Foydalanilgan adabiyotlar

2. Ekologiyani rivojlantirish va xavfsizlik muammolari

Ijtimoiy ekologiyaning rivojlanishi tabiiy va ijtimoiy jihatdan keng tarqalgan yondashuv bilan chambarchas bog'liq dunyo bir-biridan ajralib turolmaydi. Birinchi marta "ijtimoiy ekologiya" atamasi amerikalik olimlar R. Park va E. Burgess tomonidan 1921 da ishlatilgan "kapitalistik shahar"ni rivojlantirishning ichki mexanizmi. "Ijtimoiy ekologiya" atamasi, birinchi navbatda, katta shaharlarni rejalashtirish va rivojlantirish jarayonini jamiyat va tabiatning o'zaro ta'sir markazlari sifatida tushundilar. Tadqiqotchilarning aksariyati ijtimoiy ekologiyani rivojlantirishga moyil birinchi jahon urushidan keyin boshlanadi, keyin paydo bo'ladi uning mavzusini aniqlashga urinishlar. Keling, ijtimoiy rivojlanishning paydo bo'lishi va rivojlanishiga ta'sir ko'rsatadigan ba'zi omillar haqida gapiraylik ekologiya. Birinchidan, insonni ijtimoiy shaxs sifatida o'rganishda yangi tushunchalar paydo bo'ldi. Ikkinchidan, yangilarini joriy etish bilan ekologiya tushunchalari (biosenoz, ekotizim, biosfera) nafaqat tabiiy, balki ijtimoiy ma'lumotlarni hisobga olgan holda tabiatdagi naqshlarni o'rganish zarurligiga aylandi fanlar. Uchinchidan, olimlarning tadqiqotlari insonning yomonlashib borayotgan sharoitda mavjudligi haqidagi xulosaga olib keldi atrof-muhit muvozanatining buzilishi oqibatida atrof-muhit holati. To'rtinchidan, ijtimoiy ekologiyaning paydo bo'lishi va shakllanishiga tushunish ta'sir ko'rsatdi, atrof-muhit muvozanatiga tahdid tabiiy, texnik va ijtimoiy tizimlarning ziddiyatlari fonida yuzaga keladi.

Natijada, muhim bir shart yaratildi ijtimoiy ekologiyaning nazariy tahlilga va uning tadqiqotlariga asoslangan fan sifatida paydo bo'lishi va qurilishi tabiatda ekologik muvozanatni saqlab qolish uchun ijtimoiy ko'rsatkichlar qanday o'zgarishi kerakligini ko'rsatish uchun mo'ljallangan.

Ushbu muvozanatni saqlab qolish uchun himoya vositalarini yaratish kerak ijtimoiy-iqtisodiy mexanizmlar. Shuning uchun bu sohada faqat biologlar, ekologlar, kimyogarlar, matematiklar emas, balki ijtimoiy fanlar bilan shug'ullanadigan olimlar ham ishlashi kerak. Tabiatni muhofaza qilish ijtimoiy muhitni muhofaza qilish bilan bog'liq bo'lishi kerak.

Ijtimoiy ekologiya zamonaviy mehnat taqsimotidagi tendentsiyalarni hisobga olgan holda, inson va tabiat o'rtasidagi o'zaro bog'liq bo'lgan sanoat tizimini o'rganishi kerak. Klassik ekologiyaning taniqli vakili R. Mackenzie inson ekologiyasini selektiv, tarqatish omillari va adaptiv kuchlar ta'sir ko'rsatadigan odamlarning mekansal va vaqt munosabatlari fani sifatida aniqladi atrof-muhit. Biroq, bu aholi va boshqa makon o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni soddalashtirilgan tushunishga olib keldi hodisalar. Ikkinchi jahon urushidan so'ng, 1950-larda sanoati rivojlangan iqtisodiy o'sish kuzatilmoqda Germaniya, Avstriya, Italiya davlatlari kesishni talab qildilar o'rmonlar, qazib olish va er katta miqdorda rivojlantirish resurslar, yangi yo'llar, qishloqlar, shaharlar qurilishi. Bu shunday o'z navbatida ekologik muammolarning paydo bo'lishiga ta'sir ko'rsatdi. Neft va kimyo kombinatlari, metallurgiya, tsement zavodlari atrof-muhit muhofazasini buzadi, atmosferaga katta miqdorda tutun, tutun tashlang va chang chiqindilari. Ushbu omillar bilan hisoblanmaslik kerak edi bu mumkin emas, chunki inqiroz yuzaga kelishi mumkin.

Yaratilgan vaziyatdan chiqish yo'llarini topish uchun olimlar ekologik muammolarning ijtimoiy munosabatlar, ekologik va ijtimoiy aloqalar bilan bog'liqligi haqida xulosaga kelishdi. Ya'ni, barcha ekologik qoidabuzarliklar sanoati rivojlangan mamlakatlardagi ijtimoiy muammolar nuqtai nazaridan tahlil qilinishi kerak.

1946-1950 da mamlakatlarning ommaviy chiqishi boshlanadi mustamlakasi(Hindiston ,Indoneziya va boshqalar). Shu bilan birga, ularning xalqlari siyosiy talablardan foydalangan va ishlab chiqilgan mamlakatlar mustamlakachilarni ilgari surgan ekologik dastur o'rmonlarni, tabiiy resurslarni yo'q qilish bo'yicha da'volar, ya'ni ekologik muvozanatni buzish. Ushbu yondashuv ekologik va ijtimoiy muammolar o'rtasidagi munosabatlarga e'tiborni qaratadi, bu esa ijtimoiy ekologiyani shakllantirishda muhim rol o'ynadi.

Ijtimoiy ekologiya nisbatan yosh fan bo'lib, tabiiy ravishda umumiy ekologiya bilan chambarchas bog'liq, ijtimoiy ekologiya mavzusini aniqlashda ko'plab olimlar ular unga aloqador turli fanlarga suyanishdi.

Birinchi talqinlarda (1925) ijtimoiy mavzu ekologiya biologiyani rivojlantirish nuqtai nazaridan ko'rib chiqildi. Rossiya falsafasi va ijtimoiy adabiyotida ijtimoiy ekologiya mavzusi noosfera bo'lib, insonning tabiatga ta'siri va ularning munosabatlariga asosiy e'tibor qaratiladi.

Bugungi kunda ijtimoiy ekologiya inson va uning yashash muhitining munosabatlarini o'rganadi, ijtimoiy jarayonlarni (va munosabatlarni) tahlil qiladi, ayni paytda insonning o'ziga xos xususiyatlarini tabiiy ijtimoiy mavjudot deb hisoblaydi, bu uning yashash muhitining elementlariga va ularga bo'lgan munosabatlariga ta'sir qiladi. Ijtimoiy ekologiya ekologiya bilimiga asoslangan. Boshqacha qilib aytganda, ijtimoiy ekologiya "jamiyat-tabiat-inson" tizimida o'zaro ta'sirning asosiy qonunlarini bilish bilan shug'ullanadi va undagi elementlarning optimal o'zaro ta'sirining modelini yaratish imkoniyatlarini belgilaydi. Bu sohada ilmiy prognozlash hissa intiladi.

Ijtimoiy ekologiya, insonning mehnat faoliyati orqali tabiiy muhitga ta'sirini o'rganib, sanoat tizimining nafaqat inson yashaydigan murakkab munosabatlar tizimiga, balki sanoat tizimini rivojlantirish uchun zarur bo'lgan tabiiy sharoitlarga ta'sirini o'rganadi.

Ijtimoiy ekologiya, shuningdek, zamonaviy shaharlashgan jamiyatlarni, bunday jamiyatdagi odamlarning munosabatlarini, shaharlashgan muhit va yaratilgan muhitning ta'sirini tahlil qiladi

Global muammolar - bu muammolar barcha mamlakatlar va xalqlarga tegishli bo'lib, ularni butun dunyo hamjamiyatining birgalikdagi sa'y-harakatlari bilan hal qilish mumkin. Er sivilizatsiyasining mavjudligi yoki hech bo'lmaganda uning yanada rivojlanishi ushbu muammolarni hal qilish bilan bog'liq.

Global muammolar bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lgan murakkabdir. Aniqlik darajasi bilan ikkita asosiy blokni ajratish mumkin:

• 
  jamiyat va atrof-muhit o'rtasidagi ziddiyat bilan bog'liq muammolar ("jamiyat - tabiat" tizimi),
  
• 
  jamiyat ichidagi qarama-qarshiliklar bilan bog'liq ijtimoiy muammolar ("odam - jamiyat" tizimi).
  

Global muammolarning tug'ilishi XX asrning o'rtalari hisoblanadi. Aynan shu davrda zamonaviy global muammolarning asosiy sabablari bo'lib ko'rinadigan ikkita jarayon rivojlanmoqda. Birinchi jarayon - nisbatan birlashtirilgan dunyo iqtisodiyotini shakllantirishga asoslangan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotning globallashuvi. Ikkinchisi - ilmiy va texnologik inqilobning (NTR) rivojlanishi, bu insonning barcha imkoniyatlarini, shu jumladan o'z-o'zini yo'q qilish imkoniyatlarini ko'p marta ko'paytirdi. Aynan shu jarayonlar natijasida ilgari mahalliy bo'lib kelgan muammolar global bo'lib qolmoqda. Masalan, aholining haddan tashqari ko'payishi xavfi rivojlanayotgan mamlakatlardan kelgan muhojirlarning to'lqini rivojlangan davlatlarga tarqalganda va bu davlatlar hukumatlari mustamlaka o'tmishining "gunohlari" uchun to'lov sifatida "yangi xalqaro tartib" - bepul yordamni talab qilishni boshladilar.

Turli xil global muammolar orasida quyidagilar ajralib turadi:

• 
  global yadroviy mojaroning oldini olish va qurollanish poygasini tugatish,
  
• 
  rivojlanayotgan mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy qoloqligini engib o'tish,
  
• 
  energiya xom ashyosi, demografik, oziq-ovqat muammolari,
  
• 
  atrof-muhitni muhofaza qilish
  
• 
  okeanlarni o'rganish va kosmosni tinch o'rganish;
  
• 
  xavfli kasalliklarni yo'q qilish.
  

Insonning tabiatga sezilarli ta'siri, tabiatning insonga va uning iqtisodiyotiga ta'siri, hayoti va iqtisodiy ahamiyatga ega jarayonlar, hayvonlarning ommaviy tartibsiz ko'chishi bilan bog'liq har qanday hodisalar deyiladi. atrof-muhit muammosi. Bugungi kunda keskinlik va miqyosni, shuning uchun dunyodagi ekologik vaziyatning xavfliligini isbotlashga hojat yo'q.

Ekologik xavfsizlik muammosi bugungi kunda umumjahon, shu jumladan siyosiy ahamiyatga ega bo'lib, yadro xavfsizligi muammosi bilan bir qatorda bo'lib kelmoqda. Biroq, ekologik muammolar faqat atrof-muhit ifloslanishiga qarshi kurashish bilan kamayadi, degan keng tarqalgan fikr global ekologik xavfsizlik tizimini yaratishga to'sqinlik qilmoqda. Ekologik inqirozdan chiqish uchun tabiiy ekologik tizimlarning shakllanishi, barqarorligi va oqilona ishlash usullarini bilish va amalda qo'llash kerak.

Ekologik muammoning ikki tomonini ajratish mumkin: tabiiy jarayonlar va antropogen ta'sir va tabiatdan barqaror foydalanish natijasida yuzaga keladigan inqirozlar.

Muzliklarning boshlanishi, vulqonlarning otilishi, tog'larning vujudga kelishi, zilzilalar va ular bilan bog'liq bo'lgan tsunami, bo'ronlar, toshqinlar, toshqinlar - bularning barchasi er yuzidagi tabiiy omillar. Ular bizning dinamik sayyoramizda mantiqqa o'xshaydi. O'rtacha, har yili Yer sharida bitta falokatli zilzila sodir bo'ladi, 18 kuchli, 120 vayron qiluvchi va mo''tadil va millionga yaqin zaif silkinishlar.

Ammo boshqa ekologik inqirozlar paydo bo'ldi. Bir necha asrlar davomida, odam tabiat tomonidan berilgan hamma narsani nazoratsiz qabul qildi. Tabiat, har qanday noto'g'ri, o'ylamagan qadam uchun odamdan "qasos oladi". Rossiya va uning yaqin qo'shnilari hayotidan misollar eslash kifoya: Baykal ko'li, Orol dengizi, Ladoga ko'li, Chernobil, BAM, meliorativ holat va boshqalar. Inson tabiat bilan nima qilgan bo'lsa, u allaqachon miqyosda halokatli. Natijada, suv havoda hali ham ifloslanmoqda, atmosfera o'zini ifloslantirmoqda, millionlab gektar unumdor tuproqlar vayron qilingan, sayyoramiz pestitsidlar va radioaktiv chiqindilar bilan yuqtirilgan, o'rmonlarning yo'q qilinishi va cho'llanish juda katta bo'lgan va yana ko'p narsalar.

Asosiy muammolar bu sayyoramizning o'z-o'zini tozalash va ta'mirlash funktsiyalari bilan inson faoliyati chiqindilariga dosh bera olish qobiliyatidir. Biosfera inqirozga yuz tutmoqda. O'zining hayotiy faoliyati natijasida insoniyatning o'zini o'zi yo'q qilish xavfi juda katta.

Tabiatga jamiyat quyidagi sohalarda ta'sir ko'rsatadi:

• 
  atrof-muhit tarkibiy qismlaridan ishlab chiqarishning resurs bazasi sifatida foydalanish,
  
• 
  inson ishlab chiqarish faoliyatining atrof-muhitga ta'siri (uning ifloslanishi),
  
• 
  tabiatga nisbatan demografik bosim (qishloq xo'jaligidagi erlardan foydalanish, aholi sonining ko'payishi, yirik shaharlarning ko'payishi).
  

Bu erda insoniyatning ko'plab global muammolari o'zaro bog'liqdir: resurs, oziq-ovqat, demografik - ularning barchasi, ma'lum darajada, atrof-muhit muammolariga kirish imkoniyatiga ega. Ammo u, shuningdek, insoniyatning bu va boshqa muammolariga katta ta'sir ko'rsatadi.

Inson faoliyatining zararli ta'siri biosfera, atmosfera, gidrosfera, litosferaga tarqaldi. Jamiyat va tabiat o'rtasidagi bu mojaro sayyora aholisining hozirgi va kelajak avlodlarining tabiiy sharoitlari va turmush sharoitlariga putur etkazadigan tabiiy tizimlarda qaytarib bo'lmaydigan o'zgarishlar xavfini tug'diradi. Jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlarining o'sishi, dunyo aholisining tez o'sishi, urbanizatsiya, tezkor ilmiy va texnik taraqqiyot bu jarayonlarning o'ziga xos katalizatoridir.

Hatto global isish tendentsiyasi ham tabiiy hodisa emas, ammo atmosferaning chiqindi gazlar va sanoat chiqindilari bilan ifloslanishi bilan bog'liq (issiqxona effekti). Olimlarning fikriga ko'ra, 2050 yilda harorat 3-4 ga ko'tariladi. "Issiqxona" effekti yog'ingarchilik, shamol yo'nalishi, bulut qatlami, okean oqimlari va muzliklarning hajmi kabi muhim miqdorlarni o'zgartirib, sayyoramiz iqlimini buzadi. Okeanlar sathi ko'tariladi, orol shtatlari va qirg'oq bo'yida joylashgan, aholisi ko'p bo'lgan mamlakatlarda, masalan, Bangladesh va Gollandiyada muammolar paydo bo'ladi.

Qo'shma Shtatlar bilan teng bo'lgan maydonni egallaydigan ozon qatlamidagi "teshik" ham jiddiy xavotirga ega. Ultrabinafsha nurlanishining intensivligi oshishi bilan olimlar ko'z kasalliklari va onkologik kasalliklarning ko'payishini, mutatsiyalarning paydo bo'lishini (ultrabinafsha nur DNK molekulalarini yo'q qiladi), ba'zi o'simlik turlarining o'sish sharoitlariga salbiy ta'sir qiladi va fitoplankton - baliq va dengiz organizmlarining asosiy ozuqasi mahsuldorligini pasaytiradi.

Tabiatga insonning ta'siri darajasi haqida gap ketganda, atrof-muhitning atom energiyasi va yadroviy qurol sinovlari bilan bog'liq radioaktiv ifloslanishi muammosi haqida gapirish mumkin emas.

Rivojlangan davlatlar uchun ekologik muammolar asosan "tabiatan sanoat" bo'lsa-da, salbiy ijtimoiy-ekologik omillar "tabiiy resurslardan qayta foydalanish" (o'rmonlar, tuproqlar va boshqa tabiiy resurslar) bilan bog'liq, ammo so'nggi yillarda atrof-muhitning ifloslanishi ko'paygan. ushbu davlatlarning sanoat zonalari.

Butun insoniyat tarixida aholining ko'payishi deyarli imkonsiz bo'lgan. Bugungi kunda dunyo aholisi har kuni 250 ming kishiga, haftada 1 million 750 mingga, oyiga 7,5 millionga, yiliga 90 millionga ko'paymoqda. BMT ma'lumotlariga ko'ra, sayyoramiz aholisining asosiy o'sishi rivojlanayotgan mamlakatlarga to'g'ri keladi, bu esa ekologik va ijtimoiy muammolarni keskin kuchaytiradi. 2050 yilga kelib dunyo aholisining 73 foizi hozirgi 5,7 milliarddan 9,8 milliard kishiga ko'payishi kutilmoqda. Sayyoramiz aholisining o'sishi bilan mineral va xom ashyo, oziq-ovqat, energiya keskin va ortib borayotgan tanqislikka duch keladi. Atrof-muhitga tobora ortib borayotgan bosim nafaqat suv, havo, tuproq ifloslanishiga, balki yanada dahshatli ekologik inqirozga olib keladi.

Dunyo miqyosidagi ekologik halokat bashoratlari tanqid ostida, Rim klubiga keyingi hisobotlarni ishlab chiquvchilar kelajakdagi tahdidlarni tavsiflashga emas, balki ularning oldini olish usullarini tahlil qilishga e'tibor berishni boshladilar. Shunday qilib, "To'rtinchi omil: Boylikni ikki baravar oshirish, Ikki marta resurs tejash" (1997) ma'ruza mualliflari E. Veytsekker, E. Lovins va L. Lovins resurslarni tejaydigan texnologiyalarning rivojlanishini tahlil qilib, 2050 yildan keyin global falokat o'rniga, biz bir vaqtning o'zida kutishimiz mumkin degan xulosaga kelishdi. atrof-muhit ifloslanishini kamaytirish bilan birga aholi va sanoat ishlab chiqarishining barqarorlashishi.

1990-2000 yillarda uning faoliyati sezilarli darajada pasaydi. Zamonamizning global muammolarini o'rganishda o'z rolini bajara turib, Rim klubi bugungi kunning dolzarb muammolari bo'yicha fikr almashishni muvofiqlashtiruvchi ko'plab xalqaro tashkilotlardan biriga aylandi.

Ijtimoiy ekologiya eng qadimgi fanlardan biridir. Qadimgi yunon faylasufi, matematik va astronomi Anaxagoras (mil. Avv. 500-428), qadimgi yunon faylasufi va tabibi Empedokl (mil. Avv. 487-424), buyuk faylasuf va entsiklopedist kabi mutafakkirlar unga qiziqish bildirdilar. Aristotel (miloddan avvalgi 384-322 yillar). Ularni tashvishga soladigan asosiy muammo tabiat va inson o'rtasidagi munosabatlar muammosi edi.

Shuningdek, qadimgi yunon tarixchisi Gerodot (miloddan avvalgi 484-425 yillar), qadimgi yunon shifokori Gippokrat (mil. Avv. 460-377), geografiya sohasidagi taniqli olim Eratosthen (276-asr). 194 B.C.) va idealist faylasuf Platon (428-348 B.C.). Shuni ta'kidlash kerakki, qadimgi mutafakkirlarning asarlari va fikrlari ijtimoiy ekologiyani zamonaviy tushunishning asosini tashkil etdi.

Ijtimoiy ekologiya - bu "jamiyat-tabiat" tizimidagi o'zaro munosabatni ko'rib chiqadigan murakkab ilmiy fan. Bundan tashqari, ijtimoiy ekologiyani o'rganishning murakkab mavzusi inson jamiyatining tabiiy muhit bilan o'zaro aloqasi.

Shunga o'xshash mavzu bo'yicha ish tugadi

Atrof-muhitni boshqarish sohasidagi turli xil ijtimoiy guruhlarning manfaatlarini hisobga olgan holda, ijtimoiy ekologiya bir necha asosiy turlarga bo'linadi:

Iqtisodiy ijtimoiy ekologiya - mavjud resurslardan iqtisodiy foydalanish nuqtai nazaridan tabiat va jamiyat o'rtasidagi munosabatlarni o'rganadi;

Demografik ijtimoiy ekologiya - dunyo bo'ylab bir vaqtning o'zida yashaydigan aholining turli qatlamlari va aholi punktlarini o'rganadi;

Futurologik ijtimoiy ekologiya - bu ijtimoiy sohada atrof-muhitni bashorat qilishga, uning qiziqish doirasi sifatida qaraydi.