G. M. K. Djabbarova, Z. A. Mamatova, U. R. Yusupova, I. I. Karimova, S. O. Mirzakulov oliy nerv faoliyati va
-rasm. Asab markazining toliqishi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Resiprok va qaytar tormozlanish.
|
5-rasm. Asab markazining toliqishi.
Asab markazlari toliqish xususiyatiga ega. Ularning toliqishi afferent asablar uzoq vaqt davomida ta‘sirlanganda reflektor javobini asta-sekin susayishi, keyinroq esa butunlay to‗xtab qolishi bilan ifodalanadi. Masalan, bironta afferent asab tola uzoq vaqt ta‘sirlanganidan keyin mushak kuchsiz qisqarishi yoki qisqarmay qolishi bilan, shu mushakni nervlantiruvchi efferent (motor) asab ta‘sirlansa, mushak yana qisqara boshlaydi. Demak, toliqish refleks yoyining faqat markaziy bo‗limida sodir bo‗ladi. Markaziy sinapslarda qo‗zg‗alishning uzatilishini buzilishi, mediatorlar va energetik manbalarini kamayishi toliqishning asosiy sabablari deb hisoblanadi. Resiprok va qaytar tormozlanish. Evolyusiya jarayonida qo‗zg‗alish bilan bir vaqtda uni hosil bo‗lishini chegaralovchi va to‗xtatuvchi jarayon, ya‘ni tormozlanish shakllangan. Tormozlanish asab tizimining aktiv jarayoni bo‗lib, buning natijasida qo‗zg‗alish zaiflashadi yoki uzoq muddatga butunlay to‗xtaydi. Tormozlanish harakatlar uyg‗unlashishida (koordinasiyasida) ichki azolar faoliyatini boshqarilishida va OAF uchun muhim ahamiyatga ega. Kelib chiqishiga ko‗ra resiprok (antagonistik) va qaytar, presinaptik va postsinaptik tormozlanishlar farqlanadi. 17 I.M.Sechenov 1862 yili MAT da tormozlanish hodisasini kashf etdi. Markaziy neyron, agar qo‗zg‗aluvchan holatda bo‗lsa, unda yangi qo‗zg‗alish hosil qilib bo‗lmaydi yoki juda qiyinchilik bilan hosil bo‗ladi. Demak, neyronga qo‗zg‗alish kelishi tufayli reflektor yo‗lda tormozlanish paydo bo‗ladi. Agar oraliq miyaning ko‗rish bo‗rtiqlariga osh tuzining kristali qo‗yilsa, baqaning orqa miya refleks vaqti uzayadi, ya‘ni refleks tormozlanganligidan dalolat beradi. Bu asosida I.M.Sechenov oraliq miyaning talamus qismida orqa miya reflekslariga tormozlovchi ta‘sir etuvchi asab markazlar mavjud, degan xulosaga keldi. Faqat so‗nggi yillarda, MAT ning bu bo‗limlarida retikulyar formasiya yadrolari joylashganligi va ularning orqa miya reflektor faoliyatiga tormozlovchi, miya po‗stlog‗iga esa aktivlashtiruvchi ta‘sir etishi aniqlandi. Qo‗zg‗alish va tormozlanishning o‗zaro ta‘siri asab tizimining umumiy xususiyatlaridan biridir. Asab markazi neyronlarida qo‗zg‗alish va tormozlanishning o‗zaro ta‘siri natijasida odatdagi, tabiiy reflektor harakatlar bajariladi. Agar, orqa miyali baqani orqa oyoqlaridan biri ta‘sirlansa, u bukiladi va qarama-qarshi oyoqning bukiluvchi mushak va ta‘sirlangan oyoqning yoyiluvchi mushak asab markazlari tormozlanadi. Bunday tormozlanish resiprok yoki antagonistik tormozlanish deb ataladi. Bu tormozlanishning mexanizmi Dj.Ekklos va uning xodimlari tomonidan aniqlanishicha, quyidagidan iborat: orqa miya gangliysining psevdounipolyar hujayrasi aksonlari orqa miyada tormoqlanadi. Ulardan biri bukiluvchi mushaklarni nervlantiruvchi motoneyronlarda, ikkinchisi esa yoyiluvchi mushakni nervlantiruvchi motoneyronda tormozlovchi sinaps hosil qilgan neyronlarni qo‗zg‗atadi. Demak, afferent asabni ta‘sirlanishi bir vaqtning o‗zida mushakni bukuvchi asab markazini qo‗zg‗atadi, mushakni yoyivchi asab markazini esa tormozlaydi. Orqa miyadan chiqayotgan motoneyron aksonining yon kollaterali (yon tarmog‗i) Renshou hujayrasiga tutashadi. U esa tormozlovchi sinapslar yordamida motoneyronga bog‗lanadi. Motoneyronning faollashuvi Renshou hujayralarida ham qo‗zg‗alish paydo qiladi. Bu qo‗zg‗alish Renshou aksoni orqali yana 18 motoneyronlarga qaytadi. Ular ta‘siridan postsinaptik membranada hosil bo‗lgan giperpolyarizasiya, ya‘ni tormozlanish, Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|