Frans kafka atama məktub

Əziz ata! 

 

Bu yaxınlarda məndən soruşdun ki, niyə hər yerdə səndən qorxmağımdan 

danışıram. Həmişə olduğu kimi, yenə də cavab verə bilmədim. Bir tərəfdən 

ona görə ki, səndən qorxuram, digər tərəfdənsə, bu qorxunun səbəblərini izah 

etmək üçün bir cox xırdalıqlara getmək lazımdır və mən də sözlə bunun 

hamısını ifadə edə bilməzdim. İndi sənə yazılı cavab vermək istəsəm də, yenə 

ürəyimdən keçənlərin hamısını deyə bilməyəcəyəm, çünki yazanda da səndən 

qorxmağım, hələ də bu qorxudan əzab çəkməyim buna imkan verməyəcək, 

çünki demək istədiklərim yaddaşımın, zəkamın tutumundan çoxdur. 

Sənə bu məsələ həmişə adi görünüb. Ən azı mənə, ya da heç bir fərq 

qoymadan başqalarına bu barədə danışanda... Sən təxminən belə düşünübsən: 

bütün ömrün boyu işləyib, özünü uşaqlarına, ən çox da mənə qurban 

vermisən, mən isə sənin sayəndə "kef içində" yaşamışam, azad şəkildə 

istədiyim sahəni oxuyub-öyrənmişəm, yemək-içmək sarıdan korluq 

çəkməmişəm, ümumiyyətlə, heç bir çətinlik görməmişəm. Bütün bunların 

əvəzində isə heç vaxt "sağ ol" gözləməmisən, çünki uşaqların "sağ ol"unun 

nə demək olduğunu yaxşı bilibsən, hətta adi bir nəvaziş, mehribanlıq belə 

ummayıbsan. Bütün bunların əvəzində mən həmişə səndən gen gəzmişəm, 

otağıma, kitablarımın, səfeh dostlarımın yanına, gurultulu ideyalarımın 

ardınca qaçmışam. Heç vaxt səninlə açıq danışmamışam, heç vaxt sinaqoqa 

sənin yanına getməmişəm, Fransensbadda müalicə olunanda səni 

yoluxmamışam, heç vaxt özümü sənin ailənin üzvü hesab eləməmişəm, 

alverindən, eləcə də başqa işlərindən xəbərim olmayıb, fabrikin işlərini sənin 

üstünə atmışam, sonra da başımı götürüb getmişəm, Ottlonun1 tərsliyinə 

dəstək vermişəm, sənin üçün heç nə eləməsəm də (hətta bircə dəfə teatra bilet 

almasam da), dostlarım üçün hər şey eləmişəm. Əgər məni mühakimə eləmək 

istəsən görərsən ki, mənə ədəbsizliyimi və ya hər hansı bir pis hərəkətimi 

(bəlkə də axırıncı dəfə evlənmək istəyim istisna olunmaqla) irad tutmursan... 

---

İradın yalnız soyuqluğuma, yadlaşmağıma, nankorluğumadır... Və elə tərzdə 

də irad tutursan ki, guya bunun günahı yalnız məndədir, guya sükanı başqa 

səmtə döndərsəydim, hər şey də başqa cür olardı, sənin burda zərrə qədər də 

günahın yox imiş, mənə qarşı həmişə yaxşı olubsan...

 

Sənin düşüncələrinin yalnız bircə tərəfilə razılaşıram ki, - çünki mən özüm də 

elə fikirləşirəm - bizim yadlaşmağımızda sənin zərrə qədər də günahın 

yoxdur. Ancaq, eyni zamanda, mən də günahkar deyiləm. O vaxt səni buna 

inandıra bilsəydim, bəlkə də hər şey başqa cür olardı. Yox, yeni bir həyata 

başlaya bilməzdik, çünki bunun üçün ikimizin də yaşı keçmişdi, ancaq yenə 

də, bir növ, sülh şəraitində yaşaya bilərdik, sənin o əbədi iradların qurtarmasa 

da, bir az yumşalardı... 

Qəribədir ki, bəzən mənim nə demək istədiyimi əvvəlcədən duyursan. 

Məsələn, bu yaxınlarda mənə dedin: "Başqa atalar kimi üzdə göstərməsəm 

də, səni həmişə çox istəmişəm və bunu də ona görə belə eləmişəm ki, özümü 

yalandan başqa cür göstərə bilmirəm." Ümumiyyətlə götürəndə, mənə 

münasibətin heç vaxt pis olmayıb, ata, ancaq başqaları haqqında dediklərinlə 

razılaşmıram. Düz deyirsən, sən özünü başqa cür göstərə bilmirsən, amma 

yalnız buna görə "başqa atalar özlərini üzdə başqa cür aparırlar" deməyin ya 

xalis inadkarlıqdır, ya da - məncə, bu daha düzdür - bizim aramızdakı soyuq 

münasibətin bürüncəkli ifadəsidir və belə münasibəti, günahsız da olsan, sən 

yaratmısan. Əgər sən də belə düşünürsənsə, deməli, ikimiz də eyni fikirdəyik. 

Əlbəttə, bununla heç də demək istəmirəm ki, mən bu gün necəyəmsə, təkcə 

sənin təsirinlə olmuşam. Onda çox şişirtmiş olardım (hərçənd mən belə 

şişirtməyə bir az meyilliyəm). Lap elə də ola bilərdi ki, sənin təsirindən 

kənarda sərbəst böyüyər, ancaq sən istəyən kimi olmazdım. Yəqin ki, yenə də 

çəlimsiz, qorxaq, qətiyyətsiz, sakit olardım və nə Robert Kafkaya2, nə də 

Karl Hermana3 oxşayardım, hər halda indiki kimi deyil, tamam başqa adam 

olardım, onda da bir-birimizi çox yaxşı başa düşərdik. Sən mənim ya dostum, 

ya şefim, ya əmim, ya babam, ya da lap elə (hətta tərəddüd etsəm də) 

qayınatam olsaydın, özümü xoşbəxt sanardım. Ancaq bir ata kimi mənim 

üçün çox ağır oldun və ən çox da ona görə ki, qardaşlarım balaca ikən 

öldülər, bacılarım isə dünyaya gec gəldilər, deməli, bu ağırlığı tək çəkməli 

oldum, halbuki belə ağırlıq üçün çox zəif idim. 

Sən ikimizi də müqayisə et: qısa desək, damarlarımdan Kafka qanı axsa da, 

mən Kafkalara xas olan həyat eşqilə, əməllərlə, fatehlik arzusu ilə deyil, 

Lövilər4 nəslinə məxsus, adamı gizli-gizli, qorxa-qorxa əks tərəfə çəkən, 

---

bəzən də tamamilə sönüb gedən bir həvəslə yaşamışam. Sən isə, əksinə, əsl 

Kafka kimi güclü, sağlam, iştahalı, qalın səsli, danışmağa qabil olan, 

özündənrazı, qətiyyətli, dözümlü, zamanın nəbzini tutan, insanları tanıya 

bilən, müəyyən mənada səxavətli adamsan və əlbəttə, coşqun, bəzən də 

tündməcaz olduğun üçün, bütün bu üstünlüklərin tərkib hissəsi kimi 

səhvlərdən, zəif cəhətlərdən də xali deyilsən. Ancaq ümumi dünyagörüşü 

baxımından Filipp əmi, Ludviq əmi, Haynrix əmi1 ilə müqayisədə, bəlkə də 

xalis Kafka deyilsən. Qəribədir ki, bunun niyə belə olduğunu mən də başa 

düşmürəm. Axı onlar çox şən, gümrah, sərbəst, qayğısız idilər və sənin kimi 

də ciddi deyildilər (Yeri gəlmişkən, bu xasiyyətlərinin çoxu mənə də keçib, 

lakin sənin təbiətindəki ziddiyyətlər məndə olmadığından həmin mirasdan 

yaxşı istifadə edə bilməmişəm.) Ancaq yəqin ki, bu baxımdan sənin də 

günlərin bir-birinə bənzəməyib, uşaqların - ən çox da mən - ümidlərini 

doğrultmadığı və bu səbəbdən də öz evində sıxıldığın günlərə qədər (ancaq 

evə qonaq gələndə, başqa cür olurdun) sən də gülərüz olubsan və ola bilsin 

nəvələrin, kürəkənin, bəlkə, Valli istisna olunmaqla, öz övladlarından ala 

bilmədiyin hərarəti sənə veriblər. Hər halda biz başqa-başqa adamlar idik və 

bizim belə başqa-başqa adamlar olmağımız hər ikimiz üçün o qədər təhlükəli 

idi ki, kimsə yavaş-yavaş böyüməkdə olan mənlə artıq böyüyüb başa çatmış 

sənin münasibətlərinin gələcəyi barədə danışmalı olsaydı, deyərdi ki, məni 

didik-didik eləyəcəksən, bircə sağ tikəm də qalmayacaq. Ancaq belə olmadı, 

necə deyərlər, sən saydığını say, gör fələk nə sayır, bundan da betər oldu. 

Bununla belə, səndən bir xahişim var: unutma ki, səni heç vaxt heç nədə 

günahlandırmıram. Mənə eləməli olduğun qədər təsir edibsən, ancaq elə 

bilmə ki, acıqla bu təsirdən kənara çıxmamışam.

 

Mən qorxaq uşaq idim, həm də bütün başqa uşaqlar kimi inadkar... Düzdür, 

anam məni bir az ərköyün böyüdürdü, ancaq inanmıram ki, elə çətin uşaq 

olmuşam. İnanmıram ki, bircə xoş sözlə, adicə bir nəvazişlə, üzümə xoş 

baxmaqla mənə istədiyini elətdirmək mümkünsüz olaydı. Sən, əslində, 

mərhəmətli, yumşaq adamsan (indi deyəcəyim bunu heç də inkar etmir, çünki 

burda mən yalnız sənin uşağa təsirindən danışıram), ancaq bütün uşaqların 

hamısında o qədər səbr, cəsarət olmur ki, oturub həmin mərhəməti gözləsin. 

Sən uşaqla yalnız öz təbiətinə uyğun rəftar edə bilərsən: zorla, çığır - bağırla, 

hövsələsiz... Və həmin vaxt bu üsul sənə yaxşı görünürdü, çünki məni güclü, 

qorxmaz bir oğlan kimi tərbiyə etmək istəyirdin. 

Əlbəttə, mənim lap uşaqlıq çağlarımda istifadə etdiyin tərbiyə üsullarını 

---

olduğu kimi təsvir edə bilmərəm, ancaq sonrakı illərdə gördüklərimə, eləcə 

də Felikslə2 rəftarına əsaslanıb onları təsəvvürümə gətirirəm. Bu anda ilk 

nəzərə çarpan sənin o vaxt indikinə nisbətən daha gənc, qıvraq, coşqun, 

qayğısız olmağındır və onda bütün varlığınla öz alverinə bağlanmışdın, səni 

gündə bir dəfə güclə görə bilirdim, ona görə də mənə təsirin daha çox olurdu, 

çünki həmin təsir adətə çevrilmirdi.

 

Ancaq o ilk illərdən bircə hadisəni xatırlayıram. Bəlkə sənin də yadında 

qalmış olar... Bir gecə tez-tez ulamağa başladım ki, su istəyirəm. Ancaq 

susadığıma görə yox, həm sizi əsəbiləşdirmək, həm də kiminləsə danışmaq 

üçün belə eləyirdim. Bir-iki dəfə bərk hədələsən də, xeyri olmadı və onda 

gəlib məni yorğan-döşəkdən zorla qaldırdın, eyvana çıxarıb qapını bağladın, 

bir neçə dəqiqə gecə köynəyində bayırda saxladın. İndi demək istəmirəm ki, 

onda düz eləmədin... Bəlkə doğrudan da həmin gecə məni başqa yolla 

sakitləşdirmək olmazdı... Mən bununla yalnız sənin tərbiyə üsullarını və 

həmin üsulların mənə necə təsir etdiyini səciyyələndirmək istəyirəm. Əlbəttə, 

həmin hadisədən sonra mən sözəbaxan oldum, ancaq bununla belə, içimdə 

elə bil nəsə qırıldı. Mən bu mənasız su istəmək həvəsimin təbiiliyi ilə zorla 

bayıra atılmağın qeyri - adi dəhşətini heç cür uyuşdura bilmirdim. Sonralar 

illər uzunu belə bir dəhşətli fikir mənə əzab verməyə başladı ki, o nəhəng 

kişi, yəni atam heç bir səbəb olmadan, gecənin birində gəlib məni yorğan-

döşəkdən qaldıraraq eyvana ata bilər və belə çıxırdı ki, mən onun üçün heç 

nəyəm! 

O vaxt bu, yüngül bir başlanğıc idi, ancaq bütün varlığıma hakim kəsilən 

"heç nə" olmağım haqqındakı hiss (hərçənd başqa bir baxımdan həm də nəcib 

və cox səmərəli hiss idi) ən çox sənin təsirinlə yaranmışdı. Onda mənə bir az 

ruh, bir az mehribanlıq, getmək istədiyim yolun bir az açıq olması lazım idi, 

ancaq bunun əvəzində sən o yolu bağladın və məlum məsələdir, bunu xoş 

niyyətlə elədin ki, mən başqa yol seçim. Lakin mən buna yaramırdım. 

Məsələn, yaxşı əsgəri salam verəndə, yaxşı yeriyəndə məni daha da 

ruhlandırırdın, amma məndən yaxşı əsgər çıxmadı. Məni yaxşı yeməyə, hələ 

üstündən pivə içməyə də ruhlandırırdın, ya da mənasını başa düşmədiyim 

mahnıları təkrarlamağa, sənin sevimli ibarələrini dilim dolaşa-dolaşa 

yamsılamağa... Ancaq bunların heç biri mənim gələcəyim üçün deyildi... 

Maraqlıdır ki, indinin özündə də sənə nəsə toxunanda, mən sənin iradənə 

qarşı çıxanda (məsələn, evlənmək fikrinə düşəndə), ya da kimsə mənim 

xətrimə dəyəndə (məsələn, Pepa1 məni söyəndə) mənə ürək-dirək verirsən. 

---

Mənə kim olduğumu xatırladırsan, daha yaxşı rəftara layiq olduğumu yadıma 

salırsan və Pepanı əməlli-başlı məzəmmət edirsən. Bu yaşımda məni 

ruhlandırmağın daha mənası olmadığını bir kənara qoyaq: əgər söhbət ilk 

növbədə məndən getmirsə, bu ruhladırmağın mənə nə xeyiri?!

 

Ruhlanmaq mənə o vaxt daha çox lazım idi. Özü də hər yerdə! Onda məni 

sənin bütün vücudun əzirdi. Məsələn, yadımdadır ki, o vaxt çimməyə 

gedəndə tez-tez bir kabinədə soyunub-geyinməli olurduq. Mən arıq, çəlimsiz, 

balaca, sən isə güclü, ucaboy, iddialı... Elə kabinədəcə özümə yazığım gəlirdi 

və yalnız səndən deyil, bütün dünyadan utanırdım, çünki sən hər şeydə 

mənim üçün yeganə ölçü vahidi idin. Sonra kabinədən çıxırdıq, əlindən 

yapışırdım... Skeletə oxşayırdım, nə edəcəyimi bilmədən ayaqyalın taxta 

lövhənin üstündə dayanırdım, sudan qorxurdum, mənə üzməyi öyrətmək 

üçün göstərdiyin hərəkətləri təkrar eləyə bilmirdim, xoş niyyətlə həmin 

hərəkətləri təzədən dönə-dönə göstərəndə də çox utanırdım, bütün ümidlərimi 

itirirdim və həmin anlarda həyatımda baş verən pis hadisələr haqqındakı 

bütün xatirələr bir-birinə qarışırdı. Bəzən məndən tez soyunub çıxırdın, 

kabinədə tək qalırdım, adamların qarşısında rüsvay olmadığım dəqiqələrin 

ömrünü bir az uzadırdım və həmin anlar da mənim üçün xoş olurdu, sonra 

qayıdıb məni aparırdın. Sağ ol ki, onda mənim nə çəkdiyimi, deyəsən, hiss 

eləmirdin və mən də atamın boy-buxunu ilə fəxr edirdim. Yeri gəlmişkən, 

aramızdakı həmin fərq bu gün də qalır... 

Buna uyğun olaraq, sonra sənin mənəvi böyüklüyün gəlirdi. Sən öz gücünlə 

özünü elə bir səviyyəyə qaldırmışdın ki, onun sayəsində öz dediklərinə 

sonsuz dərəcədə inanırdın. Gəncliyimdə bunu uşaqlığımda olduğundan çox 

hiss edirdim. Öz kreslonda oturub bütün dünyanı idarə edirdin. Sənin 

dediklərin düz, başqalarınınkı isə səfeh, iftira, ağılasığmaz, anormal idi. 

Sənin özünə inamın o qədər böyük idi ki, məntiqə ehtiyacın qalmırdı, ancaq 

bununla belə, həmişə haqlı çıxırdın. Hətta elə də ola bilərdi ki, sən hansı 

məsələ barədəsə fikir söyləməyəydin və həmin məsələ haqqında deyilən hər 

hansı fikir də istisnasız səhv olmalı idi. Məsələn, sən çexləri söyə bilərdin, 

sonra da almanları, sonra da yəhudiləri və özü də hər hansı xüsusiyyətinə 

görə deyil, bütövlükdə söyürdün və belə çıxırdı ki, yaxşı bircə sənsən. 

Beləliklə, mənim üçün hüquqları idraka deyil, yalnız şəxsi mənəmliyinə 

söykənən zülmkarlar kimi tapmacaya dönürdün. Ən azı, mənə elə gəlirdi... 

Ancaq mənə münasibətdə heyrətamiz dərəcədə haqlı olurdun, 

söhbətlərimizdə buna söz ola bilməzdi, çünki az-az söhbət edirdik, ancaq 

---

həqiqətdə də belə idi. Əslində, burda da anlaşılmaz bir şey yox idi: axı 

mənim bütün fikir və düşüncələrim sənin o dözülməz təsirin altında olurdu. 

Ən cox da sənin kimi fikirləşməyəndə... İlk baxışda səndən asılı olmayan 

fikirlərim elə əvvəlindən sənin hər şeyi inkar edən mühakimənin təsiri altına 

düşürdü; həmin fikirləri ifadə etmək, axıra çatdırmaq olmurdu. Mən indi 

hansısa böyük bir fikirdən deyil, uşaqlıq çağlarının adi istəklərindən 

danışıram. Axı adam hansı arzusununsa yerinə yetirildiyinə sevinməli, evə 

gəlib onu deməli idi... Ancaq cavabı istehzalı təbəssüm, başını bulamaq, əlini 

stola döymək olurdu: "Burda təzə heç nə görmürəm" və ya "Öz işindir", ya 

da "Mənlik deyil", "İşə bax bir!", "Bir qara qəpiyə də dəyməz"... Əlbəttə, 

qayğılarının başından aşıb-daşdığı bir vaxtda səndən tələb etmək olmazdı ki, 

balaca bir uşağın bütün arzu və istəklərinə valeh olasan. Yox, söhbət bundan 

getmir. Söhbət, əslində, ondan gedir ki, sən əks təbiətli bir adam olduğun 

üçün uşağı həmişə, özü də əməlli - başlı peşman etməli idin və bu əkslik də 

hər arzu - istəklə gücləndi, axırda da adətə çevrildi, hətta hər ikimiz eyni 

fikirdə olanda da özünü büruzə verməyə başladı, son nəticədə də bu 

məyusluq adi bir uşaq məyusluğu kimi qalmadı, sənin hər şeydən uca olan 

"mən"inə rəğmən, qəlbimi sındırdı. Sən nəyinsə əksinə çıxanda və ya hətta 

əksinə çıxacağın ehtimal olunanda, bütün cəsarətim, qətiyyətim, inamım, 

nədənsə sevinmək ümidim yoxa çıxırdı; bu ehtimal da həmişə vardı, çünki 

sən mənim, demək olar ki, bütün hərəkətlərimə qarşı çıxırdın.

 

Bu həm mənim fikirlərimə, həm də insanlar haqqında dediklərimə aid idi. 

Kifayət idi ki, kiminləsə bir az maraqlanam - bu, təbiətimə uyğun olaraq 

nadir hallarda baş verirdi - o dəqiqə mənim hisslərimə, fikirlərimə, 

münasibətimə hörmət etmədən başlayırdın onu söyməyə, qara yaxmağa, 

alçaltmağa. Məsələn, yəhudi aktyor Lövi kimi saf, məsum insanlar da bunun 

altını çəkirdilər. Onu heç tanımadan dəhşətli bir şəkildə həşəratla müqayisə 

edirdin, mənə cox əziz adamlardan söz düşəndə, o dəqiqə itlərdən, birələrdən 

misal çəkirdin. Aktyor ona görə yadımda qalıb ki, onun haqqında dediklərini 

özüm üçün yazıb saxlamışam: "Atam (heç tanımadığı) dostum haqqında ona 

görə belə danışdı ki, o mənim dostumdur. Nə vaxt mənə irad tutsa ki, onu 

uşaqlıqdan sevməmişəm, nankoram, onda bu sözləri üzünə vuracağam". Bir 

şeyi heç vaxt başa düşə bilmədim: necə olurdu ki, sən o sözlərinlə, 

mühakimələrinlə məni nə qədər alçaltdığını, sındırdığını hiss etmirdin?! Ola 

bilsin, mən də tez-tez sənin xətrinə dəyən sözlər işlətmişəm, ancaq bunu hiss 

edib əzab çəkmişəm. Neyləyim, özümü saxlaya, həmin sözü deməyə 

---

bilmirdim, ancaq deyə-deyə də peşman olurdum. Sən isə heç nəyə fikir 

vermədən o sözləri deyirdin, heç kimə yazığın gəlmirdi: nə deyəndə, nə də 

sonra... Sənin qabağında dayanmaq olmurdu...

 

Sənin tərbiyə üsulun bax belə idi. Mənə elə gəlir, sənin yaxşı tərbiyə etmək 

qabiliyyətin var; yəqin ki, özün təbiətdə olan adamlara xeyiri dəyərdi. 

Dediklərinin ağıllı olduğuna inanıb eləyər, heç bir dərdi - səri də olmazdı. 

Ancaq mən uşaq olanda, dediklərinin hamısını ayə kimi qəbul edirdim, heç 

birini unutmurdum, onlardan dünyanın işlərini, xüsusən də səni mühakimə 

etmək üçün əsas vasitə kimi istifadə edirdim və bu da heç vaxt sənin xeyrinə 

olmurdu. Uşaqlığımda səninlə ən çox yemək vaxtı bir yerdə olurdum və 

səndən aldığım dərslərin çoxu da stolda özümü necə aparmağım barədə 

olurdu. Stola gələnlərin hamısı yeyilməli idi, onların keyfiyyəti barədə 

danışmaq olmazdı. Ancaq çox vaxt yeməklər xoşuna gəlmirdi, onları "yem" 

adlandırırdın, "Heyvan ( yəni, aşpaz ) bunu zibilə döndərib" deyirdin. İştahan 

yaxşı olduğu üçün tez-tez, isti-isti, iri loxmalarla yeyirdin, deməli, uşaq da 

tələsməli olurdu, üzüntülü bir sakitlik çökürdü və bu sükutu da sənin iradların 

pozurdu: "Əvvəlcə ye, sonra danışarsan", "Tez! Tez! Tez!", "Görürsən, mən 

çoxdan yeyib qurtarmışam". Sümüyü dişə salmaq olmazdı - ancaq sən 

salırdın. Sirkəni içmək olmazdı - ancaq sən içirdin. Əsas məsələ o idi ki, 

çörək düzgün doğransın. Ancaq sən çörəyi ağzından şorba daman bıçaqla 

doğraya bilərdin. Gərək elə yeyəydin ki, qırıntılar döşəməyə düşməyəydi, 

ancaq ən çox da özün tökürdün. Stola oturanda yalnız yeməklə məşğul olmaq 

lazımdır, ancaq sən dırnağını ya təmizləyir, ya da kəsirdin, qələm ucu 

yonurdun, diş dibi təmizləyənlə qulaqlarını eşirdin... Xahiş edirəm, məni 

düzgün başa düş, ata, bəlkə də bunların hamısı adi xırdalıqlar idi, ancaq mənə 

ona görə belə təsir edirdilər ki, sən - böyüklər böyüyü hesab elədiyim bir 

insan - mənim boynuma qoyduğun ayələrə özün əməl etmirdin. Ona görə də 

mən dünyanı üç yerə bölmüşdüm. Bunlardan biri həmin dünya idi ki, mən 

orda qul kimi yaşayırdım, ordakı qanunlar yalnız mənim üçün kəşf 

olunmuşdu və buna baxmayaraq, onların heç birinə uyğun gəlmirdim. 

Məndən çox-çox uzaqlarda olan ikinci dünyada sən yaşayırdın və həmin 

dünya da hökumət qurmaqla, qanunlar hazırlamaqla məşğul idi və bu 

qanunlara əməl etməyənlərə də bərk əsəbiləşirdin. Nəhayət, üçüncü dünya 

gəlirdi ki, orda da başqaları əmrlərdən, qanunlardan uzaqlarda xoşbəxt həyat 

sürürdülər. Mən isə rüsvay olmuşdum, sənin əmrlərini yerinə yetirirdim və bu 

da ona görə rüsvayçılıq idi ki, həmin əmrlər təkcə mənə aid olurdu. Ya da 

---

inadkarlıq edirdim, ancaq bunun özü də rüsvayçılıq idi, çünki sənin gücün, 

sənin iştahan, sənin çevikliyin məndə yox idi ki, inadkarlıq edəm, o əmrləri 

yerinə yetirməyəm. Ən böyük rüsvayçılıq bir də o idi ki, bütün bunlara 

baxmayaraq, onları məndən elə tələb edirdin ki, sanki belə də olmalıdır. 

Beləliklə, uşaqda düşüncə deyil, hisslər inkişaf edirdi.

 

 

 

 

Mənim o vaxt nələr çəkdiyimi indi Feliksin çəkdikləri ilə müqayisə etsəm, 

daha aydın olar. Onunla da belə rəftar edirsən, ona qarşı hətta daha dəhşətli 

tərbiyə üsulundan istifadə edirsən, yemək zamanı səncə, nəyisə düzgün 

eləməyəndə, o vaxt mənə dediyin kimi "Donuzun biri donuz!"la 

kifayətlənmirsən, üstəlik də əlavə edirsən: "Əsl Hermansan" və ya "Lap atana 

oxşayırsan!". Bunlar bəlkə də - burda "bəlkə"dən başqa heç nə demək olmaz 

- Feliksə o qədər də təsir eləmir, çünki sən onun üçün doğrudan da yaxşı 

babasan, ancaq mənim vaxtımda olduğu kimi, hər şey demək deyilsən. 

Bundan əlavə, o, sakit uşaqdır, bir az da kişiləşmişdir, onu hay-küylə 

çaşdırmaq olar, ancaq bu, çox çəkməz. Digər tərəfdən də, sənin yanında 

nisbətən az olur, başqa təsirlər də görür, sən onun üçün daha çox sevimli bir 

əyləncə vasitəsisən, hansı əyləncə növü xoşuna gəlir, onu da seçir. Ancaq 

mənim üçün əyləncə vasitəsi deyildin, heç nə də seçə bilməzdim, hamısını 

götürməli idim. Özü də heç nə demədən, etiraz eləmədən, çünki səninlə 

onsuz da nə barədəsə sakit danışmaq mümkün deyildi, ən çox da sən nə iləsə 

razılaşmayanda və ya özün istəməyəndə... Sənin hökmranlıq temperamentin 

buna yol verməz! Son illər bunu ürək nevrozu ilə izah edirsən. Bilmirəm, nə 

vaxtsa başqa cür olubsan ya yox, ancaq ürək nevrozu sənə öz hökmranlığını 

daha da sərtləşdirmək üçün bir vasitə olub, çünki bu hökmranlıq başqasının 

son etiraz hissini də boğmalıdır. Əlbəttə, bu, irad deyil, sadəcə, faktın özüdür. 

Ottla barədə "Onunla danışmaq heç mümkün deyil, o dəqiqə qayıdıb adamın 

üzünü cırmaqlayır"- deyirsən, ancaq, əslində, o heç vaxt cırmaqlaya bilməz; 

sən əməllə insanı qarışdırırsan; sənin üzünü cırmaqlayan əməldir və adamı 

dinləmədən həmin əməl barədə qərar çıxarırsan; bundan sonra deyilənlər də 

səni inandırmaq əvəzinə, daha da qızışdırır. Hələ üstəlik də deyirsən: "Nə 

istəyirsən elə, müstəqil adamsan... Daha böyümüsən, sənə məsləhət verəsi 

deyiləm!" Və bütün bunların hamısını hirsindən boğula-boğula, xırıltılı səslə, 

hökmlə deyirdin. Bu gün həmin sözləri eşidəndə, məni uşaqlıq çağlarında 

olduğu kimi əsməcə tutmur, çünki hər ikimizin də köməksiz olduğumuzu 

---

başa düşdüyüm üçün özümü uşaqlıq çağlarında olduğu qədər günahkar hiss 

eləmirəm.

 

Bizim bir-birimizlə sakit danışmağımız artıq mümkün deyildi və bu da axırda 

öz təbii nəticəsini verdi: mən danışmağı yadırğadım. Əlbəttə, bu o demək 

deyildi ki, mən yaxşı natiq ola bilərdim, ancaq hər halda, bütün başqa 

insanlar kimi, fikrimi rəvan şəkildə ifadə etməyi bacarardım. Ancaq 

danışmağı sən mənə çox tez qadağan elədin. "Cavab qaytarma!"- deyə 

barmağını silkələyə-silkələyə hədələməyini o vaxtdan bəri unuda bilmirəm. 

Səninlə üzbəüz dayananda - söhbət öz mənafeyindən gedəndə çox gözəl natiq 

olursan - dilim topuq çalırdı, kəkələyirdim və sən hətta bunun özünü də mənə 

çox görürdün, axırda susmalı olurdum, bəlkə də əvvəllər inadkarlıq edirdim, 

ancaq sonralar sənin yanında nə fikirləşə, nə də danışa bilirdim.Yeganə 

tərbiyə verənim olduğun üçün bütün həyatım boyu bunlardan azad ola 

bilmədim. Əgər belə fikirləşirsənsə, mən heç vaxt sənə tabe olmamışam - çox 

böyük səhv edirsən. "Həmişə əksinə getmək" - sənə qarşı münasibətdə, 

fikirləşdiyin və inandığın kimi, heç vaxt mənim həyat prinsipim olmayıb. 

Əksinə, dediklərinə az əməl etsəydim, bəlkə də məndən daha çox razı 

qalardın. Ancaq sənin bütün tərbiyə üsulların öz işini gördü, işlətdiyin 

fəndlərin hamısı alındı: Bu gün necəyəmsə (əlbəttə, həyatın bəzi 

qanunauyğunluqlarını və onların mənə təsirini çıxmaq şərtilə), sənin verdiyin 

tərbiyənin və mənim itaətkarlığımın nəticəsində olmuşam. Bu nəticə ona görə 

xoşuna gəlmir, onu verdiyin tərbiyənin nəticəsi ona görə hesab eləmirsən ki, 

sənin xislətinlə mənim tutulduğum xəmrə bir-birinə heç vaxt yaxın olmayıb. 

Sən deyirdin: "Cavab qaytarma!" və bununla mənim içimdə yarana biləcək 

müqavimət hisslərini boğmaq istəyirdin, ancaq bu, artıq idi, çünki mən çox 

itaətkar idim, cınqırımı da çəkmirdim, sivişib aradan çıxırdım və yalnız 

səndən uzaqlaşandan, sənin hökmünün birbaşa təsirindən azad olandan sonra 

qımıldana bilirdim. Ancaq yenə gəlib qarşımda dayanırdın və yenə elə 

bilirdin "əksinə gedirəm", halbuki bütün bunların hamısı sənin çox güclü, 

mənimsə çox zəif olmağımın təbii nəticəsi idi. 

Sənin son dərəcə təsirli, ən azı məndən heç vaxt əsirgəmədiyin natiqlik 

məharətində tərbiyə üçün işlətdiyin üsullar bundan ibarət idi: söymək, 

hədələmək, rişxənd etmək, acı-acı gülmək və bir də lap qəribə olsa da, özünə 

acımaq... Məni birbaşa pis sözlərlə söydüyün yadıma gəlmir. Əslində, 

söymək heç lazım da deyildi. Sənin başqa üsulların çox idi və mən uşaq 

olarkən evdə, ən çox da mağazada başqalarına yağdırdığın söyüşlərdən 

---

keyləşirdim, onları özümə aid etməməyə əsasım qalmırdı, çünki söydüyün 

həmin adamlar məndən pis adamlar deyildi, çünki həmin adamlarla 

müqayisədə məndən daha çox narazı idin. Burda yenə sənin o müəmmalı 

günahsızlığın və əlçatmazlığın öz işini görürdü: heç vecinə deyildi ki, 

başqalarını qınayırsan, onlara söyməyi yasaq eləyirsən, ancaq özün söyüş 

söyürsən.

 

Sonra həmin söyüşləri hədə-qorxu ilə daha da gücləndirirdin və bu, artıq, 

mənə aid olurdu. Məsələn, sən kiməsə deyəndə ki, "Sağ tikəni qulağın boyda 

eləyərəm!" - məni dəhşət bürüyürdü, halbuki bunu etməyəcəyini bilirdim 

( uşaq olanda isə bilmirdim), ancaq bu, sənin gücün haqqındakı 

təsəvvürlərimə uyğun gəlirdi və elə bilirdim ki, bunu etməyə qadirsən. Məni 

bir də onda dəhşət bürüyürdü ki, kimisə tutmaq üçün qışqıra-qışqıra stolun 

başına fırlanırdın, əslində onu tutmaq istəmirdin, özünü elə göstərirdin və 

axırda da guya anam onu xilas edirdi. Yenə də uşağa elə gəlirdi ki, onun 

mərhəməti sayəsində salamat qaldı və bu həyatı layiq olmadığı bir hədiyyə 

kimi yaşamağa davam edirdi. Buraya eyni zamanda sənin sözünə 

baxmayanda gəldiyin hədə-qorxu da aiddir. Sənin xoşuna gəlməyən bir işə 

başlayanda, məni hədələməyə başlayırdın ki, alınmayacaq və sənin fikirlərinə 

çox böyük ehtiramla yanaşdığım üçün həmin iş lap sonralar da alınmırdı. 

Beləliklə də özüm öz işimə inamımı itirirdim, tərəddüd edirdim, ümidsizliyə 

qapılırdım. Mən yaşa dolduqca, heç nəyə yaramadığımı sübut edən dəlillərin 

sayı çoxalırdı. Tədricən müəyyən mənada haqlı olmağa başlayırdın. Yenə də 

məhz sənin təsirin altında belə olduğunu deməyə çəkinirəm. Sən yalnız 

olanları gücləndirirdin. Ancaq çox gücləndirirdin, çünki mənimlə müqayisədə 

son dərəcə güclü idin və gücündən də yaxşıca istifadə edirdin. 

Tərbiyə üçün daha çox istehzaya inanırdın, çünki mənim üzərimdəki 

hökmranlığına ən çox bu uyğun gəlirdi. Adətən, məzəmmətə belə başlayırdın: 

"Bunu belə eləyə bilməzdin? Yəqin, sənin üçün çox çətindir, eləmi? Əlbəttə, 

buna vaxtın çatmaz.." və sair və ilaxır... Hər sual da qəzəb dolu gülüşlə, 

qəzəb yağan sifətlə müşayiət olunurdu. Nəsə bir pis iş gördüyünü heç özün 

başa düşməmiş, müəyyən mənada cəzalanmış olurdun. Adamı ən çox 

yandıran üçüncü şəxs kimi töhmətləndirilməyi olurdu. Belə çıxırdı ki, mən 

heç birbaşa danlanmağa da layiq deyildim. Yəni özüm yanında otura-otura, 

guya anamla danışırdın: "Cənab oğlumuzdan belə şeylər gözləmə!" (Bu da 

sonralar öz təsirini göstərdi: məsələn, anam yanımızda olanda sənə birbaşa 

müraciət etməyə cəsarətim çatmadı və bu da məndə adətə çevrildi. Axı, 

---

yanında oturmuş anasından sənin haqqında nəyisə soruşmaq uşaq üçün çox 

da qorxulu deyildi. Məsələn, o, belə soruşurdu: "Atanın kefi necədir?" və 

bununla da özünü hər hansı bir xoşagəlməz hadisədən sığortalayırdı ). 

Əlbəttə, elə hallar olurdu ki, sənin ən dəhşətli istehzana da şərik çıxırdım, ən 

çox da həmin istehza başqasına, məsələn, uzun illər yola getmədiyim Elliyə 

aid olanda... Az qala hər dəfə yemək zamanı ona deyəndə ki: " Bu gombul qız 

gərək stoldan on metr uzaqda otura!" və ardınca da onun oturuşundan necə 

iyrəndiyini göstərmək üçün üzündə heç bir mehribançılıq, zarafatcıllıq ifadəsi 

olmaya-olmaya, əksinə, qəzəblə onun oturuşunu öz kreslonda yamsılayanda 

mənim üçün bayram olurdu, ağrı-acılarımı bir az unudurdum. Bu və ya buna 

bənzər hadisələr çox tez-tez olurdu və, əslində, sən bununla heç nəyə nail 

olmurdun. Mənə elə gəlir, bunun səbəbi sənin hirsinin, qəzəbinin baş verən 

hadisəyə uyğun gəlməməsi idi. Hiss olunurdu ki, stoldan bir az aralı oturmaq 

kimi xırda bir "səhv" bu dərəcədə qəzəblənməyə səbəb ola bilməz, əslində, 

bundan əvvəl böyüyə-böyüyə yığılıb qalıbmış və təsadüfən bu hadisə olan 

kimi, partlayıb üzə çıxıb. Dəqiq bilinirdi ki, onsuz da hər hansı bir bəhanə 

tapılacaq, ona görə də heç kəs özünü yığışdırmırdı, ardı-arası kəsilməyən 

hədə-qorxulara qulaq asa-asa keyləşirdi. Tədricən hamı inandı ki, döymək 

məsələsi olmayacaq. Beləliklə, hamımız deyingən, hər şeyə başdansovdu 

yanaşan, sözə baxmayan uşaqlar olduq, aradan çıxmağa, öz aləmimizə 

çəkilməyə tələsdik. Sən də əzab çəkməyə başladın, biz də... Dişlərini bir-

birinə sıxaraq uşaqlarda bəlkə də cəhənnəm haqqında ilk təsəvvürləri yaradan 

xırıltılı bir gülüşlə (bu yaxınlarda Konstantinopoldan gəlmiş bir məktubla 

bağlı dediyin kimi) deyəndə ki, "Əcəb dəstə düzəltmisiniz!" - öz tərəfindən 

tamamilə haqlı idin. Sənin tez-tez camaatın yanında bəxtindən 

şikayətlənməyinlə öz uşaqlarına münasibətin bir-birinə uyğun gəlmirdi. 

Boynuma alıram ki, uşaq olanda (daha doğrusu, bir az böyüyəndə) sənə 

yazığım gəlmirdi və başa düşmürdüm ki, bunu kimdənsə necə uma bilərsən. 

Axı sən hər cəhətdən nəhəng idin! Məgər bizim mərhəmətimizə və ya 

köməyimizə sənin ehtiyacın vardı?! Əslində, sən onlara bizə nifrət etdiyin 

qədər nifrət etməli idin. Buna görə də mən o şikayətlərin heç birinə 

inanmırdım və onların arxasında nə gizləndiyini tapmağa çalışırdım. Yalnız 

sonralar başa düşdüm ki, sən doğrudan da uşaqların sarıdan dərd çəkirsən, 

ancaq o vaxtlar, bəlkə də bu şikayətlərin başqa bir şəraitdə uşaqlarda cox 

səmimi, mərhəmət dolu hisslər yarada biləcəyi bir zamanda, mənə yenə də 

çox çılpaq bir tərbiyə, alçaltma vasitəsi kimi görünürdü. Düzdür, o qədər də 

---

güclü deyildilər, ancaq fəsadsız da ötüşmürdülər. Məsələn, uşaqlar çox ciddi 

qəbul etməli olduqları bir şeyə ciddi yanaşmamağa adət edirdilər. 

Xoşbəxtlikdən bəzi hallarda, xüsusən, sən sakitcə iztirab çəkəndə, 

məhəbbətin, mərhəmətin bütün gücünü toplayaraq qarşısına çıxan bənd-

bərəni aşıb səni tapdığı anlarda, müstəsnalar da olurdu. Düzdür, belə anlar az 

olurdu, ancaq gözəl olurdu. Məsələn, o vaxtlar isti yay günlərində günorta 

yeməyindən sonra gəlib sənin mağazada yorğun-arğın piştaxtaya dirsəklənib 

mürgülədiyini görəndə... Ya da bazar günləri qan-tər içində bizim yanımıza 

kəndə gələndə... Ya da anam ağır xəstə olduğu günlərin birində titrəyə-titrəyə, 

ağlaya-ağlaya kitab şkafına söykənib dayananda... Ya da mən axırıncı dəfə 

xəstələnəndə sakit addımlarla Ottlanın otağına gəlməyin, qapının kandarında 

dayanmağın, başını uzadaraq yatdığım çarpayıya tərəf boylanmağın, salam 

verməyin... Onda mən yorğanı başıma çəkib sevincdən ağladım və elə bunları 

yaza-yaza, indi də ağlayıram...

 

Sənin son dərəcə gözəl, çox nadir, sakit, mehriban, xeyirxah bir təbəssümün 

var, onu görən özünü xoşbəxt hiss edə bilər. Uşaqlığımda o təbəssümü mənə 

göstərdiyin yadıma gəlmir, ancaq, yəqin ki, göstərmiş olarsan. Niyə də 

göstərməyəydin, axı onda günahsız bir uşaq idim, mənə böyük ümidlər 

bəsləyirdin. Yeri gəlmişkən, belə xoş təəssüratların da çox xeyiri olmadı, 

əksinə, özümü daha çox günahkar hiss etməyə başladım, dünya mənə daha da 

müəmmalı göründü. Ancaq faktlardan, həmişə davam eləyən şeylərdən 

danışsam yaxşıdır. Bir tərəfdən özümü təsdiq etmək, qismən də qisas almaq 

üçün tezliklə səndə gördüyüm xırda-para gülünc hərəkətləri müşahidə 

etməyə, onları üst-üstə gəlməyə, şişirtməyə başladım. Məsələn, vəzifəcə o 

qədər də böyük olmayan adamların səni qamaşdırması... Onlardan saatlarla 

danışmağın... Tutaq ki, hansısa müşavirdən ya da ona bənzər adamlardan... 

(Bir yandan da, ürəyimi ağrıdırdı ki, sən, yəni, mənim atam, öz qiymətini 

qaldırmaq üçün belə mənasız söhbətlər edir, bununla öyünür). Ya da 

görürdüm ki, ədəbsiz sözlərdən, onları ucadan deməkdən xoşun gəlir, sonra 

da elə gülürsən ki, guya lap gözündən vurmusan, ancaq o cür danışmaq 

əslində bayağı bir ədəbsizlik idi (həm də sənin necə güclü olmağın 

haqqındakı təsəvvürlərimi korlayırdı, məni utandırırdı). Əlbəttə, bu cür 

müşahidələrin sayı çox idi və mən də buna sevinirdim, çünki qeybətə, 

zarafata bəhanəm olurdu. Bəzən bunu başa düşərək əsəbiləşirdin, kinlilik, 

hörmətsizlik hesab eləyirdin, ancaq inan ki, bunların hamısı özümü qoruyub 

saxlamaq üçün tapmış olduğum yararsız vasitələr, zarafatlar idi. Elə zarafatlar 

---

ki, onları allahların, şahların haqqında da danışırlar... Elə zarafatlar ki, kiməsə 

olan dərin hörmətini azaltmır, əksinə, həmin hörmətin tərkib hissəsinə 

çevrilir. Yeri gəlmişkən, sən də mənim qarşımda eyni vəziyyətə düşəndə, 

özünü bir növ müdafiə etməyə çalışırdın. Adətin üzrə başlayırdın ki, mənim 

kefim həmişə kök olub, mənimlə həmişə yaxşı rəftar olunub... Bunlar düzdür, 

ancaq inanmıram ki, o vaxtkı vəziyyətlərdə mənə çox kömək etmiş olsunlar. 

Düzdür, anam mənə qarşı hədsiz dərəcədə mehriban idi, ancaq mənə elə 

gəlirdi ki, bu mehribanlıq səninlə pis münasibətdə olduğuma görədir. O, özü 

də bilmədən sürəkçi rolunu oynayırdı. Bəzən elə inanılmaz vəziyyətlər 

alınırdı ki, sənin tərbiyə üsullarının yaratdığı tərslik, dönüklük, hətta nifrət, 

bəlkə də, mənə özümü toplamağa kömək edərdi, ancaq anam öz 

mehribanlığı, ağıllı danışığı (mənim qarmaqarışıq uşaq aləmimdə o, ağıl 

mücəssəməsi idi), tərəfkeşliyi ilə onları yumşaldırdı və mən yenə də sənin 

təsir dairənə qayıtmalı olurdum, ancaq ola bilsin, bu dairədən uzaqlaşardım, 

mənə də yaxşı olardı, sənə də... Bəzən də barışmırdıq və onda anam səndən 

gizli məni müdafiə edirdi, gizlincə nəsə ötürürdü, nəyəsə icazə verirdi, axırda 

yenə də sənin qarşında yalançı kimi, günahkar kimi qalırdım, yenə tir-tir 

əsməyə başlayırdım və belə çıxırdı ki, heç nəyə yaramadığımdan haqqım 

çatan şeyləri də əldə eləməkçün dolayı yollardan istifadə etməliyəm. Əlbəttə, 

sonralar özümə görə haqqım çatmadığı şeyləri bu yollarla əldə etməyə adət 

elədim və beləliklə də özümü daha çox günahkar hiss etməyə başladım.

 

Bu da həqiqətdir ki, məni heç vaxt əməlli-başlı döyməmisən. Ancaq 

qışqırmağın, qıpqırmızı pörtməyin, çiyinbağılarını tələsik çıxarıb stulun 

başına keçirməyin döyməkdən də betər olurdu. Elə bil, kimsə asılmalı idi. 

Əgər doğrudan da asılırdısa, deməli, ölürdü və hər şey də qurtarıb gedirdi. 

Ancaq kimisə asmağa onun gözünün qabağında hazırlaşırsan və o da bunları 

görür, qarmaq gözləri önündə oynayır, sonra da əfv xəbəri gəlirsə, o, ömrü 

boyu əzab çəkməli olur. Belə hallar tez-tez olurdu və açıqca hiss etdirirdin ki, 

mən döyülməyə layiqəm, ancaq sənin mərhəmətin sayəsində döyülmürəm, 

deməli, bir böyük günah da burdan üstünə gəlirdi. 

Çoxdan bəri boynuma minnət qoyursan ki, (tək də olanda, başqalarının 

yanında da və heç vecinə deyildi ki, uşaqlarının neylədiyini hamı bilir), sənin 

əməyin sayəsində mən ehtiyac nə olduğunu bilməmişəm, sakit, isti yerdə, 

kef-damaq içində yaşamışam. Yadıma o vaxtdan beynimdə dərin izlər 

buraxmış cümlələrin düşür: "Yeddi yaşımda əl arabası ilə kəndbəkənd 

gəzirdim", "Hamımız balaca bir daxmada yatırdıq", "Yeməyə kartof tapanda 

---

sevinirdik", "Isti paltarım olmadığından baldırlarım illərlə yara tökürdü", 

"Lap uşaq olanda, Pizekdə məni bir dükançıya şəyird verdilər", "Evdən mənə 

heç nə vermirdilər, hətta əsgərlikdə olanda, özüm evə pul göndərirdim". 

"Bütün bunlara baxmayaraq, atam mənim üçün həmişə ata idi! Bu gün belə 

şeyləri bilən var?! Indiki uşaqlar bunu bilir?! Axı heç biri bu çətinlikləri 

görməyib! Bu gün hansı uşaq belə şeyləri başa düşər?" Bəlkə də başqa bir 

şəraitdə bu sözlər çox gözəl tərbiyə vasitəsi ola bilərdi, uşaqları atalarının 

gördüyü çətinliklərə, ehtiyaca dözməyə öyrəşdirərdi, onları həvəsləndirərdi, 

möhkəmləndirərdi. Ancaq sən bunu heç vaxt istəmirdin, sənin sayəndə 

vəziyyət artıq dəyişmişdi, sənin kimi fərqlənməyə şərait qalmamışdı.

 

Bu imkanı qazanmaq üçün zor işlətmək, çevriliş etmək, evdən qaçmaq lazım 

idi (ancaq bu şərtlə ki, buna qətiyyətin, gücün çataydı və ana da öz bildiyi 

yollarla buna qarşı tədbirlər tökməyəydi). Ancaq sən bunların heç birini 

istəmirdin, hamısını nankorluq, iftira, özbaşınalıq, satqınlıq, axmaqlıq hesab 

eləyirdin. Misal çəkməklə, öz keçmişindən danışmaqla, utandırmaqla bizi 

həm buna sövq edir, həm də hamısına ciddi qadağalar qoyurdun. Yoxsa bəzi 

xırda təfərrüatlar nəzərə alınmazsa, Ottlanın Tsürau sərgüzəştləri ürəyincə 

olardı. Axı o sənin doğma kəndinə getmək, işləmək, sənin bir vaxtlar 

gördüyün çətinlikləri görmək istəyirdi. İstəyirdi ki, işləməkdən sənin kimi 

ləzzət alsın, sənin kimi atasından asılı olmasın. Məgər bunlar çox pis arzu 

idi? Məgər sənin çəkdiyin misallara, verdiyin öyüd-nəsihətlərə uyğun 

gəlmirdi? Yaxşı, tutaq ki, Ottlanın bu niyyəti sonda baş tutmadı, bəlkə də 

hamıya gülünc göründü, hay-küylü oldu, valideynləri ilə hesablaşmadı. 

Məgər bu, təkcə onun səhvi idi? Məgər evdəki münasibətlərin, hər şeydən 

öncə də sənin ona yadlaşmağının burda günahı yox idi? Məgər mağazada 

işləyərkən o, sənə Tsüraudakından az yadlaşmışdı (necə ki, sonralar özünü 

buna inandırmağa çalışırdın)? Məgər sənin gücün çatmazdı ki, (bu şərtlə ki, 

özünü buna məcbur edə biləydin), onu həvəsləndirəydin, məsləhət verəydin, 

gözün üstündə olaydı, səbrsizlik göstərməyəydin, bu sərgüzəştin də sonu 

yaxşı qurtaraydı? 

Adətən belə işlərdən sonra acı bir zarafatla deyərdin ki, biz lap əntiqə 

yaşayırıq. Ancaq bunu müəyyən mənada zarafat hesab etmək olmazdı. Sənin 

zor gücünə qazandıqlarını biz evdə əlindən alırdıq, ancaq bayırda da bizə 

mübarizə aparmaq lazım gəlirdi. Sənə asan başa gələn bu mübarizəni biz yaşa 

dolandan sonra uşaqlığın gücü ilə aparmalı olduq. Demirəm ki, buna görə 

vəziyyətimiz səninkindən ağırdır, ola bilsin ki, eynidir (əlbəttə, çıxış 

---

nöqtəsini müqayisə etmək olmaz), ancaq bizim bir çatışmayan cəhətimiz var 

ki, sənin kimi öz çətinliklərimizlə öyünə bilmirik, heç kəsi onlarla 

alçaltmırıq. Onu da danmıram ki, mən, bəlkə də, sənin o böyük, uğurlu 

işlərinin bəhrəsindən dada bilərdim, qiymətləndirərdim, onları davam 

etdirməklə səni sevindirərdim, ancaq bizim bir-birimizə yadlaşmağımız buna 

mane oldu. Düzdür, verdiklərindən daddım - ancaq alçala-alçala, qorxa-

qorxa, çəkinə-çəkinə, özümü günahkar hiss eləyə-eləyə... Buna görə də sənə 

öz işimlə - əməlimlə yox, dilənçi yazıqlığı ilə minnətdarlıq eləyə bildim...

 

Sənin bu cür tərbiyənin bir zahiri nəticəsi də o oldu ki, səni ötəri də olsa 

xatırladan hər şeydən qaçmağa başladım. Ən əvvəl də mağazadan... 

Özlüyündə mənim lap uşaqlıq çağlarımda, adicə bir mağaza olduğu vaxtlarda 

ora çox xoşuma gəlməliydi: get-gəli çox idi, işıqlı olurdu, adam çox şey 

görür, çox şey eşidirdi, hətta bəzi işlərdə köməyim də dəyərdi, özümü göstərə 

bilərdim və hər şeydən əvvəl də, sənin əvəzsiz tacirlik istedadına, malı necə 

satdığına, insanlarla rəftarına, zarafatlarına, yorulmazlığına, çətin anlarda 

çıxış yolu tapmaq bacarığına və sairəyə heyran qalardım. Sənin nəyisə 

bükməyin, qutuları açmağın özü bir tamaşa idi və bütün bunların hamısı 

uşaqlar üçün çox gözəl məktəb ola bilərdi. Ancaq tədricən məni hər cəhətdən 

qorxutduğun, həm mağazanı, həm də özünü mənim üzümə bağladığın üçün 

orda da özümü rahat hiss eləyə bilmədim. İlk günlər mənə doğma görünən 

şeylər sonradan mənə əzab verməyə, utandırmağa başladı, ən çox da sənin öz 

işçilərinlə rəftarın... Bilmirəm, bəlkə də mağazaların çoxunda belə idi 

(məsələn, o vaxtlar Assicurazioni Generali1 buna çox oxşayırdı və orda işdən 

çıxmağımın səbəbini direktora belə izah elədim ki, - tam həqiqət olmasa da, 

hər halda yalan da deyildi - birbaşa mənə yönəlməsə də, söyüşə dözə 

bilmirəm. Uşaqlıqdan belə şeylərə çox həssas idim), ancaq uşaq olanda 

onların mənə dəxli yox idi. Mən yalnız onu görür və eşidirdim ki, sən 

mağazada qışqırırsan, söyürsən, əsəbiləşirsən. O vaxt elə fikirləşirdim ki, 

dünyada heç kəs belə eləməz. Özü də söhbət yalnız söyməkdən getmir, həm 

də zülmkar idin. Məsələn, ayrı-ayrı yığılmalı malları bir yerdə görəndə, 

hamısını vurub rəfdən tökürdün, onda sənə haqq qazandıran yeganə şey 

hirsindən ağlını itirməyin olurdu və fəhlələr onları təzədən yığmalı olurdular. 

Bir də ciyərləri xəstə olan fəhlə haqqında dediyin sözlər: "Bu xəstə köpək nə 

vaxt gəbərəcək?!". Öz işçilərinə "muzdlu düşmənlər" deyirdin. Əslində, elə 

idilər, ancaq, deyəsən, onlar belə olmamışdan əvvəl sən özün "muzdur 

saxlayan düşmən" idin. Bu mənim üçün çox yaxşı bir dərs oldu ki, sən də 

---

haqsız ola bilərmişsən! Mənə qalsaydı, bunu belə tez başa düşməzdim, çünki 

özümü həmişə günahkar saydığım üçün sənə haqq qazandırmışdım. Ancaq 

orda, sonralar bir az itiləşmiş uşaq ağlıma görə, bizim üçün işləyə-işləyə 

sənin ucbatından həmişə qorxu içində yaşamalı olan yad adamlar da vardı. 

Əlbəttə, mən bunu o vaxt bir az şişirdirdim və ona görə belə eləyirdim ki, heç 

nəyi hesaba almadan, sənin o adamlara da dəhşətli dərəcədə təsir etdiyini 

düşünürdüm. Əgər belə olsaydı, heç biri yaşaya bilməzdi. Onlar yaşa dolmuş 

adamlardı, əsəbləri möhkəm idi və heç bir çətinlik çəkmədən həmin 

söyüşlərə fikir vermirdilər, son nəticədə də onlardan çox sənin özünə ziyan 

dəyirdi. Bu da mağazanı mənim gözümdən salırdı, onu görən kimi sənə 

münasibətim yadıma düşürdü. Sahibkarlıq marağın, hökmranlıq həvəsin bir 

yana, sən bir tacir kimi də öyrətdiyin adamlardan o qədər yüksəkdə 

dayanırdın ki, onların gördüyü işlərdən heç vaxt razı qala bilməzdin və buna 

uyğun olaraq məndən də həmişə narazı idin. Buna görə də mən istər-istəməz 

işçilərin tərəfinə keçməli olurdum. Bir də ona görə keçirdim ki, çox qorxaq 

olduğumdan, hər hansı bir yad adamın bu cür söyülməsinin mümkünlüyünü 

dərk eləyə bilmirdim və elə çox qorxaq olduğuma görə də, zənnimcə, dəhşətli 

dərəcədə hiddətlənmiş işçiləri, heç olmasa özümü sığortalamaq xatirinə, 

səninlə, ailəmizlə barışdırmağa çalışırdım. Bunun üçün onlarla adi qaydada 

davranmaq, nəzakətli olmaq, təvazökarlıq etmək kifayət deyildi, gərək 

alçalaydım, nəinki birinci salam verəydim, hətta kiminsə məni birinci 

salamlamasına imkan verməyəydim. Ancaq mən o qədər də vacib olmayan 

bir adam kimi aşağıda onların ayaqları altından öpsəydim də bu sənin bir 

sahibkar kimi yuxarıda başlarına açdığın oyunların əvəzini verə bilməzdi. 

Buradakı adamlara münasibətim mağazanın hüdudlarını aşdı, hətta 

gələcəyimə də təsir etməyə başladı (buna oxşar münasibətlər Ottloda da 

yaranmışdı, ancaq məndəki kimi köklü, qorxulu deyildi: məsələn, kasıblarla 

oturub-durmağı xoşlayırdı, qulluqçu qızlarla deyib-gülməsi səni 

əsəbiləşdiridi və sair və ilaxır...). Son nəticədə, demək olar ki, mağazadan 

qorxmağa başladım. Ancaq bunsuz da, gimnaziyaya girməmişdən əvvəl, 

mağazanın mənlik olmadığını hiss eləmişdim və orda oxumağım məni bir az 

da ondan uzaqlaşdırdı. Mənə elə gəlirdi ki, belə işlərə gücüm çatmaz və 

üstəlik , öz dediyin kimi, sənin də gücünü əlindən alırdım. Alver işindən, 

sənin sənətindən xoşum gəlmədiyini görüb, dərdini bir az yüngülləşdimək 

üçün yana-yana (bu gün də yadıma düşəndə, riqqətə gəlirəm, utanıram) 

deyirdin ki, guya mən alver üçün yaranmamışam, guya mənim beynimdə 

---

daha böyük ideyalar yatır və sair və ilaxır... Əlbəttə, özünü məcbur eləyib 

dediyin bu sözləri anam eşidəndə sevinirdi və bir az şöhrətpərəst 

olduğumdan, mən özüm də buna inanmağa başlayırdım. Əgər məni 

mağazadan uzaqlaşdıran (əslində, mən indi ona ürəkdən nifrət edirəm) 

doğrudan da "böyük ideyalar" olsaydı və ya onlar üstünlük təşkil eləsəydi, bu 

özünü başqa cür göstərərdi, məni əvvəlcə gimnaziyanı, sonra da hüquq 

fakültəsini sakitcə başa vurmağa, axırda da gəlib bir məmur masasının 

arxasında lövbər salmağa qoymazdı.

 

 

 

 

Səndən qaçmaq istəsəydim, bütün ailədən, hətta anamdan da qaçmış olardım. 

Düzdür, ona həmişə bel bağlamaq olardı - amma yalnız səninlə bağlı olan 

məsələlərdə... Səni lap çox sevirdi, sənə çox sədaqətli idi, elə bil bununla 

uşaqların mübarizəsində sənə uzun müddət mənəvi təsir göstərə bilərdi. Yeri 

gəlmişkən, mənim bu instinktiv uşaq duyumum sonralar düz çıxdı, çünki illər 

keçdikcə anam sənə daha çox bağlandı və bağlana-bağlana da özünə aid olan 

məsələlərdə yavaş-yavaş, az-az, səni incitmədən öz müstəqilliyini qoruyub 

saxladı, illər keçdikcə onu artırdı, ancaq bu müstəqillik ağıldan çox hisslərdə 

oldu, sənin uşaqlar haqqında dediyin sözləri, çıxardığın qərarları kor-koranə 

qəbul etməyə başladı. Ən çox da Ottlonun məsələsində, onun ağır 

günlərində... Ancaq onu da unutmaq olmaz ki, ailədə anamın vəziyyəti çox 

üzüntülü, dözülməz idi. Mağazada da işləyirdi, evdə də, ailədə kimsə 

xəstələnəndə ikiqat əziyyətə qatlaşırdı, bütün bunların hamısının mükafatı isə 

səninlə bizim aramızda qalaraq əzab çəkmək olurdu. Anama həmişə 

məhəbbətlə, diqqətlə yanaşmısan, ancaq bu məsələdə ona bizdən az yazığın 

gəlib. Ağına - bozuna baxmadan bütün ağrı-acılarımızı onun üstünə 

tökmüşük - sən bir tərəfdən, biz də bir tərəfdən. Qəribə idi ki, heç birimiz ona 

pislik eləmək istəmirdik, yalnız sənin bizimlə, bizim də səninlə apardığımız 

mübarizə haqqında düşünürdük, acığımızı da onun üstünə tökürdük. Sənin 

yanında günahı olmaya - olmaya, yalnız bizə görə ona əzab verməyin heç 

vaxt uşaqların tərbiyəsinə yaxşı təsir göstərə bilməzdi. Bu hətta bizim ona 

münasibətlərimizə də haqq qazandırırdı, halbuki belə münasibətə heç nə ilə 

haqq qazandırmaq olmazdı. Həm sənə görə, həm də bizim ucbatımızdan çox 

əzablara qatlaşmalı olurdu. Ancaq bununla belə, sən də bəzən haqlı idin, 

çünki, o, bizi ərköyün böyüdürdü, baxmayaraq ki, bu "ərköyünlük", bəzən, 

sənin tərbiyə üsuluna qarşı sakit, qeyri - ixtiyari bir narazılıqdan başqa heç nə 

---

olmurdu. Əlbəttə, anam bizi çox sevməsəydi və bu sevginin səadətindən güc 

almasaydı, bunların heç birinə dözə bilməzdi.

 

Bacılarım yalnız bəzi məsələlərdə mənimlə həmrəy olurdular. Sənə 

münasibətdə Valli bizlərdən ən xoşbəxti idi. Anama oxşadığı üçün heç bir 

əziyyət çəkmədən sənə öyrəşə bildi. Anamı xatırlatdığına görə də, onda 

"kafkalıq" əlamətlərinin az olduğuna baxmayaraq, qıza qarşı mehriban idin. 

Bəlkə də ən çox xoşuna gələn elə bu idi: kimdəsə "kafkalıq" əlaməti yox idi, 

ondan bu xüsusiyyətləri tələb edə bilməzdim. Sən də bizim kimi elə 

düşünmürdün ki, burda nəsə itib gedir, onu zorla geri qaytarmaq lazımdır. 

Yeri gəlmişkən, qadınlarda "kafkalıq əlamətləri" görməyi xoşlamırdın. Biz 

maneçilik törətməsəydik, bəlkə də Valli sənə qarşı daha mehriban olardı. 

Elli sənin təsir dairəndən tamamilə qopa bilən adamlara yeganə misal ola 

bilər. Uşaq vaxtı belə şeyi ondan heç gözləməzdim. Axı çox yöndəmsiz, 

sısqa, qorxunc, qaraqabaq, təqsirini başa düşən, fağır, kinli, tənbəl, yazıq 

görkəmli, simic bir uşaq idi, onunla oturub-durmazdım, danışmazdım, çünki 

mənə özümü xatırladırdı: mənim kimi aldığı tərbiyənin qulu idi. Ən çox da 

simicliyinə görə zəhləm gedirdi, çünki özüm ondan da simic idim. Bu 

simiclik bədbəxtliyin birinci nişanəsidir. O qədər ümidsiz idim ki, yalnız 

əlimdəkini, ağzımdakını, ya da ağzıma aparmaq istədiyimi özümünkü hesab 

edirdim və o da mənim kimi olduğu üçün, məhz, bunları əlimdən alırdı. 

Ancaq çox gənc yaşlarımda - bu, vacib şərt oldu -evdən çıxıb gedəndən sonra 

hər şey dəyişdi: ərə getdi, uşaqları oldu, həyatsevər, qayğısız, cəsarətli, 

səxavətli, gözütox, qəlbi ümidlərlə dolu bir qıza çevrildi. Heç inanılası deyil 

ki, sən bu dəyişikliyi hiss etmədin, onu layiqincə qiymətləndirə bilmədin, 

çünki ona qarşı çoxdan bəslədiyin kin - küdurət, əslində, olduğu kimi 

qalmışdı, gözlərini bağlamışdı. Və həmin kin - küdurət indi ona görə 

mənasını itirib ki, Elli daha bizdə qalmır, bundan əlavə, Feliksə olan 

məhəbbətin, Karla rəğbətin onu arxa plana keçirib. Yalnız Qerti1 hərdən 

özünü ondan qorumalı olur. 

Otllo barədə yazmağa ürək eləmirəm, bilirəm ki, bununla məktubun bütün 

təsirini şübhə altında qoymuş oluram. Adi hallarda, yəni, onu heç bir təhlükə, 

çətinlik gözləməyəndə qıza nifrət edirdin. Bir dəfə mənim yanımda özün 

boynuna aldın ki, sənin fikrincə, Ottlo bu çətinlikləri, ağrı-acıları qəsdlə 

yaradır və onlara görə əzab çəkdiyini görəndə rahatlıq tapır, sevinir. Deməli, 

bir növ Iblisdir. Bir-birinizə o dərəcədə yadlaşmışdınız ki, bizim aramızdakı 

yadlaşma onun yanında heç nə idi və ona görə də belə dəhşətli anlaşılmazlıq 

---

yaranmışdı. Səndən o qədər uzaqlaşıb ki, onu görmürsən, yalnız təsəvvür 

elədiyin yerdə xəyalında canlandırırsan. Düzünü desəm, Ottlo sənə daha çox 

əzab verirdi. Bu məsələ o qədər qəlizdir ki, çoxunu özüm də anlamıram, 

ancaq burda, hər halda, ən yaxşı Kafka silahı ilə silahlanmış Lövilik 

əlamətləri hiss olunur. Əslində, bizim aramızdakına mübarizə demək 

olmazdı, çünki mən tez basılırdım və qaçmaqdan, kədərlənməkdən, özümə 

nifrət etməkdən başqa əlacım qalmırdı. Ancaq sizin ikiniz də həmişə döyüşə 

hazır idiniz, yorulmaq bilmirdininz, var gücünüzlə döyüşürdünüz. Nə qədər 

qorxunc olsa da, möhtəşəm səhnə idi. Ilk günlərdə bir- birinizə çox yaxın 

idiniz və elə indinin özündə də dörd uşağınız arasında Ottlo sizə ən yaxın 

olanıdır, hər ikinizin gücünü özündə cəmləşdirib. Bilmirəm, sizi istəkli ata-

bala olmaq səadətindən kim məhrum eləmişdi və az qala elə düşünürəm ki, 

mənim başıma gələn onun da başına gəlib. Sənin tərəfindən təbiətinə uyğun 

zülmkarlıq, onun tərəfindənsə Lövilərə xas olan inadkarlıq, dəymədüşərlik, 

ədalət hissi, narahatlıq və bütün bunların hamısı da Kafka mənəmliyinin 

gücünə söykənirdi. Yəqin, ona mənim də təsirim keçmişdi, ancaq bunu bilə-

bilə eləməmişdim, sadəcə olaraq, varlığım təsir eləmişdi. Yeri gəlmişkən, 

Ottlo bu hazır münaqişələr burulğanına ən axırıncı düşmüşdü və görüb-

götürdüklərindən özü üçün nəticə çıxara bilərdi. Hətta mənə elə gəlir ki, o, 

təbiətinə uyğun olaraq, bir az tərəddüd etdi, bilmədi ki, özünü sənin qoynuna 

atsın, ya rəqiblərinin... Çox güman ki, sən onda bir az gecikdin, onu geri 

itələdin, halbuki bu baş versəydi, çox gözəl ata-bala olardınız. Düzdür, mən 

bununla bir müttəfiqimi itirmiş olardım, ancaq sizə baxıb xeyli 

yüngülləşərdim, sən də heç olmasa, bəxtin gətirib uşaqlarının birindən 

yarıyardın, mənə də münasibətin xeyli dəyişərdi. Ancaq indi bunların hamısı 

xam xəyallardır! Artıq Ottlonun öz atası ilə heç bir bağlılığı yoxdur, öz 

yolunu mənim kimi özü tapmalıdır, ancaq mənimlə müqayisədə daha inamlı, 

özünə arxayın, sağlam, ürəkli olduğuna görə sənin gözünə daha çox satqın, 

daha çox şeytan kimi görünür. Niyə belə olduğunu da yaxşı başa düşürəm. 

Sənin fikrincə, o, başqa cür də ola bilməz! Bəli, o heç vaxt özünə sənin 

gözünlə baxa bilməz, heç vaxt sənin iztirablarını duya bilməz, buna görə 

ümidsizliyə qapılmaz - ümidsizliyə qapılmaq mənim peşəmdir - ancaq 

kədərlənə bilər. Sən isə zahiri əksliklərə baxmayaraq bizi tez-tez bir yerdə 

görürsən. Görürsən ki, pıçıldaşırıq, gülüşürük, hərdən də sənin adını çəkirik. 

Elə bilirsən ki, sənə qarşı sui-qəsd hazırlayırıq. Əcəb sui- qəsdçilərdir! 

Düzdür, özümüzü dərk eləyəndən bəri söhbətlərimizin əsas mövzusu sən 

---

olubsan, ancaq doğrudan da sənə qarşı heç nə hazırlamırdıq, sadəcə olaraq, 

bir yerdə oturub üzülə-üzülə, zarafatla, ciddiliklə, məhəbbətlə, inadkarlıqla, 

qəzəblə, nifrətlə, sədaqətlə, günahlarımızı duya-duya, bütün qəlbimizin, 

beynimizin gücü ilə səninlə bizim aramızda gedən bu dəhşətli prosesləri 

bütün xırdalıqları ilə müxtəlif bucaqlardan, müxtəlif baxımlardan, həm 

uzaqdan, həm yaxından müzakirə edirdik. Bu prosesdə sən özünü həmişə 

hakim hesab edirsən, ancaq, əslində, daha çox (burda bütün qapıları mümkün 

səhvlərə açıq qoyuram) bizim kimi zəif, qamaşmış bir tərəfsən.

 

Sənin verdiyin tərbiyənin nəticəsinə İrma1 ən yaxşı misal ola bilər. Bir 

tərəfdən bizə yad hesab olunurdu, mağazaya gələndə artıq böyük qız idi, sənə 

daha çox sahibkar kimi baxırdı və, deməli, müqavimət göstərməyə qadir olan 

bir yaşda qismən sənin təsirin altına düşmüşdü. Digər tərəfdən də qan 

qohumun idi, sənə atasının qardaşı kimi hörmət bəsləyirdi və deməli, onun 

üçün yalnız adicə sahibkar deyildin. Öz çəlimsiz cüssəsi ilə nə qədər səliqəli, 

ağıllı, işgüzar, təvazökar, məsuliyyətli, etibarlı, sədaqətli olsa da, səni əmi 

kimi sevsə də, sənə sahibkar kimi heyran qalsa da, istər əvvəl, istərsə də 

sonra ona tapşırılan işlərdə özünü yaxşı göstərsə də, sənin gözündə yaxşı işçi 

olmadı. O da sənə öz uşaqların kimi münasibət bəsləyirdi - əlbəttə, bunda 

bizim də rolumuz az deyildi - və ona elə dəhşətli dərəcədə hakim kəsilmişdin 

ki, qızda son vaxtlar (yalnız sənə münasibətdə və çox güman ki, heç bir əzab 

çəkmədən) unutqanlıq, səliqəsizlik, süni yumor hissi, bəlkə, bir az da 

inadkarlıq yaranmışdı. Ümumiyyətlə, inadkarlığa özü də meyilli idi və hələ 

demirəm ki, xəstəhal, bədbəxt bir qız idi, evin bütün ağırlığı da onun üstünə 

düşmüşdü. Ona münasibətini artıq bizim üçün klassik ibarəyə çevrilmiş bir 

cümlə ilə ifadə edirdin: "Qurban olduğum mənə zir-zibil qoyub gedib." Bu 

cümlə nə qədər küfr səslənsə də, insanlarla rəftarında günahsızlığını sübut 

edirdi. 

Sənin başqa təsir dairələrindən, onlara qarşı mübarizədən çox danışmaq olar, 

ancaq qorxuram ki, burda çaşam, buna görə də gərək bütün diqqətimi 

cəmləyəm: axı sən evdən, mağazadan uzaq düşəndə çox mehriban, səxavətli, 

nəzakətli, diqqətli, yanımcıl (deyərdim ki, həm də zahirən) olursan: məsələn, 

öz ölkəsindən kənarda olan hökmdara oxşayırsan. Zülmkar ola bilmir və ona 

görə də mərhəmət göstərib hər yetənlə oturub durur. Daha bir misal: 

Fransensbadda çəkilmiş kollektiv şəkillərdə səyahətə çıxmış padşah kimi 

qaraqabaq adamların arasında çox cüssəli, mehriban görünürsən. Əgər 

uşaqlar bunu o vaxt başa düşsəydilər - ancaq bu mümkün olan iş deyildi - 

---

ondan öz xeyirlərinə istifadə edə bilərdilər. Məsələn, mən uzun - uzadı sənin 

o dar, sərt, adamı sıxan təsir dairəndə yaşaya bilməzdim və axırda belə də 

oldu.

 

Bununla da, sən dediyin kimi, yalnız ailəyə bağlılığımı itirmədim, əksinə, bu 

bağlılıq çoxaldı, ancaq əks istiqamətə - mənfiliyə, səndən daxilən qopmağa 

(özü də həmişəlik) yönəldi. Ancaq sənin təsirin ailəmizdən kənardakı 

adamlara münasibətimdə özünü daha pis şəkildə göstərdi. Əbəs yerə elə 

düşünürsən ki, başqaları üçün hər işi məhəbbətlə, sədaqətlə görürəm, ancaq 

sənə, ailəyə gələndə, satqın çıxıram, heç nə vecimə olmur. Yüzüncü dəfə 

təkrar edirəm: mən, yəqin ki, bunlarsız da qaraqabaq, qorxaq bir adam 

olardım, ancaq oradan indi gəlib çıxdığım yerə gətirən yol çox uzaq, dumanlı 

olardı. (Bu məktubda indiyəcən bir neçə məsələ barədə bilə - bilə susmalı 

oldum. Elə indinin özündə də, gələcəkdə də bəziləri haqda susmalı olacam. 

Çünki onları hər ikimizin qarşısında etiraf etmək mənə çətindir. Bunu da ona 

görə deyirəm ki, nə vaxtsa, hardasa, ümumi mənzərə aydın olmayanda elə 

bilməyəsən ki, bunun günahı dəlil-sübut çatışmazlığındadır. Yox, sübut 

çoxdur, ancaq onlar məsələni həddindən artıq çılpaqlaşdırar, dözülməz 

dərəcəyə çatdırar. Burada orta yol tapmaq o qədər də asan deyil). Yeri 

gəlmişkən, bu məqamda keçmişi xatırlamaq kifayətdir: sənin qarşında özümə 

inamı tamam itirmişdim, əvəzindəsə sonu görünməyən günahkarlıq hissləri 

qazanmışdım. (Bu sonsuzluğu xatırlayaraq bir dəfə kiminsə haqqında belə 

yazmışdım: "Qorxur ki, utancaqlığı özündən çox yaşaya"). Başqa adamlarla 

rastlaşanda birdən-birə dəyişə bilmədim, onlarla qarşılaşanda özümü 

günahkar hiss etməyə başladım, çünki, bayaq dediyim kimi, mənim 

iştirakımla mağazada onlara elədiyin haqsızlıqların əvəzini qaytarmalı idim. 

Bundan əlavə də, mənim oturub-durduğum adamlara gah gizlində, gah da 

açıq-aşkar lağ edirdin və bunların da əvəzini qaytarmalı idim. Mənə istər 

evdə, istərsə də mağazada başqalarına qarşı inamsızlıq təlqin edirdin (mənə 

elə bir adam göstər ki, uşaq vaxtı onun haqqında nəsə bir xoş söz deyəm və 

sən də onu, ən azı bir dəfə, öz tənqidinlə yıxıb sürüməmiş olasan), halbuki, 

qəribə də olsa, heç birinin sənə pisliyi keçməmişdi (keçsə də, kifayət qədər 

güclü olduğundan hamısına dözərdin. Kim bilir, bəlkə bu da adicə bir 

hökmranlıq həvəsinin nişanəsi idi). Ancaq beynimə yeritmək istədiyin bu 

inamsızlıq mənim uşaq ağlıma batmırdı, çünki hər yanda əlçatmaz dərəcədə 

gözəl insanlar görürdüm və gördükcə də içimdə özümə qarşı inamsızlıq 

yaranırdı, başqalarından da həmişə qorxmağa başlayırdım. Bu məsələdə səhv 

---

eləməyin, bəlkə də, onunla bağlı idi ki, mənim kiminlə oturub durduğumdan, 

kiminlə bölüşdüyümdən qəti xəbərin yox idi və ona görə də kədərlə, 

qısqanclıqla (məgər məni sevdiyini nə vaxtsa inkar etmişəm?!) fikirləşirdin 

ki, yəqin, evdə tapa bilmədiklərimi başqa yerdə tapıram, axı elə ola bilməzdi 

ki, bayırda da evdəki kimi yaşayam. Yeri gəlmişkən, uşaq olanda özümün 

fikirləşdiklərimə inamsızlığım müəyyən mənada özümə təsəlli olurdu, öz-

özümə deyirdim: "Sən də hər şeyi şişirdirsən, bütün cavan uşaqlar kimi hər 

xırda şeyə böyük bir müstəsnalıq kimi baxırsan!". Ancaq sonralar 

dünyagörüşüm artdıqca bu təsəllini, demək olar ki, itirdim.

 

Bu məsələdə məni yəhudilik də xilas eləyə bilmədi. Əslində, xilas eləyə 

bilərdi, hələ bir az o yana da keçərdi. Məsələn, hər ikimiz özümüzü 

yəhudilikdə tapa bilərdik, hər ikimiz bir çox məsələdə ümumi dil tapardıq. 

Ancaq səndən öyrəndiyim yəhudiliyə yəhudilik demək olardımı?! Üç il 

ərzində ona münasibətimi düz üç dəfə dəyişəsi oldum... 

Uşaq olanda səninlə razılaşaraq özümü qınayırdım ki, sinaqoqa az-az 

gedirəm, oruc tutmuram və sair və ilaxır. Elə bilirdim, bununla özümə yox, 

sənə qarşı haqsızlıq edirəm və o dəqiqə də sanki hardasa dayanıb bunu 

gözləyən günahkarlıq hissləri məni bürüyürdü. 

Sonralar, cavan olanda, başa düşə bilmirdim ki, özündə yəhudilikdən heç nə 

olmaya-olmaya mənə (lap sən dediyin kimi piyetzm baxımından olsa da) 

yəhudilikdən əsər-əlamət olmadığını necə irad tuta bilirdin. Axı doğrudan da 

görürdüm ki, səndəki yəhudilik heç nədir, zarafatdır, bəzən heç zarafat da 

deyil. İldə dörd dəfə sinaqoqa gedirdin, orada buna ciddi yanaşanlardan çox, 

laqeydlik göstərənlərlə yaxınlıq edirdin, forma xatirinə bütün dualara səbrlə 

qulaq asırdın və hərdən də kitabda həmin an oxunan yeri göstərərək məni 

əməlli-başlı təəccübləndirirdin. Sinaqoqda olanda (bu, əsas məsələ idi) 

istədiyim yerə gedər, istədiyim yerdə dayana bilərdim. Beləliklə, saatlarla 

orda oturub əsnəyir, mürgü döyürdüm (mənə elə gəlir, sonralar yalnız rəqs 

dərslərində belə darıxırdım) və çalışırdım ki, orda gördüyüm xırda-para 

maraqlı olaylarla başımı qatım: məsələn, mücrünün açılması səhnəsi... Mənə 

həmişə tiri xatırladırdı: orta xala vuranda, qutunun qapağı açılır, ancaq ordan 

maraqlı şeylər çıxırdı, burda isə başı olmayan köhnə gəlinciklər... Yeri 

gəlmişkən, orda da xeyli qorxmalı oldum. Təkcə ona görə yox ki, adam çox 

idi, həm də ona görə ki, bir dəfə ağızucu demişdin: səni də Tövratı oxumağa 

çağıra bilərlər. Buna görə də illər uzunu orda məni əsməcə tuturdu. Yoxsa 

mənə orda darıxmağa heç nə mane olmurdu. Uzaqbaşı konfirmasiya üçün 

---

duaları gülünc şəkildə əzbərləmək, sonra da gülünc şəkildə ondan imtahan 

vermək lazım gəlirdi... Bir də, səninlə bağlı olan bəzi xırda-para olaylar... 

Məsələn, hərdən səni də Tövratı oxumağa çağırırdılar və mənim ictimai 

hadisə hesab elədiyim bu işin öhdəsindən yaxşı gəlirdin. Ya da ölənlərin 

ruhunu yad etmə mərasiminə qatılmaq üçün özün orda qalır, məni isə evə 

göndərirdin və, yəqin ki, ya evə göndərildiyimə, ya da belə şeylərdən başım 

çıxmadığına görə uzun müddət hətta elə düşündüm ki, orda nəsə ədəbsiz bir 

işlə məşğul olursunuz. Sinaqoqda belə idi, evdə isə bundan betər olurdu və 

getdikcə böyüyən uşaqlarının əməllərilə komediyaya çevrilən, hamını 

gülməkdən qıc eləyən ilk pasxa axşamı ilə sona çatırdı. (Niyə belə əməllərə 

dözməli olurdun? Çünki bu şəraiti özün yaratmışdın.) Mənə verdiyin dini 

təlim bundan ibarət idi və uzaqbaşı şəhadət barmağını böyük bayramlarda 

ataları ilə sinaqoqa gedən "milyoner Fuksun uşaqları"na tuşlamaq olurdu. 

Özüm də bilmirdim ki, belə təlimlə ondan imkan daxilində canını tez 

qurtarmaqdan başqa daha neyləmək olardı?! Buna görə də ondan canımı 

qurtarmağı ən ağıllı, ən hörmətli yol hesab elədim.

 

Sonradan bütün bunlara başqa gözlə baxdım və anladım ki, sənə bu məsələdə 

də qəsdlə xəyanət etdiyimi düşünməkdə haqlı imişsən. Onda iri şəhərlərin 

yəhudilər üçün ayrılmış məhəlləsinə oxşayan balaca kənddən özünlə bir az 

yəhudilik gətirmişdin və həmin yəhudilik də çox deyildi, bir azı şəhərdə, bir 

azı da əsgərlikdə itdi, ancaq gənclik xatirələri, gənclik təsəvvürləri sənə, az 

da olsa, yəhudi həyatı yaşamağa bəs elədi, çünki belə şeylərin köməyinə o 

qədər də ehtiyacın yox idi, çünki zəif adam deyildin və dini təsəvvürlərlə 

ictimai təsəvvürlərin bəzən üst-üstə düşməməsi sənə o qədər də təsir etmirdi. 

Əslində, sənin həyat yolunu müəyyənləşdirən əqidənin mahiyyəti ondan 

ibarət olub ki, hər hansı bir yəhudi təbəqəsinin fikirlərini mütləq həqiqət 

hesab edəsən və belə çıxırdı ki, həmin fikirlər sənin təbiətinə uyğun gəldiyi 

üçün, elə özünə inanıbsan. Düzdür, bunun özündə də kifayət qədər yəhudilik 

olub, ancaq onu uşaqlarına ötürməyə bəs eləməyib və elə ötürdüyün andaca 

damla-damla axıb qurtarıb. Bir tərəfdən kiməsə ötürülməsi mümkün olmayan 

gənclik təsəvvürləri olduqları, digər tərəfdən də sənin vücudun adamı 

qorxuya saldığı üçün belə tez tükəndi... Əslində, bunların hamısını qorxu 

içində bütün çılpaqlığı ilə müşahidə edən uşağa yəhudilik adı altında bəzi 

mənasız şeyləri həmin mənasızlığa uyğun bir biganəliklə başa salmağa 

çalışmağın özü böyük mənasızlıq idi. Onlar sənin üçün keçmiş günlərin 

yadigarı idi, ona görə də hamısını mənə ötürmək istəyirdin və artıq sənin 

---

özün üçün də qiymətdən düşdüklərindən, tovlamaqla, ya da hədə-qorxu ilə 

beynimə yeritməyə çalışırdın. Bu isə bir tərəfdən alınmırdı, digər tərəfdən də 

həmin məsələdə zəif olduğunu başa düşmədiyinə görə mənim zahiri 

kütlüyümə qəzəblənirdin.

 

Bütün bunlar, əslində, təkcə bizim başımıza gələn hadisələr deyildi, nisbətən 

dindar kənddən şəhərlərə gələn, keçid dövrünü yaşayan yəhudi nəslinin 

çoxunun taleyi idi. Hamısı da öz-özünə yarandı və bizim onsuz da 

kəskinlikdən korluq çəkməyən münasibətlərə də təsir elədi, onları daha da 

qızışdırdı. Düzdür, bu mənada sən də mənim kimi günahsızlığına inana 

bilərsən, ancaq bu günahsızlığı zahiri səbəblərlə deyil, öz təbiətinlə, zəmanə 

ilə izah etməlisən: məsələn, deməməlisən ki, işin-gücün, qayğıların çox olub, 

üstəlik də, belə şeylərlə məşğul olmağa vaxtın çatmayıb. Belə çıxır ki, heç 

kəsin şübhə eləmədiyi günahsızlığından başqalarına ədalətsiz iradlar tutmaq 

üçün istifadə edirsən. Əlbəttə, bunu hər yerdə, elə indinin özündə də asanca 

inkar etmək olar. Axı söhbət burda öz uşaqlarına verməli olduğun hər hansı 

bir dərsdən deyil, sadəcə olaraq, onlara nümunə ola biləcək bir həyatdan 

gedir. Məlum məsələdir ki, səndə yəhudilik güclü olsaydı, göstərdiyin 

nümunə də məcburi olardı və bunu da sənə irad tutmuram, əksinə, 

iradlarından qorunmaq üçün deyirəm. Son günlərdə Franklinin gənclik 

xatirələrini oxudun. Doğrudan da onu sənə qəsdən vermişdim ki, oxuyasan. 

Ancaq ona görə verməmişdim ki, orda vegetarianizm haqqındakı bir-iki 

cümləyə lağ edəsən. Vermişdim ki, öz oğlu üçün yazdığı xatirələrdə müəlliflə 

atasının, müəlliflə oğlunun münasibətlərinə fikir verəsən. İndi mən ordakı 

xırdalıqlara varmaq istəmirəm... 

Son illərdə sənə elə gələndə ki, yəhudiliklə çox məşğul olmağa başlamışam, 

mənə münasibətin dəyişdi və bu da sənin yəhudiliyin haqqındakı 

təsəvvürlərimi bir daha təsdiq etdi. Bu vaxta qədər də mənim bütün 

məşğuliyyətlərimə, ən çox da maraq dairəmə qarşı çıxmışdın və indi də elə 

oldu. Ancaq bütün bunlara baxmayaraq, gözləmək olardı ki, burda 

müstəsnalıq göstərəcəksən. Axı bu yəhudilik səndən əxz elədiyim yəhudilik 

idi və aramızda yeni münasibətlərin yaranmasına səbəb ola bilərdi. Bilmirəm, 

bəlkə maraq göstərsəydin, həmin yəhudilik özümə də şübhəli görünərdi. 

Əlbəttə, bununla heç də onu demək istəmirəm ki, belə məsələlərdə səndən 

yaxşıyam. Ancaq bunu da sınaya bilmədik. Mənə görə yəhudiliyə nifrət 

eləməyə başladın, onun haqqında yazılanları oxuya bilmədin, çünki "səni 

iyrəndirdi". Bu, o demək idi ki, dediyindən dönmürsən, uşaqlığımda mənə 

---

göstərdiyin yəhudilikdən başqa yəhudilik tanımırsan. Onda "iyrənmək" 

(baxmayaraq ki, həmin iyrənclik yəhudilikdən qabaq mənə yönəlmişdi) o 

demək idi ki, sən qeyri-ixtiyari öz yəhudiliyinin, eləcə də mənə verdiyin 

yəhudi tərbiyəsinin zəifliyini etiraf edirdin, kiminsə bunları sənə 

xatırlatmasını istəmirdin, xatırladanlara da nifrətlə cavab verirdin. Yeri 

gəlmişkən, mənim yeni yəhudilik ideyalarım haqqında söylədiyin mənfi 

fikirlər çox şişirdilmiş olurdu. Bu ideyalar ilk öncə sənin lənətinə tuş 

gəlmişdi, digər tərəfdən də çağdaşlarıma münasibət əsasında inkişaf 

etdirilmişdi və bu da mənim öldürücü zərbələr almağıma bəs edirdi.

 

Haqlı olaraq mənim yazı-pozu, eləcə də buna bənzər digər başa düşmədiyin 

işlərlə məşğul olmağımdan zəhlən gedirdi. Bu məsələdə, doğrudan da, bir az 

müstəqil idim, sənin təsirindən çıxa bilmişdim, baxmayaraq ki, bu 

müstəqillik soxulcana bənzəyirdi: kimsə onu arxa tərəfdən ayaqlayanda, baş 

tərəfindən qırılıb yana sürünür... Yazanda özümü bir növ təhlükəsiz yerdə hiss 

edirdim, nəfəsimi dərirdim. Əlbəttə, mən yazmağa başlayan kimi, bundan 

xoşun gəlmədiyini o dəqiqə büruzə verirdin və onda, müstəsna hal kimi, bu 

"xoşa gəlməməyin" özü mənim xoşuma gəlirdi. Düzdür, mənim xudbinliyim, 

mənim şöhrətpərəstliyim kitablarım çıxarkən dediyin o məşhur - "Yaxşı, apar 

yataq otağındakı tumbanın üstünə qoy..." - təbrik cümləsindən (təzə kitab 

gələndə, adətən sən kart oynayırdın) xeyli əzab çəkirdi, ancaq, əslində, 

sevinirdim və bu sevinc də sənə qarşı yaranan kin-küdurətlə, 

münasibətlərimiz haqqındakı fikirlərimin bir daha təsdiq olunması ilə bağlı 

deyildi, əslində, bunun kökü daha uzaqlara gedib çıxırdı, o vaxtlar dediyin bir 

cümləni xatırladırdı: "Hə, indi azadsan!". Əlbəttə, bu da özünü aldatmaq idi, 

çünki azad deyildim - ən azı o vaxt azadlıqdan söhbət gedə bilməzdi. Sənin 

haqqında yazırdım, səndən şikayətlənirdim, sənin gəlbinə süzə 

bilmədiklərimi yazılarıma süzürdüm. Yaza- yaza səninlə vidalaşırdım, bilə- 

bilə də həmin vida anlarını uzadırdım. Düzdür, sən özün məni buna məcbur 

edirdin, ancaq mən də istədiyim kimi vidalaşırdım. Nə qədər mənasız işlər 

idi! Bunların haqqında yalnız ona görə danışmağa dəyər ki, mənim 

həyatımda baş veriblər, başqa yerdə gözə görünməzdilər və bir də ona görə 

ki, uşaqlığımda nəyisə öncədən duymaq, sonralar ümid, daha sonra tez-tez 

ümidsizlik nişanəsi kimi həyatıma həkk olunublar, sənin təbirincə desək, 

lazım gələndə, hətta bəzi xırda-para qərarlar çıxarmağa da sövq ediblər. 

 

 

 

---

Məsələn, götürək elə sənət seçimini. Əlbəttə, burda özünə məxsus olan bir 

alicənablıqla, elə həmin mənada da səbrlə, mənə sərbəstlik verdin. Ancaq 

əslində, orta təbəqəyə mənsub olan yəhudilərin öz oğullarına münasibətlərini 

müəyyənləşdirən ümumi prinsiplərdən çıxış etdin, ya da həmin təbəqənin 

dəyər ölçülərini əsas götürdün. Nəticədə isə mənim şəxsiyyətim haqqındakı 

səhv fikirlərindən biri öz təsirini göstərdi. Əslində, lap çoxdan atalıq qüruru 

ilə mənim həyatımın mənasını anlamadan sısqa bir uşaq olduğuma görə elə 

hesab eləyirdin ki, çox çalışqanam. Sənin fikrincə, uşaqlığımda həmişə çox 

oxuyur, sonralar da çox yazırdım. Ancaq burda zərrə qədər də həqiqət 

yoxdur. Əslində, şişirtmədən demək olar ki, az oxudum, heç nə də 

öyrənmədim. Uzun illər ərzində orta səviyyəli bir yaddaşla, o qədər pis 

olmayan mühakimə qabiliyyətimlə nəyisə yadda saxlaya bilməyim də çox 

təəccüb doğurmamalıdır, ancaq, hər halda, topladığım biliklərin nəticəsi, ən 

çox da dərinliyi, zahirən qayğısız görünən sakit bir həyatda ona sərf olunan 

vaxtla, pulla müqayisədə çox cılız görünür. Xüsusilə, az qala bütün tanıdığım 

adamlarla müqayisədə belədir. Çox acınacaqlıdır və səbəbini də yaxşı başa 

düşürəm. Fikirləşməyi bacardığım gündən öz mənəvi varlığımı təsdiq etmək 

üçün elə böyük çətinliklərlə qarşılaşdım ki, bundan başqa hər şeyə 

biganələşdim. Bizim yəhudi gimnazistlərdə qəribəliklər çox olurdu, bəzən 

inanılmaz işlər görürdülər, ancaq məndəki o soyuq, açıq-aşkar bilinən, 

qarşısıalınmaz, az gala gülünc hala düşən, qorxunc şəkildə özündən razı olan, 

bumbuz fantaziyalar qoynunda yaşayan uşaq biganəliyini heç birində 

görmədim, halbuki bu biganəlik həm də əsəblərimi qorxudan, günahkarlıq 

hissindən pozulmağa qoymayan yeganə sipər idi. Məni yalnız öz qayğılarım 

maraqlandırırdı və bu qayğılar da cürbəcür olurdu: məsələn, sağlamlığımın 

qayğısına qalmaq. Bu qayğı tez-tez gərək olurdu, gah yemək yaxşı həzm 

olunmurdu, gah saçım tökülürdü, gah da bel sümüyüm əyilirdi və hamısı da 

müxtəlif dərəcədə mürəkkəbləşir, axırda da əsil xəstəliyə çevrilirdi. Ancaq 

heç kəsə və heç nəyə inanmadığımdan, varlığımın hər an yeni bir təsdiqə 

ehtiyacı olduğundan, heç nəyin şəksiz-şübhəsiz şəxsən mənim özümə 

mənsub olmadığından, həqiqətdə varislikdən mərhum edildiyimdən, özümə 

ən yaxın olan bir şeyə - bədənimə də inamımı itirdim. Boyum elə hey 

uzanırdı, nə edəcəyimi bilmirdim, yüküm getdikcə ağırlaşırdı, çiyinlərim 

qısılırdı. Hərəkət etməyə, idmanla məşğul olmağa qorxurdum, zəifləyirdim. 

Bacardığım şeylərin hamısını möcüzə hesab edirdim: məsələn, yeməyi yaxşı 

həzm elədiyimi... Və bu da həmin keyfiyyəti itirməyə kifayət edirdi, 

---

ipoxondriyaya aparan yollar tamam açılırdı, sonra da evlənmək istəyərkən 

keçirdiyim qeyri-insani gərginlikdən qan qusurdum (bu barədə sonra 

danışacam). Sonuncuda bəlkə Şönbrunpalaysda tutduğum mənzilin də günahı 

vardı: elə bilirdim, bu mənzil mənə yazmaq üçün lazımdır, ancaq axırda gəlib 

bu siyahıya düşdü. Deməli, bütün bunların hamısı sən fikirləşdiyin kimi ağır 

işlərin nəticəsi deyildi. Elə illər olurdu ki, heç bir yerim ağrımırdı, ancaq 

bütün günü divanda uzanıb qalırdım və demək olar ki, xəstə olduğun günləri 

də əlavə etməklə, sən həyatın boyu o divanda mənim qədər uzanmayıbsan. 

İşim çox olduğunu deyib səndən qaçanda da çox vaxt öz otağımda uzanmağa 

gedirdim. Mənim əmək məhsuldarlığım işdə də (orda tənbəllik az nəzərə 

çarpır və üstəlik də qorxaq olduğum üçün çox ağ eləmirdim), evdə də az 

olurdu. Bunları hesablaya bilsən, dəhşətə gələrsən. Çox güman ki, mən 

təbiətən tənbəl deyildim, ancaq görməyə iş yox idi. Yaşadığım yerdə 

alçaldılırdım, təhqir olunurdum, məhv edilirdim və başqa yerə qaçmaq da 

mənə böyük gərginliklər bahasına başa gələrdi, əslində, bunun özü də alınan 

iş deyildi, çünki söhbət mümkünsüz bir şeydən gedirdi, bəzi xırda istisnalar 

nəzərə alınmasa, buna heç vaxt gücüm çatmazdı.

 

Deməli, belə bir vəziyyətdə sənət seçmək üçün sərbəstlik qazandım. Məgər 

mən onda, ümumiyyətlə, bu sərbəstlikdən istifadə etmək iqtidarındaydım? 

Məgər onda əsl sənət sahibi olacağıma inamım vardı? Mənim özümü 

qiymətləndirməyim özgə bir şeydən, məsələn, hər hansı bir zahiri uğurdan 

deyil, daha cox səndən asılı idi. Zahiri uğur bircə anlığa parlayırdı, 

vəssalam... Ancaq həmin anda da sənin tərəzinin gözü ağır gəlirdi, o birini 

qaldırırdı... Fikirləşirdim ki, ibtidai məktəbin birinci sinfini heç vaxt başa 

vura bilməyəcəm, ancaq başa vurdum, üstəlik, tərifnamə də aldım. Sonra 

fikirləşdim ki, gimnaziyaya qəbul imtahanını verə bilməyəcəm, ancaq 

verdim. Dedim ki, gimnaziyanın birinci sinfində kəsiləcəm, ancaq 

kəsilmədim və belə-belə irəlilədim... irəlilədim. Lakin bunların heç biri 

gələcəyə inamımı artıra bilmədi, əksinə , bir daha əmin oldum ki, (sənin 

üzündəki ifadələr də bunu formal cəhətdən təsdiq edirdi), işlərim nə qədər 

yaxşı alınsa, son nəticəsi bir o qədər pis olacaq. Tez-tez xəyalımda gimnaziya 

müəllimlərinin o dəhşətli iclaslarını canlandırırdım (gimnaziya burda 

ümumiləşdirici bir misaldır, mənimlə hər yerdə belə olurdu) və görürdüm ki, 

mən birinci sinfin imtahanlarını verəndən sona ikinci sinifdə, ikinci sinfin 

imtahanlarından sonra üçüncü sinifdə və belə-belə sonadək yığışıb bu qeyri-

adi, hamını heyrətə salan hadisəni müzakirə edirlər: necə olub ki, ən küt, ən 

---

zəif bir şagird sinifdən-sinfə keçib?! Hamının diqqəti mənə yönəldiyi üçün 

bayıra atacaqlar, ədalətin bu dəhşət üzərindəki qələbəsinə sevinəcəklər... 

Uşaq üçün belə təsəvvürlərlə yaşamaq çox çətindir. Belə bir vəziyyətdə dərs 

mənim vecimə olardı?! Kim belə bir vəziyyətdə məndə nəyə qarşısa zərrə 

qədər maraq oyada bilərdi?! Onda mənim dərsə marağım - təkcə dərsə yox, 

həmin vacib yaş dövründə məni əhatə eləyən hər şeyə - pulları mənimsəmiş 

bank işçisinin öz işinə marağı kimi idi: hələ vəzifəsində qalır, ancaq işin üstü 

açılacağı gündən bərk qorxur, bununla belə, məmur kimi gündəlik bank 

əməliyyatlarını aparır. Hər şey əsas məsələnin yanında belə xırda, belə 

mənasız görünürdü. Bütün bunlar kamal attestatı alana qədər davam elədi, 

bəzilərini doğrudan da fırıldaqla yola verdim, sonra hər şey qurtardı və mən 

azad oldum. Əslində, o ağır gimnaziya illərində də həmişə özümü 

düşünmüşdüm və indi azad olandan sonra da düşünürdüm. Deməli, sənət 

seçimində sözün həqiqi mənasında azad deyildim, çünki bilirdim: 

gimnaziyada olduğu kimi, əsas məsələ ilə müqayisədə hər şey mənə maraqsız 

olacaq, deməli, elə sənət seçmək lazımdır ki, mənim şöhrətpərəstliyimə çox 

da toxunmasın, eyni zamanda da biganəliyimə dözə bilsin. Məlum məsələdir 

ki, burda hüquq elmi yada düşməli idi. Xudbinliyin, mənasız ümidlərin 

müqaviməti, on dörd gün öyrəndiyim kimya elmi, yarım il oxuduğum alman 

dili dərsi bu inamı daha da gücləndirdi. Beləliklə, hüquq sahəsini seçdim. Bu 

o demək idi ki, imtahana qədərki bir neçə ay ərzində əsəb gərginliyi keçirə-

keçirə ağır günlər yaşamalı oldum. Bir vaxtlar gimnaziyada olduğu kimi, bu 

günlər mənim üçün müəyyən mənada şirin oldu, sonra da məmurluq sənəti 

gəldi... Bunlar hamısı mənim vəziyyətimə uyğun gəlirdi... Hər halda, bu 

məsələdə ağlasığmaz bir uzaqgörənlik göstərdim, çünki uşaq olarkən necə 

oxuyacağım, hansı sənəti seçəcəyim haqqında ilkin təsəvvürlərim vardı. Ona 

görə də heç bir xilas yolu gözləmirdim, buna ümidimi çoxdan itirmişdim.

 

Evlənmək haqqında, onun mənası və imkanları barədə heç vaxt 

düşünməmişdim. Həyatımın indiyəcən yaşamadığım ən dəhşətli anları məni 

gözlənilmədən, qəflətən yaxaladı. Uşaq elə yavaş-yavaş böyümüşdü ki, 

zahirən belə şeylərdən çox uzaq olmuşdu. Yalnız hərdən məcbur olub bu 

barədə düşünmüşdü. Ancaq bu məsələdə uzun, taleyüklü, hətta ağrı-acılarla 

dolu bir sınağa çəkiləcəyi barədə fikirləşməmişdi. Buna baxmayaraq, 

evlənmək cəhdləri həqiqətən də möhtəşəm, ümidlərlə dolu bir xilas yolu idi, 

hətta alınmayanda da öz möhtəşəmliyini saxladı. 

Qorxuram ki, bu yerlərdə həmişə uğursuzluğa tuş gəldiyim üçün evlənmək 

---

istəyimin səbəblərini də sənə başa sala bilməyim. Ancaq məktubumun 

alınması məhz bundan asılıdır, çünki bu istəkdə hər şey cəmlənib: özümdə 

olan müsbət keyfiyyətlər, bir də sənin tərbiyənin nəticəsi kimi təsvir etdiyim 

mənfiliklər - yəni, zəiflik, özünə inamsızlıq, günah hissi... Bir sözlə, 

evlənməklə mənim aramda sədd çəkənlər... Bütün bunları izah etmək bir də 

ona görə çətin olacaq ki, gecə-gündüz bu barədə düşünmüşəm, götür-qoy 

etmişəm, indi özüm də çaş-baş qalmışam. Zənnimcə, sən məsələnin 

mahiyyətini heç vaxt başa düşməyəcəksən və bu da mənim işimi 

yüngülləşdirəcək. Heç nəyi başa düşməyənə nəyisə bir az başa salmaq o 

qədər də çətin olmur.

 

Hər şeydən əvvəl, evlənmək məsələsinin alınmamasını mənim digər 

uğursuzluqlarımla bir sıraya qoyursan. Buna etirazım yoxdur, ancaq bu şərtlə 

ki, indiyəcən olan uğursuzluqların səbəblərini izah etdiyim kimi qəbul 

edəsən. Əslində, bu da digərlərilə eyni cərgədə durur, ancaq sən onu 

lazımınca dəyərləndirmirsən və o dərəcədə qiymətdən salırsan ki, biz bu 

barədə söhbət edəndə sanki başqa-başqa işlərdən danışırıq. Hətta cəsarət edib 

deyə bilərəm ki, sənin həyatında heç vaxt elə bir hadisə baş verməyib ki, 

mənim evlənmək istəyim qədər mənalı olsun. Bununla demək istəmirəm ki, 

sənin həyatında mənalı günlər olmayıb, əksinə, sənin həyatın mənimkinə 

nisbətən daha zəngin olub, qayğılar, sıxıntılar içində keçib və buna görə də 

mənim başıma gələnlər sənin başına gəlməyib. Təsəvvür elə ki, bir nəfər beş 

alçaq pilləni çıxmalıdır, başqası isə bircə pillə qalxmalıdır, ancaq bu pillə ona 

beş pillə qədər hündür görünür. Birinci nəinki beş pilləni, lazım gəlsə, lap 

yüzünü, minini də qalxacaq və çox qiymətli, gərgin bir həyat yaşamış olacaq, 

ancaq qalxdığı pillələrin heç biri ikinci adamın çıxmalı olduğu pillə qədər 

mənalı olmayacaq, çünki bu tək bir pilləni çıxmaq onun imkanı, gücü 

xaricindədir, heç vaxt onu qalxa bilməyəcək, qalxsa da, ondan o tərəfə gedə 

bilməyəcək. 

Evlənmək, ailə qurmaq, uşaq sahibi olmaq, bu fani dünyada onları böyüdüb 

başa çatdırmaq, mənim fikirimcə, insana bəxş olunmuş ən böyük nemətdir. 

İlk baxışda bunun hamıya nəsib olması onun asanlığı demək deyil, çünki, 

birincisi, əsl həqiqət də hamıya qismət olmur, ikincisi, "qismət olanlar"ın 

özləri "belə eləmir", sadəcə olaraq, "başlarına gəlir". Düzdür, bu həmin nemət 

deyil, ancaq çox böyük və şərəfli işdir (ən çox da ona görə ki, "özü eləməklə" 

"başına gəlməy"i bir-birindən ayırmaq olmur). Və, nəhayət, söhbət burda 

həmin "böyük nemət"in özündən deyil, az da olsa, ləyaqətlə ona 

---

yaxınlaşmaqdan gedir. Ancaq burda günəşin özünə qədər uçmaq lazım deyil, 

sadəcə olaraq, yer üzündə elə bir təmiz yerə qədər uçmaq lazımdır ki, gün 

hərdən oraya da düşür, bir az qızınmaq olur.

 

Bəs mən buna necə hazırlaşmışdım? Pisdən də pis! İndiyə kimi olanlar da 

bunu deyir! Əgər adamları ayrı-ayrılıqda buna hazırlamaq, birbaşa ona aid 

olan əsas prinsipləri müəyyənləşdirmək vacib idisə, deməli, bu sahədə çox az 

iş görmüşdün. Başqa cür də ola bilməz, çünki burda əsas sözü hamı 

tərəfindən qəbul olunmuş prinsiplər - mənsub olduğun təbəqə, xalqın adət-

ənənəsi və zəmanə deyir. Bu baxımdan sən də hərdən nəsə edirdin, ancaq 

elədiyin az olurdu, çünki bu məsələdə nəsə eləmək üçün çox böyük qarşılıqlı 

inam-etibar olmalı idi, halbuki bizim hər ikimizdə həmin qarşılıqlı inam-

etibar bu hadisədən çox-çox əvvəl itib getmişdi, özü də boş yerdən 

itməmişdi, çünki biz başqa-başqa adamlar idik. Məni maraqlandıran şeylər 

sənin vecinə olmurdu və ya əksinə... Sənin günahsızlıq hesab elədiklərin 

mənim üçün günah idi və əksinə... Sənin üçün qorxusuz bir şey mənim üçün 

tabut ola bilərdi... 

Yadımdadır, bir axşam sən və anamla gəzməyə çıxmışdım, indiki əyalət 

bankının yaxınlığındakı Yozefsplatsda idik və mən səfeh-səfeh, 

yekəxanalıqla, qətiyyətlə, fəxrlə, soyuqqanlılıqla (bu saxta idi), bumbuz bir 

soyuqluqla (bu saxta deyildi), səninlə danışanda həmişə olduğu kimi, 

kəkələyə-kəkələyə maraqlı şeylər danışmağa başladım, sizə irad tutdum ki, 

məni yaxşı öyrətməmişdiniz, bunu şagird yoldaşlarım öz boyunlarına 

götürməli oldular, böyük təhlükələrlə üzləşdim (cəsarətli görünmək üçün 

burda özümə xas bir həyasızlıq etdim, çünki mənim kimi qorxaqlar "böyük 

təhlükələr"in nə olduğunu bilməzdi), axırda da dedim ki, indi, xoşbəxtlikdən, 

hər şeyi bilirəm, məsləhətə ehtiyacım yoxdur, hər şey qaydasındadır. Əsas 

məsələ danışmağa başlamaq idi, çünki ən azı bu barədə danışmaq mənə xoş 

gəlirdi və nəhayət, bir də ona görə ki, nə üçünsə, nə yollasa sizdən qisas 

almaq istəyirdim. Öz təbiətinə uyğun olaraq, bunlara çox sakit qulaq asdın, 

təxminən belə dedin ki, bu işləri təhlükəsiz görmək üçün mənə məsləhət verə 

bilərsən. Bəlkə də səndən elə bu cavabı qoparmaq istəyirdim, çünki o, həmişə 

ət xörəyi və digər ləzzətli təamlardan bol-bol yemiş, fiziki iş görməmiş, ömrü 

boyu özünü düşünmüş bir uşağın coşqun təbiətinə daha çox uyğun gəlirdi. 

Ancaq o cavab eyni zamanda mənim zahiri utancaqlığımın üstündən elə bir 

qara xətt çəkdi ki, - ya da mənə elə gəldi - istər-istəməz səninlə bu barədə 

danışa bilmədim və həyasız bir təkəbbürlə söhbəti kəsdim. 

---

O vaxt verdiyin cavabı qiymətləndirmək o qədər də asan deyil: bir tərəfdən 

dəhşətli dərəcədə açıq, müəyyən mənada da ulu bir cavab idi, digər tərəfdən 

də, verdiyin dərsə görə müasir biçimdə kəsə idi. Bilmirəm o vaxt neçə yaşım 

olardı, yəqin ki, on altını keçmiş olmazdı. O yaşda olan bir gənc üçün çox 

qəribə cavab idi, aramızda yaranmış uçurum da özünü burda göstərdi və mən 

onda ilk dəfə səndən birbaşa öz həyat dərsimi aldım. O vaxtdan beynimə 

həkk olunsa da, onun əsl mənasını sonralar başa düşdüm: onda mənə verdiyin 

məsləhət həm sənin fikrincə, həm də mənim o vaxtkı düşüncələrimə görə 

çirkaba bələnmiş məsləhət idi. Çalışırdın ki, mən o çirkabı cismimdə evə 

gətirməyim və bu arzun, əslində, ikinci dərəcəli idi, cünki bununla yalnız 

özünü, evini qoruyurdun. Əsas məsələ ondan ibarət idi ki, sən verdiyin 

məsləhətdən kənarda qalırdın, belə şeylərdən ucada dayanan əsl ər, təmiz kişi 

olurdun. Bütün bunların mənə onda daha pis təsir eləməsi bəlkə də izdivacı 

ədəbsizlik hesab etməyimlə bağlı idi və ümumiyyətlə, izdivac haqqında 

eşitdiklərimi valideynlərimə aid edə bilməzdim. Beləliklə, sən daha təmiz 

qalırdın, getdikcə də ucalırdın. Ağlıma sığışdıra bilmirdim ki, evlənməmişdən 

qabaq sən özünə buna bənzər məsləhət vermiş olasan. Belə çıxırdı ki, səndə o 

dünyəvi çirkabın nişanəsi yoxdur. Bir neçə açıq söhbətinlə məni o çirkaba sən 

yuvarladın, sanki alnıma belə yazılmışdı. Əgər dünya yalnız ikimizdən ibarət 

olsaydı, - belə təsəvvür mənim üçün çox doğma idi - onun təmizliyi səninlə 

bitər, verdiyin məsləhətə uyğun olaraq çirkabı da mənimlə başlayardı. Məni 

bu cür mühakimə etməyin özlüyündə anlaşılmaz idi, ancaq o köhnə günahlar, 

mənə bəslədiyin nifrət hər şeyi açıb deyirdi... Beləliklə, yenə də bütün 

varlığım sarsılmalı olurdu, özü də amansızcasına... 

Bəlkə də bu misalda heç birimizin günahı olmadığı daha aydın görünər: A 

adlı birisi B adlı digərinə sağlamlığını bir az qorumaq üçün açıq-saçıq, öz 

dünyagörüşünə uyğun gələn, o qədər də gözəl olmayan, ancaq bu gün də 

şəhərdə hamı tərəfindən qəbul olunan bir məsləhət verir. Bu məsləhət əxlaqi 

baxımdan B üçün münasib deyil, ancaq niyə də illər ərzində bu bəladan 

canını qurtamayaydı?! İstəsə, bu məsləhətə heç əməl etməz, ancaq burada 

onun gələcəyini korlaya biləsi bir şey də yoxdur. Ancaq buna oxşar nəsə baş 

verir və ona görə baş verir ki, A sənsən, B də mən. 

Hər ikimizin günahsızlığını bir də ona görə belə aydın görürəm ki, buna 

bənzər bir toqquşma iyirmi il sonra, başqa bir vəziyyətdə aramızda yenə oldu. 

Düzdür, hadisə kimi qorxulu idi, ancaq ziyansız ötüşdü, çünki otuz altı yaşlı 

adamda ziyan vurulası bir yer qalmamışdı. Axırıncı dəfə evlənmək 

---

niyyətimdən xəbər tutandan sonra yaşanan o gərgin günlərdəki qısa 

söhbətlərimizdən birində təxminən belə dedin: "Yəqin qəşəng bir kofta 

geyinib... Praqadakı yəhudi qızları belə şeyləri yaxşı bacarırlar... Sən də o 

dəqiqə qərara alıbsan ki, onunla evlənəsən! Özü də lap tez... Bir həftəyə... Ya 

da sabah... Bu gün... Səni başa düşmürəm, böyük oğlansan, şəhərdə 

yaşayırsan, nə edəcəyini bilmirsən, qarşına çıxanla evlənmək istəyirsən. 

Məgər başqa bir yol yoxdur? Deməyə qorxursansa, özüm səninlə oraya 

gedərəm..." Sən çox aydın, müfəssəl danışırdın, ancaq dediklərini bütün 

təfərrüatları ilə xatırlaya bilmirəm, bəlkə də gözümə bir az qaranlıq 

çökmüşdü, sanki məni daha çox anamın hərəkətləri maraqlandırırdı: səninlə 

tamam razı idi, ancaq stolun üstündə nəsə axtarırdı ki, onu götürüb aradan 

çıxsın.

 

Məni sözlərinlə heç vaxt bu qədər alçaltmamışdın, mənə heç vaxt bu qədər 

nifrət etdiyini göstərməmişdin. İyirmi il bundan əvvəl mənimlə belə 

danışsaydın, sənin gözünlə baxmaq şərtilə, o sözlərdə vaxtından əvvəl 

yetkinləşmiş, sənin nəzərində birbaşa qaynar həyata atılası şəhər uşağına, az 

da olsa, hörmət nişanəsi görmək mümkün idi. Ancaq ondakı münasibət nifrət 

hissini daha da gücləndirdi, çünki o vaxt sürətlə inkişaf etməyə başlamış 

həmin oğlan yarı yolda qalmışdı və sənə elə gəlirdi ki, o, zəngin həyat 

təcrübəsi toplaya bilməyib, əksinə, iyirmi il geri qalıb. Mənim hansı qızla 

evlənəcəyimin sənin üçün heç bir mənası yox idi. Mənim qəbul etdiyim 

qərarlara həmişə (qeyri-ixtiyari) yuxarıdan aşağı baxmışdın və indi də (qeyri-

ixtiyari) elə düşünürdün ki, onun necə qız olduğunu bilirsən. Mənim xilas 

olmaq üçün başqa yollar axtardığımdan xəbərin yox idi və təbii ki, evlənmək 

fikrinə necə düşdüyümü də bilməzdin, deməli, fikirləşib tapmalı idin. 

Fikirləşəndə də, məlum məsələdir ki, mənim haqqımda indiyəcən toplamış 

olduğun təəssüratlara əsaslandın - ən iyrənc, ən səfeh, ən gülünc 

təəssüratlara... Və tərəddüd etmədən bütün bunların hamısını üzümə dedin! 

Məni rüsvay etdin və elə bildin ki, bu rüsvayçılıq evlənməyimlə sənə 

gətirəcəyim rüsvayçılığın yanında heç nədir. 

Mənim evlənmək cəhdlərimlə bağlı bəzi məsələlərə etiraz edə bilərsən və 

artıq edibsən də: əgər F. ilə iki dəfə nişanlanıb, ikisində də nişanı 

qaytarmışamsa və yenidən barışmışamsa, mənim evlənmək qərarıma necə 

hörmətlə yanaşa bilərdin... Əgər səni və anamı bundan ötrü mənasız yerə 

özümlə sürüyüb Berlinə aparmışamsa... və sair və ilaxır. Bunların hamısı 

düzdür... Bəs bunu yaradan səbəblər? 

---

Hər iki evlənmək cəhdi yaxşı niyyətlə olmuşdu: ev-eşik sahibi olmaq, 

müstəqil yaşamaq... Sənin ürəyincə olan niyyət idi, ancaq uşaq oyununa 

çevriləndə mənasını itirirdi: elə bil, biri digərinin əlindən yapışıb və onu hətta 

bərk-bərk sıxaraq deyir: "Get də! Get dəəə... Niyə getmirsən?". Bizim 

məsələdə vəziyyət bir də ona görə belə mürəkkəbləşdi ki, sən o vaxt vicdanla 

"Get! Get!" demisən, ancaq elə o vaxtda da bilməyibsən ki, varlığın məni 

tutub saxlayıb, daha doğrusu, tərpənməyə qoymayıb. 

Qızların hər ikisi, təsadüfi olsa da, çox yaxşı seçim idilər. Yenə də məni başa 

düşmədin və inanmaq istəmədin ki, mənim kimi qorxaq, həmişə tərəddüd 

edən, hər şeyə şübhə ilə yanaşan bir adam, necə deyərlər, qəşəng koftadan 

vəcdə gələrək qəfildən evlənmək eşqinə düşür. 

Nigahların ikisi də daha çox məqsədli nigah olmalı idi. Birincidə illərlə, 

ikincidəsə, aylarla, gecə-gündüz baş sındırıb planlar qurmuşdum. 

Qızların heç biri məni məyus eləmədi, ancaq mən ikisinin də ümidini 

sındırdım. Onlar haqqında evlənmək istəyərkən nə düşünürdümsə, indi də 

eyni şeyi düşünürəm. 

Bu, o demək deyil ki, ikinci dəfə evlənmək istəyəndə birincidə qazandığım 

təcrübəni unutdum, ağılsızlıq elədim. Onların ikisi də tamamilə başqa-başqa 

idi və, əslində, birincidən qazandığım təcrübə çək-çevirlərlə dolu olan 

ikincidə mənə ümid verməli idi. Ancaq burda təfərrüatlara varmaq 

istəmirəm... 

Bəs niyə evlənmədim? Hər yerdə olduğu kimi, burda da bəzi maneələr vardı 

və, əslində, həyatın mənası da onları dəf etməkdən ibarətdir. Ancaq əsas, özü 

də təəssüf ki, heç bir hadisədən asılı olmayan maneə bu idi ki, özüm mənəvi 

cəhətdən evlənməyə hazır deyildim. Yəni, evlənməyi qərara alan kimi yuxum 

qaçırdı, başım gecə - gündüz od tutub yanırdı, həyat öz həyatlığından çıxırdı, 

şübhə-tərəddüdlər içində qovrulurdum. Bütün bunlar çəkdiyim qayğılara görə 

deyildi, onsuz da qətiyyətsizliyim, pedantlığım mənə saysız-hesabsız qayğılar 

yaradırdı, ancaq heç biri əsas olmurdu, meyitə daraşmış soxulcan kimi idilər, 

yavaş-yavaş öz işlərini görürdülər, ancaq məni sındıran başqa şey idi: həmişə 

qorxu altında olmaq, zəiflik, özünənifrət... 

Çalışacam ki, bunu bir qədər aydın izah edim: mən evlənmək fikrinə düşəndə 

sənə qarşı münasibətimdə indiyə qədər belə kəskin olmayan ziddiyyətlər 

yaranırdı. Əlbəttə, evlənmək tam azadlığa, müstəqilliyə ən yaxşı təminatdır. 

Ailəm olsaydı, zənnimcə, ən böyük nemətə sahib olardım, deməli, sənin 

qazandığın neməti mən də qazanmış olardım və bu da o demək idi ki, 

---

aramızdakı fərq silinirdi, o köhnə rüsvayçılıqlar da, təzələri də, zülmkarlıq da 

tarixə dönürdü... Bu lap nağıl olardı və elə nağıl olduğuna görə də, inanılası 

deyildi. Bu, xeyli çoxdur, o qədər çoxdur ki, ona çatmaq olmaz! Elə bil, 

kimsə türməyə düşüb, qaçmaq istəyir, bəlkə də qaça bilər, ancaq eyni 

zamanda da istəyir ki, bu türmədən özünə gözəl bir qəsr düzəltsin. Əgər 

qaçarsa, düzəldə bilməz - düzəldərsə, qaça bilməz. Aramızda belə 

xoşagəlməz münasibətlər ola-ola müstəqil olmaq istəyirdimsə, elə bir iş 

görməli idim ki, mümkün qədər səninlə bağlılığı olmasın. Düzdür, evlənmək 

çox böyük işdir, insana şərəfli bir müstəqillik qazandırır, ancaq eyni zamanda 

da səninlə bağlılığı olan işdir. Buradan çıxış yolu tapmağa çalışmaq adamı 

dəli eləyər və az qala hər bir cəhdin cəzası da məhz bu olur.

 

Hərdən məni evlənmək fikrinə salan da məhz bu münasibətlər olurdu. 

Evlənəndən sonra aramızda yaranacaq bərabərliyi təsəvvürümə gətirirəm: sən 

bunu hamıdan yaxşı başa düşərdin, ürəyincə olardı, çünki mən onda azad, 

qədirbilən, günahsız, açıqürəkli oğul, sən isə dərddən-qəmdən, zülmkarlıqdan 

uzaq, yanımcıl, hər şeydən razı bir ata olardın. Ancaq bunun üçün gərək 

olanlar olmamış olaydı, yəni, heç birimiz olmayaydıq. 

Ancaq bizim indiki münasibətlərimizlə, birbaşa sənin "sahən" olan 

evlənməyin qapısı mənim üzümə bağlıdır. Bəzən dünyanın xəritəsini, sənin 

də onun üstündə uzandığını təsəvvürümdə canlandırıram. Onda mənə elə 

gəlir ki, yalnız sənin altında qalmayan və ya əlin yetməyən yerlərdə yaşaya 

bilərəm. Lakin sən o qədər böyüksən ki, orda yer lap az qalır və evlənmək də 

həmin "boş" yerlərin arasında olmur. 

Elə müqayisənin özü sübut edir ki, bununla heç də öz nümunənlə məni, 

mağazadan olduğu kimi, evlənməkdən də qaçaq saldığını demək istəmirəm. 

Əksinə, bəzi zahiri oxşarlıqlara baxmayaraq anamla sənin nigahına nümunəvi 

nigah kimi baxırdım: sədaqətdə də, qarşılıqlı köməkdə də, uşaqların sayında 

da bu nigah nümunə ola bilərdi. Hətta uşaqlar böyüyəndən sonra evdəki 

dinclik pozulanda da, sizin nigahınız bütöv qaldı. Bəlkə də mənim evlənmək 

haqqındakı yüksək fikirlərim elə bu nümunə əsasında yaranmışdı. 

Evlənməkdən qorxmağımınsa başqa səbəbləri vardı. Səbəblərdən biri sənin 

öz uşaqlarına olan münasibətin idi ki, bütün bu məktub da ona həsr olunub. 

Belə bir fikir var: adam bəzən evlənməkdən ona görə qorxur ki, onun bir 

vaxtlar valideynlərinə tutduqlarını uşaqları sonralar özünə qaytaracaq. 

Zənnimcə, mənim məsələmə bunun dəxli yoxdur, çünki məndəki günahkarlıq 

hisslərini sən yaratmışdın və son dərəcə özünəməxsus idi. Bəli, məni 

---

yandıran da həmin özünəməxsusluq idi, heç vaxt təkrar oluna bilməzdi. Onu 

da deməliyəm ki, özüm kimi qaradinməz, küt, quru, zəif uşağım olsaydı, dözə 

bilməzdim, ondan qaçardım, başqa yolum qalmasaydı, sənin kimi edərdim: 

mənim evlənmək istədiyimi biləndə, başını götürüb getmək istədin... Deməli, 

evlənə bilmədiyimə bu da təsir elədi.

 

Ancaq ən vacibi özüm üçün qorxmağım idi. Bunu belə başa düşmək lazımdır: 

bayaq dedim ki, yazmaq və bununla bağlı digər məşğuliyyətlərlə, az da olsa, 

azadlığa çıxmağa, qaçmağa çalışdım, ancaq çox cüzi uğurlar qazana bildim. 

Bir çox məsələlər sübut edir ki, belə kiçicik uğurlarla uzağa getmək olmaz. 

Buna baxmayaraq, onları qorumaq borcumdur, daha doğrusu, həyatımın 

mənasıdır. Qoymaram ki, onlara xətər toxunsun, qoymaram ki, onlara hər 

hansı bir təhlükə yaxınlaşsın! Evlənmək də belə təhlükələrdən biridir. 

Düzdür, həm də ən böyük ilham mənbəyidir, ancaq özündə təhlükə 

gəzdirməsi mənə bəs eləyir. Əgər özü ilə təhlükə gətirsə, neyləyərdim?! Hiss 

etsəydim ki, bu ailədə, üzdə görünməsə də, təkzibolunmaz bir təhlükə dolaşır, 

orda necə yaşaya bilərdim?! Bəlkə də bir az tərəddüd edərdim, ancaq axırda 

yenə də ondan keçməli olardım. "Əlindəki sərçədir, tutmaq istədiyin 

göyərçinsə dama qonub" məsəli də buna az uyğun gəlir, çünki əlimdə heç nə 

yoxdur, nə varsa, damdadır. Ancaq mən "heç nəyi" seçməliyəm, çünki 

mübarizənin şərtləri, həyatın çətinlikləri belə tələb edir. Sənət seçəndə də belə 

seçməli olmuşdum. 

 

 

 

Adamı evlənməyə qoymayan belə bir köklü inamdır ki, ailəni saxlamaq, ona 

rəhbərlik etmək üçün səndə gördüyüm bütün keyfiyyətlər çox vacibdir. Özü 

də hamısı bir yerdə olmalıdır, yaxşısı da, pisi də səndəki kimi bir-birinə 

qarışmalıdır: güclü olmaq, başqalarına istehza ilə yanaşmaq, sağlam olmaq, 

bir az da ifrata varmaq, natiqlik məharəti, özünəinam, hamıdan narazılıq 

etmək, özünü hamıdan yüksəkdə tutmaq, zülmkar olmaq, adamları yaxşı 

tanıya bilmək, çox adama inanmamaq və bir də işgüzarlıq, dözüm, ruhdan 

düşməmək, qorxmazlıq kimi qüsursuz üstünlüklər... Səninlə müqayisədə 

bunların heç biri, demək olar ki, məndə yox idi, olanlar da az idi. Hətta sənin 

də ailə məsələlərində bir çox çətinliklərlə üzləşdiyini, uşaqlarınla mübarizədə 

geri çəkildiyini görə-görə hansı cəsarətlə evlənmək eşqinə düşmüşdüm? 

Əlbəttə, bu sualı özümə heç vaxt belə kəskin şəkildə vermirdim və cavabı da, 

təbii ki, kəskin olmurdu, yoxsa sadə bir məntiq hər şeyi nəzarətə götürər və 

---

mənə səndən fərqlənən elə kişilər göstərərdi ki, (məsələn, elə lap yanımızda 

olan, ancaq səndən çox fərqlənən Rixard əmini) evləniblər, ancaq bu evlilik 

onları bir çoxları kimi sındıra bilməyib və bu da mənə artıqlaması ilə kifayət 

edərdi. Bu sualı özümə bir də ona görə vermirəm ki, uşaqlıqdan yol yoldaşım 

olub. Mən yalnız evlənməyə hazır olub-olmadığımı bilmək üçün deyil, hər 

xırda şeyə görə özümü sınaqdan keçirirdim. Hər xırda şeydə də mənə 

nümunə oldun və indi təsvir etməyə çalışdığım tərbiyə üsulunla məni 

inandırdın ki, heç nəyə qabil deyiləm. Əgər hər bir xırda şeydə bu, sübut 

olunurdusa, sən haqlı çıxırdınsa, deməli, o böyük işdə - yəni evlənmək 

məsələsində də belə olmalı idi. Evlənmək fikrinə düşənə qədər mən, 

təxminən qayğılar içində yaşamasına baxmayaraq, həmişə nəsə bir bəd xəbər 

gözlədiyindən gündəlik haqq-hesab aparmayan, yalnız günü-günə calayan bir 

tacir kimi böyümüşdüm. Bu tacirin hərdən xırda-para qazancı olur, ancaq 

həmin qazanc çox nadir hallarda olduğundan onu həmişə əzizləyir, şişirdir, 

qalan günlərdəsə ziyana işləyir. Hamısını dəftərə yazır, ancaq haqq-hesab 

aparmır. Nəhayət, balans çıxarmaq, yəni, evlənmək vaxtı gəlib çatır. Bu 

zaman elə böyük məbləğlər ortaya çıxır ki, sanki heç o xırda-para qazanclar 

da olmayıb, həmişə borca işləyib. İndi, gəl, dəli olmadan evlən görüm, necə 

evlənirsən!

 

Səninlə bir yerdə yaşadığım həyat burda sona yetir və gələcəyə nə vəd etdiyi 

də aydın görünür. 

Səndən qorxduğumu sübut eləmək üçün gətirdiyim dəlillərə bir də nəzər 

salsan, belə də cavab verə bilərsən: "Dediklərindən belə çıxır ki, sənə 

münasibətimi günahlarınla izah edərək, öz günahlarımı yüngülləşdirirəm. 

Ancaq mənə elə gəlir ki, sən bu zahiri gərginliklə yalnız yüngülləşmirsən, 

daha çox ondan öz xeyrinə istifadə edirsən. Əvvəlcə sən də bütün günahları, 

məsuliyyət hissini öz boynundan atırsan və deməli, bu məsələdə eyniləşirik. 

Ancaq mən fikirləşdiyim kimi açıq şəkildə həmin günahları sənin ayağına 

yazanda, özünü "daha ağıllı", "daha mehriban" göstərmək istəyirsən və 

üstəlik, məni də bütün günahlardan azad edirsən. Əlbəttə, sonuncu sənə 

zahirən müyəssər olur (əslində, bundan artıq heç nə istəmirsən), lakin səbəb 

və nəticə, ziddiyyət və yazıqlıq haqqındakı o "bəlağətli sözlər"inə 

baxmayaraq, belə çıxır ki, hücum edən tərəf həmişə mən olmuşam, sən 

neyləyibsənsə, özünü müdafiə etmək üçün eləyibsən. Belə çıxır ki, sən bu 

qeyri- səmimiliyinlə artıq istədiyinə çatdın, üç şeyi sübut etdin: birincisi, 

sənin heç bir günahın yoxdur, ikincisi, bütün günahlar məndədir və üçüncüsü 

---

də, böyük ürək sahibi olduğun üçün nəinki məni bağışlamağa hazırsan, hətta, 

nə qədər həqiqət də olsa, bunu sübut edərək özün də inanarsan ki, mənim 

günahım yoxdur. Əslində, bu sənə kifayət etməli idi, ancaq etmir. Beyninə 

yeridibsən ki, mütləq mənim hesabıma yaşayacaqsan. Boynuma alıram ki, biz 

mübarizə aparırıq, amma mübarizənin də iki növü var. Biri cəngavər 

mübarizəsidir ki, orda hər iki rəqib bir-birinə layiqdir, hərə öz gücünə görə 

döyüşür, hərə özü üçün məğlub olur, hərə özü üçün qalib gəlir. İkincisi isə 

zərərli həşarat mübarizəsidir ki, orda biri digərini sancmaqla kifayətlənmir, 

yaşamaq üçün onun qanını da sorur. Beləsinə peşəkar əsgər deyirlər və sən də 

elələrindənsən. Yaşamağa qadir deyilsən, ancaq həyatda öz yerini rahatlamaq, 

qayğılardan uzaq olmaq, özündən razı qalmaq üçün sübut etməyə çalışırsan 

ki, guya sənin yaşamaq bacarığını mən əlindən alıb cibimə qoymuşam. İndi 

nə vecinə ki, yaşamağa qadir deyilsən və bunun məsuliyyəti də mənim 

boynumdadır, özün ayaqlarını uzadıb rahat yatırsan, mən də səni həm cismən, 

həm də mənən özümlə sürüməliyəm. Bir misal çəkim: axırıncı dəfə evlənmək 

istəyəndə, məktubunda boynuna aldığın kimi, həm də evlənmək istəmirdin, 

ancaq özünə əzab verməmək üçün çalışırdın ki, evlənməməkdə sənə kömək 

edim, bu nigahın ad-sanım üçün "rüsvayçılıq" olduğunu əsas tutaraq, 

evlənməyi sənə yasaq eləyim. Ancaq belə şeyi ağlıma da gətirmirdim. 

Birincisi ona görə ki, hər şeydə olduğu kimi, burda da "xoşbəxtliyinə mane 

olmaq" istəmədim, ikincisi də, heç vaxt uşaqlarımdan belə iradlar eşitmək 

istəməmişəm. Məgər özümü məcbur eləyib sənə evlənməkdə sərbəstlik 

verməyimin xeyiri oldu? Zərrə qədər də! Evlənməyinin əleyhinə çıxmağım 

ona mane ola bilməzdi, əksinə, o qızla evlənməyini daha da tezləşdirərdi, 

çünki, öz dediyin kimi, "qaçmaq" planını tam şəkildə həyata keçirərdin. 

Evlənməyinə icazə versəydim də, iradların qurtarmayacaqdı, çünki onsuz da 

sübut etməyə çalışırsan ki, hər bir halda evlənməməyinin günahı məndədir. 

Həqiqətdə isə istər bu məsələ, istərsə də digərləri ilə mənə bircə şeyi sübut 

elədin ki, bütün iradlarım haqlı imiş, ancaq onların arasında ən haqlısı yox 

idi: sənin qeyri-səmimi, yaltaq, tüfeyli olmağın! Səhv eləmirəmsə, elə bu 

məktubunla da mənə yaltaqlanırsan."

 

Buna cavab olaraq deyə bilərəm ki, qismən öz əleyhinə çevrilən bu etiraz, 

əslində, məndən gəlir, sənlik deyil. Sənin başqalarına inamsızlığın mənim 

özümə inamsızlığım qədər böyük deyil və bunu da mənə sən öyrədibsən. 

Əlbəttə, bu etirazlardan bəzilərinin haqlı olduğunu inkar etmirəm, ancaq 

onların heç biri bizim münasibətlərimizin mahiyyətini yeniləşdirməyə qadir 

---

deyil. Özlüyündə hər şey gerçəkdə bir-birinə uyğun gələ bilməz - mənim 

məktubumdakı sübutlar da elə... Axı həyat çox mürəkkəbdir. Ancaq mənə elə 

gəlir ki, bu etiraza uyğun aparılacaq düzəlişlərlə bir yerdə - indi həmin 

düzəlişləri nə sadalaya bilərəm, nə də sadalamaq istəyirəm - həqiqətə o qədər 

yaxınlaşa bildik ki, ikimiz də özümüzü, az da olsa, rahat hiss eləyə bilərik, bu 

dünyada da, o dünyada da yüngülləşərik...

 

 

                                                                  Frans. 

 

 

                                       Alman dilindən tərcümə edən 

                                       Vilayət Hacıyev. 

 

  

  

Mənbə:

 

 

http://www.azyb.net/cgi-bin/jurn/main.cgi?id=932