Fonetik transkripsiya
Yüklə 1,25 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Yosh Tadqiqotchi Jurnali
ISSN: 2181-3132 Vol. 1 No. 4 (2022) scientific journal impact factor 4.7 Fonetik transkripsiya amaldagi biror alifbo asosida, unga nutq aʼzolaridagi ayrim artikulyatsiyalarni aks ettiruvchi ost-ust belgilari yoki ixtiyoriy oʻylab topilgan belgilar tizimini qoʻshish bilan yaratiladi. Masalan, oʻzbek shevalarini oʻrganish maqsadidagi dialektologik yozuvlarda amaldagi alifboda boʻlmagan e o o' (til oldi a), Oʻ (i ning variantlari), o, q (oʻ ning variantlari) va boshqa belgi (harf)larning qoʻllanishi. Universal transkripsiya sifatida Xalqaro fonetik uyushma — IPA (International Phonetic Association) tomonidan 1886-yilda lotin grafikasi asosida yaratilgan va doimo takomillashtirib boriladigan xalqaro fonetik alifbo qoʻllanadi. Fonematik transkripsiya har bir soʻzni fonema tarkibiga koʻra aks ettiradi, bunda kuchsiz pozitsiyalarda paydo boʻladigan variantlar aks ettirilmaydi. Ushbu transkripsiyaning prinsipiga koʻra, har bir fonema, pozitsiyasidan qatʼi nazar, doimo ayni bir belgi bilan aks ettiriladi. Fonematik transkripsiyada fonetik transkripsiyaga qaraganda kamroq belgi ishlatiladi, chunki fonemalar miqdori doimo variantlar miqdoridan kam boʻladi. Amaliy transkripsiya muayyan milliy alifbo vositalari orqali boshqa tillardagi atoqli otlar, terminlar, maxsus nomlar va shu kabi tarjima qilinmaydigan soʻzlarni aks ettiradi va shu yoʻl bilan ularni qabul qiluvchi tilning bosma matnlariga kiritadi. Amaliy transkripsiya qabul qiluvchi til alifbosidagi belgilar chegarasidan chiqmaydi, lekin belgilarning ayrim gʻayriodatiy qoʻllanishlariga yoʻl qoʻyadi. Amaliy transkripsiyaga qoʻyiladigan asosiy talablardan biri qabul qilinayotgan birlikning talaffuzini imkon miqadar aniq saqlab qolishdir. Shu bilan birga, amaliy transkripsiya soʻzning morfem tuzilishini, uning grafik xususiyatlari va boshqa ni saklab qolishi hamda muayyan soʻzning oson oʻzlashishini taʼminlashi kerak. Fonetik transkripsiya til fonemalarini transkripsiyalashda ishlatilishi mumkin yoki u oldinga borib, ularning aniq fonetik amalga oshirilishini ko‘rsatishi mumkin. Transkripsiyaning barcha tizimlarida bir-biridan farq . Transkripsiya 2 ga bo‘linadi: keng transkripsiya va tor transkripsiya. Keng transkripsiya aytilgan so‘zlarning faqat eng sezilarli fonetik xususiyatlarini bildiradi, tor transkripsiya esa fonetik xususiyatlari haqida ko‘proq ma’lumotni kodlaydi. Keng va tor o‘rtasidagi farq doimiylikdir, ammo fonematik va fonetik transkripsiya o‘rtasidagi farq odatda ikkilik farq sifatida ko‘rib chiqiladi. Fonemik transkripsiya – bu barcha allofonik farqni inobatga olmaydigan keng transkripsiyaning o‘ziga xos shakli nomidan ko‘rinib turibdiki, bu haqiqatan ham |