Fonetika o‘qitish metodikasi Reja

a)labning ishtiroki;

b)og‘izning ochilish darajasi (tilning ko‘tarilishi darajasi);

c)tilning gorizontal harakati hozirgi o‘zbek adabiy tili unlilari tasnifi uchun asos bo’ladi

“A” unlisi (Old qator, quyi keng, lablanmagan)
Quyidagi so`zlarda “o” ga monand talaffuz qilinadi	Zamon, zamon, bahor, savob
“E” unlisi (Old qator, o`rta keng, lablanmagan)
Quyidagi so`zlarda to`liq talaffuz qilinadi	Kecha, ekran, ne’mat
Quyidagi so`zlarda “i”ga monand talaffuz qilinadi	Telefon, teatr, okean, material
“I” unlisi (Old qator, yuqori tor, lablanmagan)
Quyidagi so`zlarda qisqa talaffuz qilinadi	Bilim, til, tilak, har xil, qism
Quyidagi so`zlarda cho`ziq talaffuz qilinadi	Lutfiy, ommaviy, badiiy
“O” unlisi (Orqa qator, quyi keng, lablangan)
Quyidagi so`zlarda “a”ga monand talaffuz qilinadi	Kollej, monitoring, dekoratsiya, omonim, okulist
Quyidagi so`zlarda “o`”ga monand talaffuz qilinadi	Tonna, noyabr, pochta, pomidor, avtomat
“U” unlisi (Orqa qator, yuqori tor, lablangan)
Quyidagi so`zlarda “i”ga monand talaffuz qilinadi.	Yutuq, butun, tovuq, sovuq, sovun
“O`” unlisi (Orqa qator, o` rta keng, lablangan)
Quyidagi so`zlarda torroq talaffuz qilinadi	Ko`l, o‘s, cho‘l, jo'ra, mo'tabar
Quyidagi so`zlarda kengroq talaffuz qilinadi	Bo'ri, qo'ri, xo'roz, ro`mol

^{Qator kelgan unlili so‘zlar boshqa (ko`pincha arab-fors) tillardan kirib kelgani tufayli bunday so‘zlardagi} qator unlilarni og‘zaki nutqda yo bir cho‘ziq unliga dilettantish (masalan, muallimm malim) yoki qator kelgan unlilar o‘rtasiga ayrim undoshlarni qo‘shish yo‘li bilan tilimizga moslashtirishga harakat qilinadi. Masalan: soat so‘zi Farg‘onada sohat, Toshkentda sog‘at tarzida talaffuz qilinadi.

0UNDOSHLAR TASNIFI
Undosh tovushlarning hosil bo‘lishida bo‘g‘iz bo‘shlig‘i, og‘iz bo‘shlig‘i va til muhim ahamiyatga ega. O‘pkadan chiqayotgan havo xuddi mana shu joylarda turli xil to‘siqlarga duch keladi. Buning oqibatida esa undosh tovushlarning hosil bo‘lishi uchun yetarli shart-sharoitlar yaratiladi. Ba’zi hollarda unga jarang ham qo‘shiladi. Masalan, «b» undoshining talaffuzida o‘pkadan chiqayotgan havo lablar to‘sig‘iga uchraydi. «P» undoshining hosil bo‘lishida ham shunday holat bor, lekin uning «b» dan farqi talaffuzida jarang ishtirok qilmaydi.

Tovush paychalarining ishtirokiga ko`ra :

^Undoshlar^tovush^paychalarining^ishtirokiga^ko‘ra^jarangli^va^jarangsizlarga^bo‘linadi.Jarangli undoshlar tarkibida shovqin bilan birga ma’lum darajada ovoz ham ishtirok etadi. Jarangsiz undoshlar ovoz mutlaqo qatnashmaydigan, faqat shovqindangina iborat bo‘lgan tovushlardir.

JARANGLILAR

b

d

g

j

^j(dj)

v

z

g`

y

l

m

n

r

ng

-

-

JARANGSIZLAR

p

t

k

ch

sh

f

s

x

-

-

-

-

-

-

q

h

Tovush paychalarining ishtirokiga ko`ra :
^Undoshlar^tovush^paychalarining^ishtirokiga^ko‘ra^jarangli^va^jarangsizlarga^bo‘linadi.Jarangli undoshlar tarkibida shovqin bilan birga ma’lum darajada ovoz ham ishtirok etadi. Jarangsiz undoshlar ovoz mutlaqo qatnashmaydigan, faqat shovqindangina iborat bo‘lgan tovushlardir.

JARANGLILAR

b

d

g

j

^j(dj)

v

z

g`

y

l

m

n

r

ng

-

-

JARANGSIZLAR

p

t

k

ch

sh

f

s

x

-

-

-

-

-

-

q

h

Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko`ra :
Undosh tovushlar tarkibida shovqin miqdori ovozga nisbatan ko‘p bo‘lsa yoki ovoz mutlaqo qatnashmasa, bunday tovushlar shovqinlilar deb nomlanadi. Agar ovoz miqdori ustunlik qilsa, bunday tovushlar sonor (ovozdor) dir.
OVOZDORLAR (SONORLAR)	l, m, n, ng, r	1.	Burun tovushlari	m , n, ng
		2.	Yon tovushi	l
		3.	Titroq tovushi	r
SHOVQINLILAR	Sonorlar (m, n, ng, l, r) dan boshqa barcha undoshlar

Tarkibiga ko`ra :
Fonemalar tarkib jihatdan ham ikki turga ajraladi : sof va qorishiq. O`zbek tilida bitta qorishiq fonema mavjud – ch. Uning qorishiq deyilishiga sabab – lotin tilidagi „c“ va o`zbek tilidagi „h“ harflarining birikuvidan hosil bo`lganligidir.
SOF UNDOSHLAR	Qorishiq undosh (ch) dan tashqari barcha undoshlar
QORISHIQ UNDOSH	ch

Undoshlar tasnifini ushbu jadval bo`yicha yodlash tavsiya qilinadi.
Fonema	Hosil bo`lish o`rniga ko`ra	Hosil bo`lish usuliga ko`ra	Tovush paychalarining ishtirokiga ko`ra	Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko`ra
B b	Lab-lab	Portlovchi	Jarangli	Shovqinli
D d	Til oldi	Portlovchi	Jarangli	Shovqinli
F f	Lab-tish	Sirg`aluvchi	Jarangsiz	Shovqinli
G g	Til orqa	Portlovchi	Jarangli	Shovqinli
H h	Bo`g`iz undoshi	Sirg`aluvchi	Jarangsiz	Shovqinli
J j	Til oldi	Portlovchi	Jarangli	Shovqinli
J (dj)	Til oldi	Sirg`aluvchi	Jarangli	Shovqinli
K k	Til orqa	Portlovchi	Jarangsiz	Shovqinli
L l	Til oldi	Sirg`aluvchi	Jarangli	Sonor
M m	Lab-lab	Portlovchi	Jarangli	Sonor
N n	Til oldi	Portlovchi	Jarangli	Sonor
P p	Lab-lab	Portlovchi	Jarangsiz	Shovqinli
Q q	Chuqur til orqa	Portlovchi	Jarangsiz	Shovqinli
R r	Til oldi	Sirg`aluvchi	Jarangli	Sonor
S s	Til oldi	Sirg`aluvchi	Jarangsiz	Shovqinli
T t	Til oldi	Portlovchi	Jarangsiz	Shovqinli
V v	Lab-tish	Sirg`aluvchi	Jarangli	Shovqinli
X x	Chuqur til orqa	Sirg`aluvchi	Jarangsiz	Shovqinli
Y y	Til o`rta	Sirg`aluvchi	Jarangli	Shovqinli
Z z	Til oldi	Sirg`aluvchi	Jarangli	Shovqinli
G` g`	Chuqur til orqa	Sirg`aluvchi	Jarangli	Shovqinli
Sh sh	Til oldi	Sirg`aluvchi	Jarangsiz	Shovqinli
Ch ch	Til oldi	Qorishiq-portlovchi	Jarangsiz	Shovqinli
Ng ng	Til orqa	Portlovchi	Jarangli	Sonor