G. M. K. Djabbarova, Z. A. Mamatova, U. R. Yusupova, I. I. Karimova, S. O. Mirzakulov oliy nerv faoliyati va
Birinchi hamda ikkinchi signal tizimlari bilan po‘stloq osti tuzilmalarining
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
5.4. Birinchi hamda ikkinchi signal tizimlari bilan po‘stloq osti tuzilmalarining
o‘zaro munosabati Odam xulq-atvorining har bir aktida neyronlararo aloqalarning uch guruhi: 1) shartsiz reflektor aloqalar; 2) birinchi signal tizimining vaqtincha aloqalari; 3) ikkinchi signal tizimining vaqtincha aloqalari ishtirok etadi. Shu aloqalarning hammasi shakllanadigan asab strukturalari doimo o‗zaro ta‘sir etuvchi uchta instansiyani tashkil etadi. Odamning xulq-atvori ikkala signal tizimi hamda po‗stloq osti tuzilmalarining birgalashib ishlashi natijasi ekanligi xulq-atvorning fiziologik mexanizmlarini analiz qilishda ma‘lum bo‗ladi. Ikkinchi signal tizimi, I. P. Pavlov so‗zlari bilan aytganda — «odam xulq- atvorining oliy regulyatori» birinchi signal tizimidan ustun bo‗lib, uni bir qadar bosib turadi. Shu bilan birga birinchi signal tizimi ikkinchi signal tizimining faoliyatini bir qadar nazorat qiladi. Ikkinchn signal tizimining vujudga kelishi birinchi signal tizimini sifat jihatidan o‗zgartiradi. Ikkinchi signal tizimining iltimoiy taqozasi borligi birinchi signal tizimiga ham ta‘sir etadi: odamda birinchi signal tizimining reaksiyalari ham iltimoiy muhitga anchagina bog‗liq. Birinchi va ikkinchi signal tizimlarining faoliyati amaliyotda tekshiriladi. Shartli reflektor reaksiyalar orgaizm yashab turgan tashqi sharoitga muvofiq bo‗lmasa, bu hol reaksiyalarning qayta qurilishiga sabab bo‗ladi, vaqtinha aloqalar o‗zgaradi, muayyan shartli reflekslar tormozlanadi. Ikkinchi signal tizimining funksiyalarida amaliyot nazorati ayniqsa muhim. So‗z ish bilan mustahkamlanishi lozim, degan ma‘lum ibora shundan kelib chiqqan. Ikkala signal tizimining faoliyati, umuman miya yarim sharlari po‗stlog‗ining faoliyati po‗stloq ostidagi tuzilmalar bilan murakkab munosabatda bo‗ladi. Odam o‗zining shartsiz reflektor reaksiyalarini ixtiyoriy ravishda tormozlay oladi, o‗z 160 instinktlari va emosiyalarining ko‗pgina ko‗rinishlarini to‗xtatib tura oladi. Odam og‗rituvchi ta‘sirotlarga javoban kelib chiqadigan himoyalanish reflekslarini, ovqatlanish va jinsiy reflekslarni to‗xtatib tura oladi. Shu bilan birga po‗stloq ostidagi yadrolar, miya stvolining yadrolari va retikulyar formasiya miya po‗stlog‗ining normal tonusini saqlab turadigan impulslarning manbalari hisoblanadi. Miya po‗stlog‗i bilan po‗stloq osti tuzilmalarining o‗zaro munosabatini noto‗g‗ri tushunish ba‘zi olimlarning odam tafakkurlarida go‗yo miya po‗stlog‗i emas, balki go‗yo po‗stloq osti tuzilmalari yetakchi rol o‗ynaydi, ya‘ni odamning ongli faoliyat a‘zosi emas, balki instinktiv faoliyat markazlari yetakchi rol o‗ynaydi, degan butunlay noto‗g‗ri xulosalarga olib keldi. Odamning psixik hayotida ongsiz instinktiv mayllar go‗yo yetakchi rol o‗ynaydi, degan noto‗g‗ri tasavvurni avstriyalik psixiatr 3. Freyd bayon qilgan edi. Uning fikricha, ongsiz biologik mayllar (shu jumladan Freyd alohida ahamiyat bergan jinsiy instinkt) odam psixikasini anchagina belgilab beradi. Freydning fikricha, ana shu mayllar ijtimoiy ahloq talablariga zid bo‗lib, ular bilan murosa qilolmaydi. Jamiyat a‘zosi bo‗lgan odam ijtimoiy ahloq talablariga bo‗ysunishga majbur. Jinsiy instinktni to‗xtatib turish zarurati, Freydning fikricha, «sublimasiyaga» olib keladi, ya‘ni odam jamiyat manfaatlariga mos keluvchi faollikning boshqa shakllariga: ishlab chiqarishdagi mehnatga, badiiy va ilmiy ijodiyotga, ijtimoiy faoliyatga o‗tadi. Freyd bu tasavvurlarga biologik tomon bilan ijtimoiy tomon o‗rtasidagi nizo g‗oyasini asos qilib oladi. Shunga tayanib, Freyd kishilarda normal xulq-atvorning turli o‗zgarishlarini izohlab berdi. Freydning xatosi shuki, u tabiiy, tug‗ma instinktlarning rolini haddan tashqari oshirib yuboradi, odamning ijtimoiy tarbiyasi bilan vujudga keladigan ongli tafakkurning ahamiyatiga yetarli baho bermaydi, iltimoiy tomon bilan biologik tomonni noto‗g‗ri qarshi qo‗yadi. Patologik shaxslarda ongli tomon bilan instinktiv tomonning normal birligi (ong birlamchi ekanligiga asoslangan birlik) buzilganligi odam xulq-atvorini izohlashga asos qilib qo‗yilishi mumkin emas. Freyd ta‘limoti odam xulq-atvorining ongli instinktiv komponentlari o‗rtasidagi munosabatlarni fiziologik norma asosida emas, balki 161 patologiya asosida ta‘birlashga behuda urinishdir. Ikkinchi signal tizimi yetakchi rol o‗ynagani holda birinchi va ikkinchi signal tizimlari o‗zaro bog‗liq, degan Pavlov konsepsiyasi, miya po‗stlog‗i yetakchi rol o‗ynagani holda miya po‗stlog‗i bilan po‗stloq osti tuzilmalarining o‗zaro ta‘siri haqidagi konsepsiya Freydning tasavvurlari ilmiy jihatdan asossiz ekanligini ko‗rsatib, ularni rad etadi. Po‗stloq osti tuzilmalarining rolini oshirib yuborishning yana bir shakli U. Penfildning «markaziy — ensefalik nazariya»sidir. Miya stvolining retikulyar formasiyasi ba‘zi farmakologik preparatlar bilan zaharlab qo‗yilsa, bu formasiya miya po‗stlog‗iga faollashtiruvchi ta‘sir etmay qo‗yadi va ong (xush) yo‗qolib, mudroq bosadi va uyqu keladi. Shunga asoslanib, Penfild bosh miyada tafakkur va ong har xil lokalizasiyaga ega: tafakkur katta yarim sharlar po‗stlog‗ining funksiyasi, ong esa bosh miya stvolidagi «markaziy — ensefalik tizim» ning funksiyasidir, deb xulosa chiqaradi. Penfild o‗z nazariyasining asossiz ekanligiga ishonib, undan voz kechgan bo‗lsa-da, bu nazariyaning baribir o‗z tarafdorlari bor. Bu «nazariya» ning xatosi, birinchidan, shundan iboratki, u ongni tafakkurdan sun‘iy ravishda ajratib qo‗yadi. Ikkinchidan, retikulyar formasiyadan miya po‗stlog‗iga faollashtiruvchi impulslar kelmaganda ong (xush) ning yo‗qolishi uning retikulyar formasiya funksiyasi ekanligidan mutlaqo guvohlik bermaydi. Uyqu arteriyalari qisilganda ham bosh miya po‗stlog‗ining qonga yolchimay qolishi natijasida ong (xush) yo‗qoladi, ammo shunga asoslanib, ong uyqu arteriyalariga bog‗liq yoki qonda joylashgan, deb xulosa chiqarish hech mumkin emas. Ong, tafakkur katta yarim sharlar po‗stlog‗ining funksiyalaridir, bu funksiyalar yuzaga chiqishi uchun miya po‗stlog‗i, po‗stloq osti tuzilmalari va reseptor apparatlarning jami yig‗indisi normal munosabatda bo‗lishi kerak, bu esa organizm bilan tashqi muhitning adekvat o‗zaro ta‘sir etishini ta‘minlaydi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|