Oliy nerv faoliyati va markaziy nerv sistemasi fiziologiyasi daslik
VI BOB. OLIY ASAB FAOLIYATINING TIPLARI 6.1. Hayvonlar oliy asab faoliyatining tiplari Turli-tuman ta‘sirotlarga javoban har xil hayvonlarda kuzatiladigan reaksiyalar
mutlaqo bir xil bo‗lmaydi. I.P.Pavlov itlarda o‗tkazgan tajribalarida oliy asab
faoliyati (shartli reflektor faoliyati) asab tizimining individual xossalariga,
organizmning irsiy va hayotda orttirgan xususiyatlariga bog‗liqligini aniqladi. Har bir
individumda shartli refleksning hosil bo‗lish tezligi, miqdori, mustahkamligi,
tormozlanishning
intensivligi,
asab
hodisalarining
irradiasiyalanish
va
konsentrasiyalanish darajalari, patologik holatni vujudga keltiruvchi ta‘sirotlarga
nisbatan oliy asab faoliyatining barqarorligi har xil sharoitda bir xil emas. Binobarin,
turli ta‘sirotlar tufayli kelib chiqadigan javob reaksiyalari har qaysi hayvon asab
tizimining individual xususiyatlari va holatlariga, ya‘ni oliy asab faoliyatining tipiga
bog‗liq. Bizga ma‘lumki, po‗stloqda doimo to‗xtovsiz ravishda qo‗zg‗alish va
tormozlanish jarayonlari kuzatilib turadi. Ammo turli hayvonlarda bu jarayonlar bir
xil munosabatda sodir bo‗lmasdan, kuchi, o‗zaro muvozanatlashganligi va
harakatchanligi bilan farq qiladi. Asab hodisalarining (qo‗zg‗alish va
tormozlanishning) kuchi po‗stloq hujayralarining ish bajarish qobiliyatiga, surunkali
ravishda kuchli qo‗zg‗alib, faollik qila olish xususiyatiga bog‗liq. Qo‗zg‗alish va
tormozlanish jarayonlarining muvozanatlashganligi deganda, qo‗zg‗alish kuchi bilan
tormozlanish kuchining o‗zaro nisbati, ularning harakatchanligi deganda,
qo‗zg‗alishning tormozlanish bilan va aksincha, tormozlanishning qo‗zg‗alish bilan
almashinish tezligi tushuniladi. I.P.Pavlov bir talay kuzatish va tajriba
ma‘lumotlariga asoslanib, hamda po‗stloqdagi qo‗zg‗alish va tormozlanishlarning
kuchini, ularning o‗zaro muvozanatlanishi va harakatchanligini o‗rganib, itlar asab
tizimini to‗rtta tipga bo‗lgan (50-rasm).
