G. M. K. Djabbarova, Z. A. Mamatova, U. R. Yusupova, I. I. Karimova, S. O. Mirzakulov oliy nerv faoliyati va
Katta yarim sharlar po‘stlog‘ida qo‘zg‘alish va tormozlanishning o‘zaro
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
4.13. Katta yarim sharlar po‘stlog‘ida qo‘zg‘alish va tormozlanishning o‘zaro
munosabatlari Qo‘zg‘alish va tormozlanish irradiasiyasi ham konsentrasiyasi. Shartli refleks hosil qilishda kuzatiladigan shartli refleks generalizasiyasini I. P. Pavlov shunday izohlagan edi: shartli signal har gal ta‘sir etganda qo‗zg‗alish miya po‗stlog‗ining bevosita ta‘sirlanadigan hujayralaridan qo‗shni hujayralarga yoyilib (irradiasiya), ularni vujudga kelayotgan vaqtincha aloqaga tortadi. Miya po‗stlog‗ining sensor zonalarida, ayniqsa assosiativ zonalarida ko‗pgina asab yo‗llari (gorizontal tolalar) borligini, yonma-yon yotgan asab hujayralari shu gorizontal tolalar orqali bog‗lanishini gistologik va elektrofiziologik tadqiqotlar ko‗rsatib berdi. Biroq qo‗zg‗alish miya po‗stlog‗ining bir qismidan ikkinchi qismiga o‗tganda, ya‘ni qo‗zg‗alish irradiasiyasida boya aytilgan gorizontal yo‗llar bilan bir qatorda vertikal yo‗llar: po‗stloq—po‗stloq osti—po‗stloq yo‗llari, ayniqsa miya stvolining retikulyar formasiyasi orqali o‗tuvchi yo‗llar ham muhim rol o‗ynasa kerak. Masalan, miya po‗stlog‗ining bir qismiga strixnin eritmasi bilan ho‗llangan qog‗oz qo‗yib, 140 yuzaga chiqarilgan asab impulslarining razryadlari ikkala yarim shar po‗stlog‗ini birlashtiruvchi qadoqsimon tana qirqib qo‗yilganiga qaramay, qarama-qarshi yarim sharga ham tarqaladi. Farmakologik modda — aminazin (xlorpromazin) retikulyar formasiya funksiyalarini susaytirganda impulslar bir yarim shardan ikkinchi yarim sharga o‗tmay qo‗yadi. Ta‘sirlovchilarni differensiallash jarayonida ichki tormozlanish qo‗zg‗alish irradiasiyasini cheklab, neyronlarning muayyan guruhlarida qo‗zg‗alish konsentrasiyasiga yordam beradi. I.P. Pavlov shartli reflekslarga tormozlovchi signallarning ta‘sirini tekshirib, qo‗zg‗alishgina emas, tormozlanish ham irradiasiyaga va konsentrasiyaga qodir, degan xulosaga kelgan. Tormozlanish irradiasiyasini quyidagi tajribada ko‗rish mumkin. Itning keyingi oyog‗i bo‗ylab 5 ta kasalka (suykanchiq) biriktirilgan, bular terining turli bo‗laklariga; mexanik ta‘sir ko‗rsatgan. Yuqoridagi to‗rtta kasalka ijobiy shartli signallar sifatida qo‗llanilgan: ularning ta‘sirida itda so‗lak ajratish shartli refleksi yuzaga chiqqan. Pastdagi kasalka teriga ta‘sir etganda ovqat berilmagan, bu ta‘sirot tormozlovchi effekt bergan. Tajribalarning ko‗rsatishicha, pastdagi kasalka qo‗llanilgach, terining boshqa qismlariga ta‘sir etishlariga ta‘sir etish kuchsiz effekt berdi, faqat eng yuqoridagi kasalka ta‘sirida kuchli shartli refleks vujudga keldi. Tormozlovchi agent ta‘siridan qisqa vaqt (masalan, 1 minut) keyin ijobiy ta‘sirlovchilar qo‗llanilganda ham, shunday natija olinadi. Uzoqroq muddatdan keyin refleksning tormozlanishi susayadi va shartli reflekslar tiklanadi. I. P. Pavlov bu ma‘lumotlarni shunday izohladi: tormozlovchi shartli signal ta‘sir etganda shu ta‘sirotni idrok etuvchi po‗stloq hujayralarida tormozlanish jarayoni ro‗y beradi; bu jarayon avval po‗stloqqa yoyiladi (irradiasiya), so‗ngra boshlang‗ich nuqtada to‗planadi (konsentrasiya). Tormozlanish irradiasiyasi turli itlarda tezlik bilan — 20 sekunddan 5 minutgacha vaqt ichida avj oladi. Tormozlanish konsentrasiyasi esa 4—5 baravar sekinroq ro‗y beradi. Ichki tormozlanish irradiasiyasining tabiati hozircha aniq emas. |