışdır: “Ağa dedi vur, sən yıx, sürü”, “Ağaya ağ olan boynuna kəfən salar”, “Qulun qadını işlək olar”, “Tatar gəldi, tüstü qalxar”, “Ərəbin gözü öz qanını içməsə doymaz”, “Nadirə anası südün haram edib”, “Zor qapıdan gələr, şər bacadan çıxar” və s.

Bayatılar

Bayatı lirik növün ən geniş yayılmış növlərindəndir biridir. Janrın adı türkdilli bayatlarla bağldlr. Bayatılar dörd misradan ibarətdir və yeddi hecalıdır. Birinci, ikinci misralar hazırlıq məqsədi daşıyır, əsas fikir üçüncü, dördüncü misrada söylənilir. Bayatılar adətən “mən aşiq”, “aşiqəm”, “əzizim”, “eləmi” və s. kimi ifadələrlə başlayır.

Tarixən türkdilli poeziyada cinasa çox fikir verildiyindən, qafiyələri cinas təşkil edən bayatı örnəkləri də çoxdur. Bayatının forma növlərindən biri də ilk misrası ancaq qafiyədən ibarət olan növdür. Bu cür bayatılara daha çox xoyrat adı ilə Kərkük türklərinin (türkmanların) folklorunda rast gəlinir.

Bayatılar mövzu və məzmunca müxtəlif olur. Ancaq böyük bir hissəsi məhəbbət mövzusundadır:

Mən aşıq, keçdi məndən,

Ox dəydi, keçdi məndən.

Yaxşıya körpü oldum,

Yaman da keçdi məndən.

Dastanlar

Dastan Azərbaycan türklərinin bədii təfəkkürünün ən böyük və ən qədim nümunələrindən biridir. Dastan əslində ozan-aşıq yaradıcılığının məhsulu olub, türk xalqlarının epik düşüncəsinin təzahürüdür və aşıq yaradıcılığını şifahi xalq ədəbiyyatı ilə bağlayan əsas amildir. Dastanlarda epik təhkiyə ilə lirik təqdimat, nəsrlə nəzm vəhdət təşkil edir. Məhz buna görə də dastanı təkcə epik deyil, epik-lirik janr hesab edilir.

Ümumi mövzusuna görə dastanlar iki yerə bölünür:

1. Qəhrəmanlıq (alplıq) dastanları

Qəhrəmanlıq dastanlarında vətənin, xalqın azadlığı uğrunda mübarizə aparan qəhrəmanlardan bəhs olunur. “Kitabi Dədə Qorqud”, “Koroğlu”, “Qaçaq Nəbi”, “Qaçaq Kərəm”, “Səttarxan” və s. qəhrəmanlıq dastanlarıdır.

2. Məhəbbət dastanları

Məhəbbət dastanları qəhrəmanların məhəbbət macərası üzərində qurulur. “Əsli və Kərəm”, “Tahir və Zöhrə”, “Abbas və Gülgəz”, “Şah İsmayıl” və s. kimi dastanlar məhəbbət dastanlarımızın ən gözəl nümunələridir.

Qeyd etmək lazımdır ki, bir tip dastanda digər tipin motivlərinə yer verilə bilər. Məsələn, “Şah İsmayıl” dastanı məhəbbət dastanı olsa da, burada kifayət qədər qəhrəmanlıq motivləri vardır. Və ya “Koroğlu” dastanında kifayət qədər məhəbbət motivləri müşahidə olunur.

Azərbaycan dastançılığında hər iki dastan tipi özünəməxsus kompozisiya əsasında qurulur. Belə ki, qəhrəmanlıq dastanlarından fərqli olaraq, məhəbbət dastanları, bir qayda olaraq, üç ustadnamə ilə başlayıb, duvaqqapma ilə bitir. Kədərli sonluqla bitən məhəbbət dastanının axırı duvaqqapma ilə deyil, cahannamə ilə bitir. Nağılların əvvəlində olduğu kimi, dastanların da əvvəlində qaravəllidən (pişrovdan) istifadə olunur.

Düzgülər

Düzgülər uşaq aləmi üçün maraqlı olan adların, hərəkətlərin, obrazların təkrar edildiyi və müstəqil məna ifadə etməyən, süjeti olmayan mətnlərdir. Lakin bu heç də o demək deyil ki, düzgülərdə yalnız forma var. Müşahidələr göstərir ki, ibtidai, primitiv şəkildə olsa da, düzgülərin hər birində pərakəndə şəkildə müəyyən məzmun nəzərə çarpır. Düzgülərin daha əvvəllərdə -alliterasiyalı poeziyanın meydana gəldiyi dövrlərdə yarandığını ehtimal edənlər var.

Son vaxtlar düzgülər “Təkərləmə” adı ilə də təqdim olunur:

Üşüdüm ha, üşüdüm,

Dağdan alma daşıdım.

Almacığım aldılar

Məni quyuya saldılar.

Cürümçülər gəldilər,

Mənə cürüm verdilər.

Mən cürümdən bezaram,

Dərin quyuya qazaram.

Dərin quyu beş keçi,

Hanı bunun erkəci?...

Əfsanə və rəvayətlər

Əfsanə olmuş, yaxud olması mümkün olan bədii həqiqətlər, astral təsəvvürlər, həyat və cəmiyyət hadisələrilə bağlı həyat faktına əsaslanır. Bu nümunələrdə müasir dövr və həyat üçün nümunəvi olan, insana estetik zövq verən, onu düşündürən, dövrün əksilikləri və ziddiyyətləri ilə insanı üz-üzə qoyan həyat materialına əsaslanır. Azərbaycan əfsanələrinin qədim nümunələri hesab edilən Midiya əfsanələri Heredotun “Tarix” əsəri vasitəsilə günümüzə gəlib çıxmışdır. Azərbaycan ağız ədəbiyyatı tarixən əfsanələrlə zəngin olmuşdur. Nağılların tərkibində, bəzən nağıl, əfsanə kimi öyrənilən bu nümunələrin bizə gəlib çatanı 1822-ci ildə çap edilmiş “Şirvan” və “Şabran” toponomik əsərləridir.

Adətən əfsanələr aşağıdakı kimi təsnif olunur:

1. Astral təsəvvürlər, səma cisimləri və bürclərlə bağlı (kosmoqonik) əfsanələr.

2. Bitki və heyvanat aləmi ilə əlaqədar (zoonimik)əfsanələr.

3. Toponomik əfsanələr.

4. Tarixi şəxsiyyətlər, el, tayfa və qövm adı ilə bağlı (etnonimik) əfsanələr.

5. Dini əfsanələr.

Azərbaycan əfsanələri içərisində “Maral”, “Qu quşu”, “Turac”, “Şanapipik”, “Camış daşı”, “Qız qeyrəti”, “Lələ əfsanəsi”, “Dədə Günəş”, “Sumqayıt”, “Göyçə gölü”, “Həzrət baba”, “Şah dağ”, “Xızır”, “Bayat”, “Avşar”, “Nuhun tufanı” kimi əfsanələr xalq arasında geniş yayılmış, milli xarakteri ilə özünəməxsusluq qazanmışdır.

Azərbaycan rəvayətləri

Azərbaycan xalq nəsrinin formalaşmasında xüsusi yeri olan janrlardan biri də rəvayətlərdir. Rəvayətlərdə uzaq və yaxın dövrün tarixi həqiqətləri özünəməxsusluğu qorumaqla bədii təfəkkürə məxsus konkretliyi qoruyub saxlayır. Rəvayətlər konkret bir hadisəni, faktı əhatə edir və ibrətamiz bir sonluqla bitir. Azərbaycan rəvayətləri də üç yerə bölünür:

1. Əxlaqi-ibrətamiz rəvayətlər.

2. Toponomik rəvayətlər.

3. Dini rəvayətlər.

Birinci qrup rəvayətlərdə əsas məqsəd əxlaqi-ibrətamiz keyfiyyətlər aşılamaqdırsa, ikinci qrup rəvayətlər əsasən xalq həyatı, məişəti, çay, dağ, kənd və s. adları ilə bağlı meydana gələnlərdir. Bu baxımdan Beşbarmaq dağı, Pirabcabar, Selcanboyat, Pirsaat və sairlə bağlı rəvayətləri göstərmək olar. Üçüncü qrup rəvayətlərdə də ibrətamiz yekun nəzərə çapdırılır. Onlar içərisində ayrı-ayrı peyğəmbərlər, müqəddəs ocaqlar, axund və qazilər barədə konkret hadisə və faktlara əsaslanan rəvayətlər vardır. Məsələn, Süleyman peyğəmbərlə bağlı rəvayətləri üçüncü qrupa aid ən maraqlı rəvayətlər hesab etmək olar.

Nəğmələr

Azərbaycan folkloruna dair örnəklər

Əmək nəğmələri

Əmək nəğmələri əmək prosesini əks etdirən bədii mətnlərdir. Bu mətnlərin bir çoxu ritual, etiqad, mərasim və məişət detalları ilə cilalanmışdır. Əmək nəğmələrinə aşağıdakılar aiddir:

Əkinçi nəğmələri

Xalq poeziyasının ən qədim nümunələrindən olan əkinçi nəğmələrində biçinçi, cütcü həyatı tərənnüm edilir. Bu nəğmələr əkinçilərin bilavasitə əmək prosesində yaratdığı, ifa etdikləri nəğmələrdir. Qədimlərdə bir hecalı, bir misralı olan əkinçi nəğmələri inkişaf edərək sonralar 2-3 hecalı, 2-3-4 misralı nəğmələrə çevrilmişdir. Şifahi poeziyanın ən geniş yayılmış əkinçi nəğməsi holavardır. Son dövrlərin məhsulu olan və hər bəndi 4 misradan ibarət olan holavarlar bayatı (yeddilik) şəklindədir:

Ala kəlim, bizə gəl,

Dağdan enib düzə gəl.

Dırnağının gözüylə

Qara düzü bəzə gəl.

Sayaçı nəğmələri

Şifahi poeziyamıza köçəri tayfaların ilk əmək nəğmələri kimi daxil olan sayaçı nəğmələrində qoyunçuluq həyatı tərənnüm edilmişdir. Bu nəğmələrin ilk yaranışı qoyunların əhliləşdirilməsi dövrünə təsadüf edir. Bu nəğmələrin qoyun qırxımı, döl vaxtı, yaylağa köçərkən və s. mərasimlər zamanı ifa edildiyi üçün mərasim nəğməsi də hesab edilir:

Qoyunlu evlər gördüm,

Qurulu yaya bənzər.

Qoyunsuz evlər gördüm,

Qurumuş çaya bənzər.

Sağın nəğmələri

Xalqımızın qədim dövr maldarlıq həyatı ilə bağlı nəğmələri içərisində sağın nəğmələri də müəyyən yer tutur. Saya nəğmələrindən fərqli olaraq sağın nəğmələri köçəri tayfalar içərisində yaransa da, oturaq həyat şəraitinə keçmiş tayfalar tərəfindən asanlıqla qəbul olunmuşdur:

Dutum, dutum,

Nənəm, dutum,

Səni sağan,

Dutum, dutum,

Mənəm, dutum,

Bacım, dutum.

Ovçu nəğmələri

Daha qədim dövrlərə aid olan ovçu nəğmələri həmin peşə ilə bağlı yaranıb nidalı, çağırışlı sözlərlə şifahi poeziyamıza daxil olmuşdur. Ovçu nəğmələri bir sıra hallarda tuluqda, tütəkdə, fitdə çalınan havalarla müşayiət olunmuşdur:

Ova gedən,

Ovun tuş.

Ovun olsun

Maral, quş...

Balıqçı nəğmələri

Əmək nəğmələri içərisində balıqçı nəğmələri də xüsusi yer tutur. Dünya xalqlarının şifahi poeziyasında bu nəğmələrin dəniz və çay ətrafında yaşayan xalqların poetik düşüncəsində olduğu kimi, ilkin inkişaf mərhələlərində yarandığı ehtimal olunur. Balıqçı nəğmlərinin hamısında “Yahu” nəqarəti mühafizə olunur. Misal:

Yahu

Röyama girdi,

Yahu

Sirrimi bildi

Yahu

Dəryalara

Tor atdım,

Üzümə güldü

Yahu...

İpəkçi nəğmələri

İpəkçi nəğmələri xalq içərisində bəzən kümçü (kümzar) nəğmələri adı ilə tanınır. Bu nəğmələrdə əsasən barama, onun əhəmiyyəti, baramanın bədnəzərdən qorunması və s. tərənnüm edilir:

Çıxdı qızım

Tərəcəyə

Büküb qoydum

Bələcəyə.

Naz-naz olsun.

Yarpağı

Az-az olsun.

Hana nəğmələri

Əmək nəğmələri içərisində toxuculuq və xalçaçılıqla bağlı nəğmələr mühüm yür tutur. Hana nəğmələri əsasən ilmə vurularkən, ilmə döyülərkən və s. söylənən nəğmələrdir. İlk hana nəğməsi aşağıdakı şəkildə bizə çatmışdır:

Asma gül,

Basma gül,

Gülüm xınalı

Döşü minalı!

Mərasim nəğmələri

Mərasim nəğmələri adı altında tanınan bu nəğmələr iki yerə bölünür:

1) Mövsüm mərasimi nəğmələri

2) Məişət mərasimi nəğmələri

Mövsüm mərasimi nəğmələri

Bu nəğmələr içərisində yağışın yağması, günəşin çıxması, küləyin əsməsi, oda, suya, küləyə, torpağa etiqadla bağlı nəğmələr və “Novruzqabağı nəğmələr” (“Çillə nəğmələri”, “İlaxır çərşənbə nəğmələri” və s.) xüsusi yer tutur. Misallar:

Gün çıx, gün çıx,

Kəhər atı min çıx.

...

A yel baba, yel baba,

Qurban sənə, gəl baba.

Taxılımız yerdə qaldı

Yaxamız əldə qaldı.

...

Əkin yerim qalmadı,

Dərin almanı, dərin,

Dərdim alma qalmadı,

Sərin almanı, sərin.

...

Böyük Çillə

Boyu bir belə...

Gəldi elə

Gülə-gülə,

Getdi gülə-gülə

Ağ gülünü də,

Göstərdi.

Məişət mərasimi nəğmələri

Məişət mərasimi nəğmələri şifahi poeziyamızda xalqın gündəlik məişəti ilə bağlı nəğmələrdir. Bu nəğmələr insanın həyatında baş verən ən mühüm hadisələrlə əlaqəli yaranmışdır.

Doğumla bağlı nəğmələr

Xalq poeziyasında övladsızlıqla bağlı ənənəvi süjet doğumu müqəddəsləşdirmiş, xalq doğumla bağlı müxtəlif nəğmələr yaratmışdır:

Sancılar gələr-gedər,

Atalar gülər gedər,

Nənələr nənni qoyar

Nəvəsin bələr gedər.

Toy nəğmələri

Məişət mərasimi nəğmələrinin əksəriyyətini toy nəğmələri təşkil edir. Toy müxtəlif mərhələlərdə olduğundan (elçilikdən toya qədər) hər mərhələnin özünəməxsus nəğmələri var. Bu nəğmələrdə müxtəlif ayin və etiqadlar əks olunmuşdur. Misallar:

Qızılgülün dəstəsiyəm, yar-yar,

Bacıların bəstəsiyəm, yar-yar.

Qonşu məni xəbər alsa, yar-yar,

Deyin yarın xəstəsiyəm, yar-yar.

Dərmişəm şirin narı

Şirin deyərlər yarı.

Hamıdan şirin olar

Kiçik qardaşın yarı.

Yas nəğmələri

Məişət mərasimi nəğmələrinin xalq arasında geniş yayılmış nümunələrindən biri də yas nəğmələridir. Onlar xalq arasında yuğ, yuğlama və ağı adları ilə yayılmış, xalqın kədəri, hüznü ilə bağlı meydana gəlmişdir:

Sarı gül...

Sarı qönçə, sarı gül.

Bilsəydin solalısan,

Aşmayaydın barı gül!

Layla və oxşamalar

Laylalar

Laylalar beşik başında anaların xüsusi ritm və ahənglə zümzümə etdiyi nəğmələrdir və buna görə də bəzən beşik nəğməsi də adlanır. Laylalarda ananın körpəyə olan məhəbbəti, onun övladı ilə bağlı arzu və istəkləri yüksək poetik bir dillə tərənnüm edilir. Laylalar əsasən dörd misradan ibarət olub yeddilik şeirin tələbinə uyğundur:

Laylay gözüm, bəbəyim,

Hər arzum, hər diləyim,

Dar gündə, bəd ayaqda

Sənsən mənim köməyim.

Balam, laylay, a laylay

Gülüm, laylay, ay laylay.

Oxşamalar

Oxşamalar uşağı oxşatma, əyləndirmək məqsədilə söylənən və uşaqların zövqünü, düşüncəsini oxşayan mətnlərdir. Oxşamalar körpənin lap kiçik vaxtlarında, hələ özləri hərəkət edib, deyib-gülə bilmədikləri vaxtlarda söylənilir. Misallar:

...Ay tanrı bundan beş dənə ver,

Göydə uçan quşlara ver.

Qarımış, qaralmışlara

Evində qalmışlara ver.

...

Dağda darılar,

Sünbülü sarılar

Qoca qarılar

Bu balama qurban.

Lətifələr

Azərbaycan lətifələri

Lətifə ərəbcə lətif sözündən olub xoş söz, incə ifadə mənasını bildirir. Lətifələrin formalaşma tarixi IX yüzillikdən sonrakı dövrlərə gedib çıxır. İlk mərhələdə lətifələr türk yazılı nəsrinin təhkiyə formasında yayılmışdır. Ərəb istilasından sonra isə Şərq qaynaqları, xüsusilə ərəb düşüncəsində geniş yer tutan, başlıca təhkiyə, nəql etmə, nəsihətamizlik funksiyalarını üzərinə götürən lətifələrlə - xalq arasında insanları güldürən sözlər çarpazlaşmış və milli epik düşüncədə onun formalaşma prosesi başlamışdır. Beləliklə, lətifələr cəmiyyət həyatındakı ziddiyyət və əksiklikləri – gerilik, cəhalət, nadanlıq, tamahkarlıq, zülm və riyakarlığı gülüş yolu ilə aradan qaldırmağa, insanları yaxşılığa istiqamətləndirməyə çağıran xalq nəsri nümunəsidir.

Azərbaycanda ilk lətifə toplusu 1908-ci ildə Ə.Müznib tərəfindən nəşr olunmuşdur. O, sonralar da lətifələrin toplanma və nəşr işləri ilə məşğul olmuş, bir sıra regional lətifələrlə yanaşı, Bəhlul Danəndə (Azərbaycanda yayılan lətifələrin bizə gəlib çatan ən qədim nümunəsi məhz Bəhlul Danəndənin adı ilə bağlıdır) və Molla Nəsrəddin lətifələrinin beş yüzdən artıq nümunəsini toplamışdır.

Azərbaycan lətifələri aşağıdakı kimi təsnif edilir:

1. Bəhlul Danəndə lətifələri

2. Molla Nəsrəddin lətifələri

3. Regional lətifələr

Regional lətifələr də öz növbəsində bölünür:

a) Şəki lətifələri (daha çox Hacı dayı ilə bağlı)

b) Qarabağ və Abdal Qasım lətifələri

c) Ayrım lətifələri

ç) Ləzgi lətifələri

d) Müxtəlif məzmunlu lətifələr

Bəhlul Danəndənin evlənmək istəyən bir nəfərə məsləhəti.

Günlərin birində birisi gəlib Bəhlul Danəndəyə deyir:

Bəhlul, mən evlənmək istəyirəm, bir ağıllı məsləhət ver, kimi alım?

Bəhlul deyir:

Qız alsan sən bilərsən, dul alsan mən bilərəm, ərindən boşanmış alsan, nə sən bilərsən, nə mən.

Sonra Bəhlul:-Dəh, atım, dəh,-deyib qarğı atını səyridir. Kişi Bəhlulun dalınca yüyürüb deyir:

Ay Bəhlul, axı mən səndən söz soruşdum, sən heç nə demədin.

Bəhlul deyir:

Bala, sən məni başa düşmədin, mən sənə öz məsləhətimi verdim. Özü də dedim ki, özün bilərsən hansını alarsan, qabaqcadan xasiyyətlərini də söylədim.

Oğlan yalvarır ki, Bəhlul Danəndə, yenə başa düşmədim, açıq de...

Bəhlul deyir:

Bala, mənim sözlərimin mənası belədir: qız alsan, sən nə desən deyəcək ki, sən bilərsən, çünki qız səndən başqasını görmədiyinə görə elə səni hər şeyi bilən bir adam kimi tanıyacaq. Dul alsan, o deyəcək ki, yox, mən bilirəm. Çünki o köhnə ərindən çox şey öyrənib. Əgər ərindən boşanmış alsan, o heç sözə baxmayacaq. Bir söz deyəndə cin atına minib, "dəh" deyib sənnən də boşanacaq.

Teymurun sualı.

Teymurləng bir gün Molla Nəsrəddinə deyir:

- Molla, sənə bir hikmətli sual vermək istəyirəm. O nədi ki, bu dünyada nə yetişib, nə yetişir, nə də yetişəcək?

- Bizi işə götürəndə sənin bizə təyin elədiyin maaş.

Şəki lətifəsi.

İki dost avtobusla Şəkidən Bakıya gəlməyə hazırlaşır. İkimərtəbəli avtobusda yuxarıda sadəcə bir boş yer qaldığına görə dostlardan biri aşağıda sürücünün yanında əyləşməli olur. Nəhayət onlar Bakıya çatırlar.Aşağıda əyləşən dost görür ki, o biri dostu özünü pis hiss edir, rəngi də qaçıb. Dərhal soruşur :

Ha sənin cözoo yiyim.Nə olutdu ?.

Dostu deyir :

Haindi bir diyan görax...Sizin avtobusda şofer vardı ?.

Dostu cavab verir :

Hə ne olufdu ki ?

Digər şəkili :

Haa indi Şəkidən Bakıya gələnə qədər ürək -göbəyimi yemişəm. Bizim avtobusda şofer yox idi!

Miflər

Azərbaycan mifologiyası

Mifin mənası əfsanə, rəvayətlə bağlı olub, əcdad mədəniyyətinin daha əski qatlarında yaranmış bədii dəyərləri əhatə edir. Mif hərfi mənada (yunanca mufos sözündəndir) dünyanın və insanın yaranması barədə əfsanələr, erkən etnosların tanıdığı dünyanı idarə edən allahlar, tanrılar, xatunlar haqqında hekayətlər, dünyanın bu günü və sabahı, dağılıb yenidən yaranması barədəki ilkin bədii yaradıcılığıdır.

Mif erkən etnosun dünya, insan və insanın dünya hadisələri barədəki bədii düşüncəsidir. Bu düşüncənin zaman hüdudu qeyri-müəyyəndir.

Azərbaycan mifologiyası ümumtürk mifologiyasının tərkib hissəsidir. Qədim türk mifologiyası qaynaqlarından bəhrələnən mifologiyamız əski türk mifoloji modelini qoruyub saxlamaqla onu yeni miflər, inanclar, kultlar, adət-ənənə və mərasimlərlə zənginləşdirən yaradıcılıq sahəsidir. Digər türk xalqlarında olduğu kimi, Azərbaycan türklərinin mifologiyasında Tanrı (Göy Tanrı-baş allah) və Humay (yerin hamisi) kimi əsas mifik obrazların izlərini tapmaq mümkündür.

Azərbaycan mifologiyası əski inam, etiqad, antromorfik və zoomorfik görüşlərlə zəngindir. Bunlar arasında əcdad kultu özüməməxsus yer tutur. Bu kultun əsas mənası budur ki, əcdad kultu yeddi nəsildən bir təzələnsə də, hər bir türk ən azı son yeddi nəslin şəcərəsi və mənsub olduğu soyun, tayfanın hansı nəslə məxsus olduğunu bilməlidir. Bu gün bizə əcdad kultunu yaşadan mif və ya əfsanələrin silsilə nümunələri gəlib çatmışdır. Onlar içərisində işıq-şüa, ağac-dünya ağacı, dağ və onların nəsil törədicilik xüsusiyyətinin əks olunması, sırf mif formulalarının çarpazlaşması – yerlə göyün qovuşmasından insan övladının törəməsi, totemistik-zoomorfik (Hüma, Simurq, Səməndər quşu, Dövlət quşu, Ağ quş, Qara quş, Qurd, at və s.) görüşlərlə bağlı ilk insanın yaranması və nəhayət insanın gildən, torpaqdan, ağacdan yaranması ilə bağlı təsəvvürlər gəlib çıxmışdır.

Azərbaycan mifoloji modeli sadə və aydın dərk ediləndir. O, mif mətnlərinə, mif estetik düşüncəsinə əsaslanmaqla türkün erkən təsəvvürlər çevrəsini əhatə edir. Şərti olaraq həmin mifoloji model aşağıdakı kimi təsnif edilir:

1. Kosmoqonik miflər – səma və səma cisimləri ilə bağlı miflər.

2. Etnoqonik miflər.

3. Əcdad kultu və ilkin mədəni qəhrəmanla bağlı miflər.

4. Allahlar, tanrı və hami ruhlarla bağlı miflər.

5. Təqvim mifləri.

6. Kultlar və onqonlarla bağlı miflər.

7. Dünya qəzaları və dünyanın sonu ilə bağlı miflər.

Nağıllar

Azərbaycan nağılları

Nağıllar Azərbaycan xalq nəsrinin zəngin poetik qəlib və ölçülərini, şifahi nitqin ifadə gözəlliklərini əks etdirən, geniş həyat faktı və hadisələrini əhatə edən nümunələrindəndir. Başqa sözlə, nağıl böyük bir dövrün geniş lövhəsini və ya hər hansı bir fərdin həyatının müəyyən bir anını və ya həyatının geniş bir dövrünü əks etdirməyə imkan verən nəqletmədir. Nağıllar epik növün digər növlərindən (məsələn, lətifələrdən) sabit forma əlaməti ilə fərqlənir. Bu əlamətlərdən biri nağılın bəzən qaravəlli (buna pişrov da deyilir) adlanan və nəzm şəklində söylənilərək dinləyicilərin diqqətini cəlb edən xüsusi müqəddimə ilə başlamasıdır:

Hamam, hamam içində,

Xəlbir saman içində,

Dəvə dəlləklik elər

Köhnə hamam içində.

Azərbaycan nağıllarının toplanması XIX əsrin ikinci yarısından başlayıb, bu günə qədər davam etməkdədir. Ən coşğun toplanma və nəşr mərhələsi 1923-1939-cu illər arasında olmuşdur. Bu dövrdə həm Azərbaycan Tədqiq və Tətöbbə Cəmiyyəti xətti ilə, həm də fərdi toplama yolu ilə çoxlu nağıl yazıya alınıb nəşr edilmişdir.

Azərbaycan nağılları aşağıdakı kimi təsnif olunur:

1. Heyvanlar haqqında nağıllar (“Tülkü və qurd”, “Hiyləgər keçi”, “Çil madyan”, “Qoca aslan”, “Ovçu Pirim” və s.)

2. Sehirli nağıllar (“Məlikməmməd”, “Şəms və Qəmər”, “Ağ atlı oğlan”, “Sehirli üzük” və s.)

3. Ailə-məişət nağılları (“Yeddi qardaş, bir bacı”, “Usta Abdulla”, “Yetim İbrahim”, “Daşdəmirin nağılı” və s.)

4. Tarixi nağıllar (“İsgəndərin buynuzu var”, “Quş dili bilən İsgəndər”, “Baftaçı Şah Abbas”, “Saleh və Valeh” və s.)

Öcəşmə və sataşmalar

Müsahibini acıqlandırmaq məqsədilə söylənən ocəşmələr (“höcətləşmə” və ya “sataşma” da adlanır) xalq arasında, ayrı-ayrı regionlarda geniş yayılmışdır. Buna bəzən el içində “acıtma” də deyilir. Bu nümunələrdə zahiri poetik əlamətlər əsas götürülür. Ocəşmələr adətən meydan tamaşaları zamanı söylənilir. Məsələn, tamaşa başlamazdan əvvəl təlxək bir nəfəri (uşağı) meydana çəkir və ona birnəfəsə müxtəlif rəqəmləri saydırmağa başlayır. Meydana çıxan rəqəmləri saydıqca təlxək şit zarafatla ona acıqlı sözlər deyir. Misal:

- Deynən: bir.

- Bir

- Get, birə qabına gir!

Yaxud:

- Deynən: beş

- Beş

-Burnunla yer eş!..

Əfsunlar

Əfsunlar xalq arasında ovsunlar kimi də tanınır. Türk tayfalarının ilkin magik təsəvvürlərinin məhsulu olan əfsun-ovsunlar müəyyən mərhələdə erkən insanın gündəlik məişət həyatında, dərketmə, həyatı özü bildiyi kimi ifadə etmə və onun üzərində tam hökmanlığa nail olma prosesində mühüm mövqe tutmuşdur. Əfsun sözün gücünə inamı əks etdirən bir janrdır. Xalq arasında əfsunların bir neçə növü geniş yayılmışdır: təbiət qüvvələrini ram etmək üçün yaranan əfsunlar; insanın həyat və yaşayışını təmin edən bitki və heyvanları qorumaq məqsədi ilə yaranan əfsunlar; insanın gündəlik məişəti və sağlamlığı ilə bağlı yaranan əfsunlar. “Qurdağzı”, “Diş ağrısı”, “Dəmirov”, “Boğaz-gəlmə” və s. kimi əfsunlar çox məşhurdur.

Misallar:

Çax daşı,

Çaxmaq daşı.

Allah versin

Yağışı.

...Köküvü qazdım, bax, bax,

Döşüvü yazdım, bax, bax...

Dəmirov babanı

Nalladım...

Qaravəllilər

Qaravəlli - nağıllar başlarkən söylənilən və nəzm şəklində olan kiçik müqəddimədir.

Məsələn:

Hamam, hamam içində,

Xəlbir saman içində.

Dəvə dəlləklik eylər

Köhnə hamam içində.

Qarışqa şıllaq atdı,

Dəvənin budu batdı.

Xanın yarıtmaz oğlu

Elin varını satdı.

Puluna doşab aldı,

İçdi yıxıldı-yatdı...

Qaravəlli adətən nağılın ümumi məzmunu ilə səsləşmir, yalnız dinləyicilərin diqqətini cəlb etmək, onları maraqlandırmaq məqsədi daşıyır. Ondan sonra giriş sözləri (“Biri varmış, biri yoxmuş, Allahdan başqa heç kim yoxmuş”, “Günlərin bir günündə, Məmmədnəsir tinində, toyuqların hinində”) gəlir. Nağılçılar hadisələri bir-biri ilə əlaqələndirmək və söhbəti şirinləşdirmək üçün ənənəvi cümlə və ifadələr işlədir: “Nağıl dili yüyrək olar”, “Az getdi, üz getdi, dərə, təpə düz getdi” və s..

Sanamalar

Sanamalar əsasən say sistemini öyrənmək, yaxud uşağa öyrətmək məqsədilə yaranmışdır. Sanamalar vaxtilə ibtidai təfəkkürün yaratdığı, ilkin insanların təbiətdəki ayrı-ayrı predmetlərin sayını, sırasını, rəngini, əlamətini və s. müəyyənləşmə dövrünü daha çox xatırladan poetik parçalardır:

Bir-iki,

Qırmadı.

Üç-dörd,

Vurmadı.

Beş-altı,

Xurmadı.

Yeddi-səkkiz

Qurmadı.

Doqquz-on,

Durnadı

Sınama və yasaqlar

Sınamalar Azərbaycan folklorunun ən kiçik janrlarından biridir. Bu janr xalq arasında inanc, yozum, yozma, inam, yasaq adları ilə də yayılmışdır. Azərbaycanlıların inancları üç yerə bölünür:

Məişətlə bağlı inanclar

Xalqın gündəlik məişət həyatı müxtəlif inanc və etiqadlarla bağlı olmuşdur: “Çörəyi əllə kəsməzlər”, “Süfrəyə duz dağılanda dava düşər”, “Əldən çörək sıçrayanda sevinərsən” və s.

Təbiət hadisələri, bitki və heyvanat aləmi ilə bağlı inanclar

İnancların böyük qismi təbiət hadisələri, bitki və heyvanat aləmi ilə bağlı yaranmışdır: “Baltanı üzü yuxarı qoysaq, yağış kəsər”, “Tısbağanı ayağından assan, yağış yağar”, “Ay tutulanda mis qabları döyəcləyərlər”, “Gəlin köçənə yasəmən verməzlər”, “Əncir ağacını budamazlar” və s.

Astral təsəvvürlər sayəsində yaranan inanclar

Səma cisimləri, onların hərəkəti, düzülüşü və s. xalqın poetik təfəkküründə müəyyən izlər buraxmış və bununla əlaqədar müəyyən inancların yaranmasına səbəb olmuşdur: “Bəxt ulduzunu görən xoşbəxt olar”, “Ulduzu axanın ömrü sona yetər”, “Gün batan vaxtı doğulan uşaq gününü qürbətdə keçirər” və s.

Əsatiri görüşlərlə bağlı inanclar

Əsatiri görüşlərlə bağlı inanclarda su, od, torpaq kultu ilə bağlı qədim təsəvvürlər öz əksini tapmışdır: “Su içənə toxunmazlar”, “Qaynar suyu yerə atmazlar”, “Vəfat edən adamın əli açıq qalarsa, əlinə torpaq qoysan yumular” və s.

Tapmacalar

Biliklərə yiyələnmək, həqiqətlərdən xəbər tutmaq, bir çox həyat hadisə və faktlarının görünən və görünməyən cəhətlərini bədii şəkildə obrazlaşdırmaq yolu ilə yaranan maraqlı janrlardan biri də tapmacadır. Tapmacaların yaranma tarixi çox qədimdir. M.Kaşğarinin “Divani-lüğəti-it türk” əsərində tapmacaların türk qəbilələri arasında “tabzuz” adı ilə yarandığı göstərilir. Türklər tapmacaya “bilməcə”, “tapışmak”, “matal”, “uşuk (şuk)” və başqa adlar da deyirlər.

Tapmacalar məzmununa görə aşağıdakı kimi qruplaşdırılır:

1. Səma cisimləri, təbiət hadisələri, su, od, yel və torpaq haqqında tapmacalar;

2. Bitki aləmi ilə bağlı tapmacalar;

3. Heyvanat aləmi ilə bağlı tapmacalar;

4. İnsan, onun bədən üzvləri, geyim və bəzəkləri, yaşayışı, məişət və təsərrüfat əşyaları və silahlar barədə tapmacalar;

5. Təamlar və xörəklər haqqında;

6. Musiqi və musiqi alətləri ilə bağlı tapmacalar;

7. Texniki tərəqqi ilə bağlı tapmacalar;

8. Müxtəlif mövzulu tapmacalar;

9. Uşaq tapmacaları.

Misallar: “Bir sinidə iki toyuq, Biri isti biri soyuq (Ay və Günəş)”, “Aşmaz-uşmaz, Yerə düşsə, Beli sınmaz (Yarpaq)”, “Çəpər üstə çal xoruz (Boranı)”, “O hansı heyvandı anadan saqqallı doğular (Keçi)”, “Suya girər lillənər, Sudan çıxar dillənər (Buxov)”, “Bir quşum var, düz uçar (Güllə)”, “Ağ sinidə ağ təpə (Plov)” və s.

Yanıltmacalar

Yanıltmaclar uşaq nitqinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq yaranmışdır. Bir sıra vaxtlarda yanıltmaclar qüsurlu nitqi olanların dilinin rəvanlaşmasında vasitə hesab edilirdi. Lakin sonralar yanıltmaclar sürətli nitq vərdişi aşılamaq məqsədilə də istifadə edilməyə başlamışdı. Yanıltmacları oxşar səs və söz kompleksləri təşkil edir. Müəyyən ritmə uyğun söylənən başlanğıc mərhələ sadə rəvanlığa əsaslanır, lakin birdən-birə kənar səs kompleksinin mətnə daxil olması yanıltmacın ritmini mürəkkəbləşdirir. Yanıltmaclar azsözlü və ya sadə yanıltmaclar, çoxsözlü və ya mürəkkəb yanıltmaclar olaraq iki yerə bölünür.

Misallar:

“Ağ balqabaq, boz balqabaq, boz balqabaq, ağ balqabaq”;

“Getdim, gördüm bir dərədə yeddi qara, qaşqa, təpəl, səkil keçi var. Dedim:

Ay yeddi qara, qaşqa, təpəl, səkil keçi, mənim qara, qaşqa, təpəl, səkil keçimi gördünmü?

Dedi:

Sənin o yeddi qara, qaşqa, təpəl, səkil keçin mənim yeddi qara, qaşqa, təpəl, səkil keçimin balasıdı” və s.

Azərbaycan folkloruna aid qaynaq əsərlər

1. F. Köçərli. Azərbaycan ədəbiyyatı. II cilddə. Bakı, 1978.

2. R. Əfəndiyev. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı, Bakı, 1992.

3. V. Vəliyev. Azərbaycan folkloru, Bakı, 1985

4. H. Zeynallı. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1983.

5. M. Həkimov. Orta əsr aşıq yaradıcılığı, Bakı, 1987.

6. C. Heyət. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı (tər. edən M. Aslanovdur). Bakı, 1990.

7. A. Nəbiyev. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı, II cilddə, Bakı, 2009.

8. A.Nəbiyev. Azərbaycan türklərinin mifologiyası, “Altay dünyası”, 1997, № 1-2

9. A.Nəbiyev. Azəbaycan mifləri. Sehirli sünbüllər. Bakı, 1990.

10. A. Nəbiyev. Azərbaycan folklorunun janrları. Bakı, 1983.

11. A. Nəbiyev. El nəğmələri, xalq oyunları. Bakı, 1988.

12. A. Nəbiyev. İlaxır çərşənbələr. Ankara, 1992.

13. A.Nəbiyev. Azərbaycan uşaq folkloru. Bakı, 2000.

14. N. Xəlilov. Xalq təfəkkürü, sənətkar qüdrəti. Bakı, 1992.

15. Abdullayev. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının qədim janrları. Tədqiqlər, VI kitab, 1981.

16. M. Seyidov. Azərbaycan xalqının soy kökünü düşünərkən. Bakı, 1989.

17. M. Təhmasib. Azərbaycan xalq dastanları (orta əsrlər). Bakı, 1972.

18. M. Qasımlı. Aşıq sənəti. Bakı, 1996.

19. X. Koroğlu. Oğuz qəhrəmanlıq eposu. Bakı, 2000.

20. B. Abdulla. Azərbaycan mərasim folkloru və onun poetikası. Bakı: Elm, 1990

21. Novruz bayramı ensiklopediyası. Bakı, 2008

22. Azərbaycan folkloru antologiyası: Şəki, Qəbələ, Oğuz, Qax, Zaqatala, Balakən, folkloru. XIII cild / Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu, 2005.

23. Azərbaycan folkloru antologiyası: İrəvan çuxuru folkloru. X cild / Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu, 2004.

24. Azərbaycan folkloru antologiyası: Dərbənd folkloru. XIV cild / Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu, 2006.

25. Azərbaycan folkloru külliyyatı: 7 cilddə. C. 2 : Nağıllar / Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu, 2006.

26. Azərbaycan folkloru külliyyatı: 7 cilddə. C. 5 : Nağıllar / Azərbaycan Respublikası Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu, 2007.

27. Azərbaycan folkloru külliyyatı: 7 cilddə. C. 1 : Nağıllar / Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu, 2006.

28. Azərbaycan folkloru külliyyatı: 7 cilddə. C. 3 : Nağıllar / Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu, 2006.

29. Azərbaycan folkloru külliyyatı: 7 cilddə. C. 4 : Nağıllar / Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu, 2007.

30. Azərbaycan folkloru külliyyatı: 7 cilddə. C. 6 : Nağıllar / Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu, 2007. - 400 s.

31. Azərbaycan folkloru külliyyatı : 7 cilddə. C. 7 : Nağıllar / Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu, 2008. - 400 s.