FĠRĠdun bəy köÇƏRLĠ

FĠRĠDUN BƏY KÖÇƏRLĠ 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

BALALARA HƏDĠYYƏ 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

GƏNCLĠK. BAKI. 1987 

 

 

 

 

 

2 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Firidun bəy Köçərli 

Balalara hədiyyə. B.:--------, 2012.- 75səh. 

 

Azərbaycan xalqının böyük maarifpərvər oğlu F.Köçərli geniş xalq kütlələrinin 

savadlanması yolunda çox iş görmüşdür. 1912-ci ildə çap olunan “Balalara hədiyyə” kitabı da 

belə ali məqsəd daşıyırdı. 

“Balalara hədiyyə” kitabında müəllif ən çox şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinə diqqət 

yetirir. 

Kitabda uşaqların çox sevdiyi “Göyçək Fatmanın nağılı”, “Pıspısa xanım və Siçan bəy” 

kimi məşhur xalq nağılları, sayaçı sözlər və duzgülər

 vardır. 

 

 

Gənclik 1985 

Gənclik 1987 

-------- 2012 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 

 

MÜHƏRRĠRĠN, ĠFADEYĠ-MƏRAMI 

 

Kiçik ixtisarla 

 

 

Keçmişdə  şan  və  qüvvət  sahibi  olan  türk  (azərbaycanlı-red.)  milləti  öz 

məişətinə,  ayin  və  adətinə  dair  yaratdığı  qısım-qısım  nağıl  və  hekayələr  gözəl 

mənzumə və əbyatlar, hikmətamiz məsəllər, atalar sözləri, nazik mənalı müəmma 

və  tapmacalar,  balalar  qəlbi  açan  düzgülər  və  yanıltmaclar,  heyvanat  qisminə 

məxsus sayaça sözləri mürur ilə xatirələrdən çıxıbdır və bu halda unudulmaqdadır. 

O  millət  ki,  öz  tarixini,  dolanacağını,  Vətənini  və  dilini  sevir  –  bu  qism  əsərləri 

kəmali şövq və diqqətlə cəm edib ziqiymət sərmayə kimi saxlayır və balalarının ilk 

təlim və tərbiyəsi onları öyrətməklə başlayır. 

 

Balalara hədiyyə olaraq millətimizin yaratdığı nağıl və hekayələrdən, məsəl 

və  tapmacalardan  və  bir  çox  mənzumələrdən  bu  məcmuəni  tərtib  qıldıq ki,  onlar 

unudulub xatirələrdən çıxmasın. 

 

Məcmuəyə  daxil  olan  ancaq  “Tülkü  və  üzüm”  təmsili  ruscadan  tərcümə 

olunubdur.  Mütərcim  Eynəlibəy  Sultanov  öz  dilimizin  şivəsini  itirməyibdir. 

Möhtərəm  şairimiz  Abbasağa  Nazirin  və  mərhum  Mustafa  ağa  Arifin  və 

Mehdiqulu  xan  Vəfanın  bir  neçə  əsərləri  dəxi  məcmuədə  dərc  olunubdur  ki, 

onların  məna  cəhətcə  balaların  ruhuna  gözəl  təsiri  ola  bilər.  Qasım  bəy  Zakirin 

təmsilat  mənzuməsi  millətimizin  məişətindən  götürülmüş  və  onun  dili  ilə 

söylənmiş əsərlərdir... 

 

Zənnimizcə  bu  məcmuəni  hər  kəs  oxusa  –  böyük,  ya  kiçik  –  onun  qəlbi 

açılıb  xəndan  olacaqdır.  Balalar  şad  olacaq  bu  səbəbə  ki,  onda  dərc  olunan 

əsərlərin  cümləsi  onların  dünyasındadır.  Böyük  adamların  ürəklərinin  açılmağına 

səbəb  bu  olacaqdır  ki,  onlar  mütaliə  əsanasında  öz  uşaqlıq  vaxtlarını  ixtiyarsız 

xatırlarına götürəcəklər. Bu isə, yəni qəlbi şad etmək, özlüyündə bir xidmətdir. 

 

F.Köçərli  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4 

ĠT VƏ PĠġĠK 

 

Ġt dedi: 

-

 

Mən heç qocalmazdım, amma məni pişiyin dərdi qocaltdı. 

Dedilər: 

-

 

Niyə bəs? 

Dedi: 

-

 

Çöllərdə  qalıb,  dalını  ayaza  verən  mən  oluram,  gecələr  sabaha  kimi 

yatmayan,  evi-eşiyi  qoruyan  mən  oluram,  amma  elə  ki,  istəyirəm  başımı 

qapıdan  içəri  uzadam,  bu  pişikciyəz  əlini  uzadıb  üzümü-gözümü 

cırmaqlayır. 

 

M ə s ə l l ə r: 

 

İt it ilə dalaşdı yolçunun işi avanda düşdü. 

İtin axmağı qaysabadan

1

 pay umar. 

İtin ayağını köçdən kim əsirgər. 

İt hürər, karvan keçər. 

 

 

T a p m a c a l a r: 

 

1.Atdan uca, itdən alçaq. 

2. Bizdə bir kişi var, 

 

Xor-xor yatışı var. 

 

ÜZLÜ QONAQ VƏ EV YĠYƏSĠ 

 

E v   y i y ə s i: 

- 

Pişiyim, pişiyim muyuna, 

Çıxma dovşan ovuna. 

Qonaq bu gün burdadır,  

Sabah gedir evinə. 

 

Q o n a q:   

- 

Pişiyim, pişiyim sərasər, 

Eşiyə çıxma yel əsər. 

Qonaq bu il burdadır 

Gələn il də sərasər. 

 

M ə s ə l l ə r: 

 

Qonaq güclü olsa, ev yiyəsini evdən qovar. Qonağa get deməzlər, altından 

palazını çəkərlər. Qonağın ruzusu özündən qabaq gələr. Qonaq qonağı sevməz,  

     ev yiyəsi heç birini. 

______________ 

1.

 

Q a y s a b a – xörək növü 

 

5 

ƏRĠNCƏK ĠT 

 

Qiş olanda it deyir: 

-

 

Yaz olaydı, özümə bir çuxa toxuyaydım. 

Elə ki, yaz gəlir, it tənbəlləşib deyir: 

-

 

Eh, kim əyirib, kim toxumayacaq?! 

 

M ə s ə l l ə r: 

 

Bu günün işini sabaha qoyma. 

Qalan işə qar yağar. 

Əldən qalan əlli gün qalar. 

Qorx payızdan, qabağından qış gəlir. 

Qorxma qışdan, qabağından yaz gəlir. 

Köpək itin qarnı tox gərək. 

 

TOYUQ 

 

Bir gün bir toyuğu taxıl anbarına saldılar. Toyuq başladı buğdanı ayaqları ilə 

eşələyib yeməyə. 

Dedilər: 

- Bu qədər buğdanı niyə eşələyirsən? 

Toyuq cavab verdi: 

- Hə eləyim, kəsilmişlərim öyrənibdir, məndə nə günah var? 

 

M ə s ə l l ə r: 

 

Toyuq yumurtasına görə qaqqıldar. 

Toyuq istər qaz yerişi yerisin, öz yerişini də yanılar. 

Toyuq su içər, allaha baxar. 

E v  q u ş l a r ı:  toyuq, xoruz, qaz, hindtoyuğu, tovuz, göyərçin. 

 

T a p m a c a l a r: 

 

3. Qara toyuq qarğalar 

 

Evdən-evə yırğalar. 

4. Qarnı toyuq 

 

Qarnı yarıq. 

5. Tap tapmaca 

 

Gəl tapmaca. 

 

Məməli xatun 

Dişləri yox. 

6. Çil toyuq 

 

Çilmə toyuq 

 

Başını kəsdim, 

 

6 

 

Qanı yox. 

7. Ana bir qız doğdu. Nə əli var, nə ayağı. 

8. Qız bir ana doğdu, əli də var, ayağı da. 

 

XORUZ VƏ PADġAH 

 

Biri  var  imiş,  biri  yox  imiş,  allahdan  başqa  heç  kəs  yox  imiş.  Bir  də  bir 

xoruz var imiş. 

 

Bir gün xoruz peyinlikdə eşələnib, özünə yem axtaranda bir qaraca pul tapdı, 

şad olub başladı oxumağa: 

-

 

Quqquluqu! Bircə şahı tapmışam. 

Padşah xoruzun səsini eşidib buyurdu ki, gedib onun pulunu əlindən alsınlar. 

Şahını xoruzun əlindən alandan sonra başladı oxumağa: 

-

 

Quqquluqu! Padşah mənə möhtac imiş! 

Padşah buyurdu ki, şahısını aparıb özünə versinlər. 

Xoruz oxudu: 

-

 

Quqquluqu! Padşah da məndən qorxar imiş! 

Padşah  bunu  eşidəndə  xoruza  acıqlanıb  buyurdu  ki,  onu  tutub  öldürsünlər. 

Xoruzun başını kəsəndə oxudu: 

-

 

Quqquluqu! Nə iti bıçaq imiş! 

Xoruzun  başını  kəsəcək  onu  basdılar  qaynar  suya  ki,  tükünü  yolsunlar. 

Qaynar qazanın içində xoruz oxudu: 

-

 

Quqquluqu! Nə isti hamam imiş! 

Xoruz  qazanın  içindən  çıxarıb  tükünü  yoldular  və  bişirib  qoydular  plovun 

başına. Burada xoruz oxudu: 

-

 

Quqquluqu! Nə ağca təpə imiş! 

Plovu  gətirdilər  padşahın  qabağına.  Padşah  plovu  yeyəndə  xoruz  onun 

boğazında yenə oxudu: 

-

 

Quqquluqu! Nə darca küçə imiş! 

Ondan  sonra  xoruz  getdi  qaranlıq  yerə,  orada  oxudusa  da  kimsə  səsini 

eşitmədi. 

 

M ə s ə l: 

 

Xoruz olmasa səhər açılmaz? 

 

T a p m a c a: 

 

9. Çağırdım bərkdən, 

    Səs verdi kənddən, 

    Ağzı sümükdən,  

    Saqqalı ətdən. 

 

 

 

 

7 

QANACAQLI QARAÇI 

 

 

Bir gün bir qaraçı yatıb röyasında bir qab ləzzətli umac görür. Amma qaşığı 

yox  idi  ki,  yesin.  Gələn  səfər  yatanda  qaraçı  yanına  bir  qaşıq  qoydu.  Amma 

yuxusunda bir zad görmədi. 

 

M ə s ə l l ə r: 

 

 

Ac  toyuq  yuxusunda  darı  görər.  İştahasızın  yuxusuna  beş  arşın  bez  girər. 

Vaxt olar ki, şahın da qaraçıya işi düşər. Özünə umac ova bilməz, özgəyə əriştə 

kəsər. 

 

 

QARI VƏ PĠġĠK 

 

 

Bir  gün  bir  qarı  inəyini  apardı  suvarmağa.  İnəyin  ayağı  buzun  üstündən 

sürüşüb yıxıldı və qıçı sındı. Onda qarı buza dedi: 

-

 

A buz, sən nə güclüsən? 

Buz cavabında dedi: 

-

 

Əgər mən güclü olsaydım, gün məni əritməzdi. 

Qarı dedi: 

-

 

A gün, sən nə güclüsən? 

Gün cavabında dedi: 

-

 

Əgər mən güclü olsaydım, bulud qabağımı kəsməzdi. 

Qarı dedi: 

-

 

A bulud, sən nə güclüsən? 

Bulud dedi: 

-

 

Mən güclü olsaydım,  yağış məndən yağmazdı! 

Qarı dedi: 

-

 

A yağış, sən nə güclüsən? 

Yağış dedi: 

-

 

Əgər mən güclü olsaydım, ot məndən bitməzdi. 

Qarı dedi: 

-

 

A ot, sən nə güclüsən? 

Ot dedi: 

-

 

Mən güclü olsaydım, qoyun məni yeməzdi! 

Qarı dedi: 

-

 

A qoyun, sən nə güclüsən? 

Qoyuh dedi: 

-

 

Əgər mən güclü olsaydım, qurd məni yeməzdi! 

Qarı dedi: 

-

 

A qurd, sən nə güclüsən? 

Qurd dedi: 

-

 

Mən güclü olsaydım, it məni boğmazdı. 

Qarı dedi: 

 

8 

-

 

A it, sən nə güclüsən? 

İt dedi: 

-

 

Mən güclü olsaydım, çoban məni döyməzdi. 

Qarı dedi: 

-

 

A çoban, sən nə güclüsən? 

Çoban dedi: 

-

 

Mən güclü olsaydım, xanım məni söyməzdi. 

Qarı dedi: 

-

 

A xanım, sən nə güclüsən? 

Xanım dedi: 

-

 

Əgər mən güclü olsaydım, siçan torbalarımı kəsməzdi. 

Qarı dedi: 

-

 

A siçan, sən nə güclüsən? 

Siçan dedi: 

-

 

Əgər mən güclü olsaydım, pişik məni yeməzdi! 

Qarı dedi: 

-

 

A pişik, sən nə güclüsən? 

Pişik  iki  əllərini  qabağa,  iki  ayaqlarını  dala  qoyub,  gərdənini  çəkib, 

quyruğunu qalxızıb, gözlərini bərəldib, dilini çıxarıb, qarıya dedi: 

 

 

 

Güclüyəm ha, güclüyəm, 

 

 

 

Dəmir daraq dişliyəm. 

 

 

 

Yük üstü yaylağımdır, 

 

 

 

Yük altı qışlağımdır. 

 

 

 

Kürsü üstə duraram, 

 

 

 

Bığlarımı buraram... 

 

M ə s ə l: 

 

Siçan görəndə pələngə oxşayan pişik, pələng görəndə siçana dönər. 

 

T a p m a c a: 

 

10. Taxçadan düşdü tap elədi, Gülsənəm onu hap elədi. 

 

QOYUN 

 

Yeyər-yeyər gərnəşər, 

Alnın vurar, döyüşər, 

Buynuzu burma-burma, 

Yunu var yerlə sürümə. 

Zinhar

1

 qoyunu vurma, 

Qoyunsuz yerdə durma. 

Qoyunlu evlər gördüm, 

________________ 

1.

 

Z i n h a r  - çəkin, sağın. 

 

9 

Qurulmuş yaya bənzər. 

Qoyunsuz evlər gördüm,  

Qurumuş çaya bənzər. 

Qoyun deyər, mən heç otdan doymaram, 

Payız oldu, çörün-çöpün qoymaram. 

Hər bir evi gəlin kimi bəzərəm. 

Ağır-ağır xalılarım var mənim, 

Güllü-güllü xalçalarım var mənim. 

 

M ə s ə l l ə r: 

 

Qoyun yüz olunca, dərisi min olar. 

Qoyunun oldu əlli, 

Adın oldu bəlli. 

Qoyunun oldu yüz, 

Gir içində üz. 

Qoyunu qurda tapşırmazlar. 

 

T a p m a c a: 

 

11. Altı hovuz içərlər, 

 

 Üstü zəmi biçərlər. 

 

E v   h e y v a n l a r ı:  at, eşşək, qatır, dəvə, inək, öküz, camış, kəl, qoyun, keçi, 

it, pişik. 

 

 

ÜġÜDÜM HA, ÜġÜDÜM 

 

Üşüdüm ha, üşüdüm. 

Dağdan alma daşıdım, 

Almacığımı aldılar, 

Mənə cürm

1

 verdilər. 

Mən cürmdən bezaram. 

Dərin quzu qazaram. 

Dərin quyu beş kiçi, 

Hanı bunun erkəci? 

Erkəc qaya başında, 

Hay elədim gəlmədi, 

Çiyid verdim yemədi. 

Çiyid qazanda qaynar, 

Qənbər bucaqda oynar. 

 

________________ 

1.

 

C ü r m  - əziyyət, əzab. 

 

10 

Qənbər getdi oduna, 

Qarğı atdı buduna. 

Qarğı deyil, qamışdı, 

Beş barmağım gümüşdü. 

Gümüşü verdim tata, 

Tat mənə darı verdi; 

Darını səpdim quşa, 

Quş mənə qanad verdi. 

Qanadlandım uçmağa, 

Haqq qapısın açmağa. 

Qapıçı qapı toxur,  

İçində bülbül oxur. 

 

M ə s ə l l ə r: 

 

Qar yağıb ayaq üşütmək üçün. 

Qış qışlığın yerdə eylər, göydə eləməz. 

Buğda olmayan yerdə darını gözə təpərlər. 

 

KEÇĠ 

 

Nənəm o tatar

1

 keçi, 

Qayada yatar keçi. 

Qış bərk soyuq gələndə, 

Balanı atar keçi. 

Nənəm o xallı keçi, 

Məməsi ballı keçi. 

Uca qaya başında, 

Tutubdu yallı keçi. 

 

Keçi deyər adım Əbdülkərimdir, 

Qavala çəkilən mənim dərimdir, 

Üç ay qışı ölmərəm, allah kərimdir. 

Şeytan-şeytan balalarım var mənim, 

Qəlbi-qəlbi qayalarım var mənim! 

 

 

M ə s ə l l ə r: 

 

Keçiyə qurd dəyməsə, həccə gedər. 

Keçi handa, qaya handa... 

Qoy keçinin ölümü palıddan olsun. 

Keçi can hayında, qəssab piy qayğısında. 

________________ 

1.

 

T a t a r  - cəld, zirək, çevik. 

 

11 

ĠNƏK, ÖKÜZ, CAMIġ 

 

İnək deyər mən doğanda mələrəm, 

Ahım ilə dağı-daşı dələrəm. 

Qurudumu gündən-günə sərərəm,  

Yaxşı-yaxşı kərələrim var mənim, 

Maral-maral balalarım var mənim! 

Öküz deyər ağama nökərəm, 

Üç ay qışı tövləsində bikaram. 

Yaz olanda çayır-çəmən sökərəm, 

Ağlı-qırmızılı buğda əkərəm, 

Ağır-ağır xırmanlarım var mənim, 

Uca-uca tayalarım var mənim! 

 

Camış deyər payız olcaq samanlığımı doldurun, 

Yüz olanda boyunduruğumu yondurun. 

Cütə getməsəm vurun məni öldürün. 

Dolu-dolu samanlıqlarım var mənim. 

Dərin-dərin dəryalarım var mənim. 

 

M ə s ə l l ə r: 

 

Pulunu  ver  inəyə  -  bağla  dirəyə.  Ahıl  öküz  cütə  getməsə  uşaqlar  acından 

qırılar. Ev danasından öküz olmaz. Öküzün cütə getməyəni ətlik adına satılar. 

Camış ilə gəzən dananı qurd yeyər. 

 

Şorakət yerdə bostan əkərsən, 

Adı bostan olar, tağı tağ olmaz. 

Tənbəl arvada yüz inək versən 

Ayranı bol olar, yağı yağ olmaz. 

 

T a p m a c a: 

 

12. O yanı çəpər, bu yanı çəpər – içində atlı çapar. 

 

EġġƏK VƏ DƏVƏ 

 

Eşşək deyər, mən hamıdan fağıram, 

Palçığa batanda uca dağdan ağıram. 

Çöllərdə qalanda mən yiyəmi çağırram, 

Kərənaydan yoğun səsim var mənim, 

Atlar ilə böyük bəhsim var mənim! 

Dəvə deyər, heç heyvan götürməz mənim yükümü, 

İgid oğlan gərək çəkə ipimi, 

Ərəbistan içər mənim südümü, 

 

12 

Uzaq-uzaq mənzillərim var mənim, 

Uca-uca dəyələrim var mənim! 

 

 

M ə s ə l l ə r: 

 

Eşşəyi min, ata çatıncan. 

Eşşək eşşəyi borc qaşır. 

Eşşəyə minmək bir ayıb, düşmək iki ayıb. 

Boş eşşək yorğa gedər. 

Dəvə oynayanda qar yağar. 

Dəvə yaxını otlayıb uzağı gözlər. 

Dəvə ölsə, dərisi bir yükdür toyuq ölsə, dərisi bir çəngə tükdür. 

Dəvəyə dedilər: boynun niyə əyridir? 

Dedi: haram düzdür ki, boynum da düz ola. 

Dəvəyə dedilər: sənətin nədir? 

Dedi: xəyati

1

 eşmək. 

Dedilər: nazik dodaqlarından və zərif əl-ayaqlarından görünür. 

 

 

T a p m a c a: 

 

 

13. Bəngi-bəngi başını tut, 

 

 Döngü-döngü döşünü tut, 

 Qılman qoca, əl-ayaq ver, 

 Hüseyn qoca quyruğun tut. 

 

ÇOBAN 

 

Göydəki göy buludlar 

Yorğanıdır çobanın. 

Yastı-yastı təpələr  

Yastığıdır çobanın. 

Yumru-yumru qayalar 

Yumruğudur çobanın. 

Əlindəki dəyənək 

Qalxanıdır çobanın. 

Yanındakı boz köpək 

Yoldaşıdır çobanın. 

Ağzı qara canavar 

Düşmənidir çobanın. 

________________ 

1.

 

X ə y a t i  - ipək sap. 

 

 

13 

Qoyunun özü gəldi, 

Dolandı düzü gəldi. 

Çobanın qucağında. 

Bircə cüt quzu gəldi. 

Üzün ağ olsun, çoban. 

 

M ə s ə l l ə r: 

 

Çobanın könlü olsa, təkədən pendir tutar. 

Çobanı özündən olanın qoyunu dişi doğar. 

Keçinin əcəli çatanda çobanın dəyənəyinə sürtüşər. 

Gəlinin ayağı çobanın dayağıdır. 

Kürdün qocalanı qoyuna gedər. 

 

Ç ö l   h e y v a n l a r ı: qurd, ayı, tülkü, çaqqal, şir, pələng, dovşan, porsuq, 

dələ, maral, ceyran. 

 

QURD 

 

Qurda dedilər: 

-

 

Gəl səni qoyuna yollayaq! – Başladı ağlamağa. 

Dedilər: daha niyə ağlayırsan? 

Dedi: 

-

 

Qorxuram yalan ola. 

Qurddan soruşdular: 

-

 

Aranda qalacaqsan, yoxsa yaylağa gedəcəksən? 

Qurd cavabında dedi: 

-

 

Mənimki el ilədir. El haraya getsə, mən də oraya gedəcəyəm. 

 

M ə s ə l l ə r: 

 

Çaqqal var ki, gödən çıxardır, qurdun adı bədnamdır. 

Qurddan qorxan qoyun saxlamaz. 

Qurd nə bilir ki, qatır bahadır. 

Qurd dumanlı gün axtarır. 

 

T a p m a c a: 

 

14. Səkkizi san darayı, 

 

 Doqquzu don darayı, 

 

 İkisi xas qırmızı 

 

 Dördü mazan darayı. 

 

 

 

 

14 

BĠġMĠġLƏR, ÇÖRƏKLƏR VƏ ĠÇKĠLƏR 

 

B i ş m i ş l ə r: 

 aş, bozbaş, plov, çilov, dolma, küftə, qovurma, bozartma, 

kabab,  lüləkabab,  əriştə,  umac,  xəşil,  halva,  həlimaşı,  xingəl,  firni,  qaysaba, 

dovğa, səməni. 

Ç  ö  r  ə  k  l  ə  r:    yuxa,  sac  çörəyi,  təndir  çörəyi,  lavaş,  sənkök,  fətir, 

şəkərçörəyi, qatlama, fəsəli, əgirdək, kətə, qoğal. 

İ ç k i l ə r:  su, süd, çay, qəhvə, şərbət, ayran, körəməz, gülməs, bulama. 

Lavaş dedi: 

-

 

Heç kəs mənim yeddi qatımdan keçə bilməz. 

Bu sözü bozbaş eşidib dedi: 

-

 

Nə deyirsən?! 

Lavaş dedi: 

-

 

Səni dindirən yoxdu, bozbaş bəy! 

 

M ə s ə l l ə r: 

 

Harda aşdır, orda başdır. 

Bişmiş aşın darğası. 

Aşı bişirən yağ olar, gəlinin üzü ağ olar. 

Halva-halva deməklə ağız şirin olmaz. 

Yağ yağ ilə qaynar, yarma quru qalar. 

 

 

SƏMƏNĠ 

 

Səməniyə saldım badam, 

Qoymazlar bir barmaq dadam. 

Dörd tərəfin alıb adam, 

Səməni, bizana

1

 gəlmişəm, 

Uzana-uzana gəlmişəm.