G. Rafiqova F. Nishonova, O‘zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti fanidan ma’ruza matni

YAdrosiz hududlar maqomi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov BMT Bosh Assombleyasining 48-sessiyasida so‘zlagan nutqida Markaziy Osiyoni yadrosiz zona, deb e’lon kilish tashabbusini ilgari surdi. «Hozirgi zamon voqeligi shundayki, bir mamlakatning xavfsizligi boshqa davlat hisobidan ta’minlanishi mumkin emas» – dedi yurtboshimiz o‘z nutqida, mintaqa xavfsizligini butun jahon xavfsizligi muammolaridan ajratgan holda ko‘rib bo‘lmaydi. SHunga asoslanib, O‘zbekiston yadro qurolining batamom tugatilishi uchun, yadro qurolini tarqatmaslik to‘g‘risidagi shartnomaning samarali harakat qilishi va uning hech bir muddatsiz uzaytirilishi uchun harakat qiladi.... O‘zbekiston Markaziy Osiyo mintaqasining yadrosiz zona, deb e’lon qilinishining qat’iy tarafdoridir».
Mazkur tashabbus Prezidentimizning 1996 yil dekabrda bo‘lib o‘tgan EXHT Lissabon uchrashuvida so‘zlagan nutqida yana bir bor yig‘ilganlar e’tiboriga havola etildi. Anjuman qatnashchilari Markaziy Osiyoni yadrosiz zona, deb e’lon qilish haqidagi fikrini katta qoniqish bilan kutib oldilar.
1997 yil aprel oyida Jeneva shaxrida Markaziy Osiyodagi besh davlat ekspertlari mintakaviy guruhining birinchi yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. O‘sha yili iyun oyida O‘zbekiston hay’ati birinchi bor atom energiyasi bo‘yicha xalqaro agentlik (MAGATE) boshqaruvchilari kengashining Vena shahrida bo‘lib o‘tgan navbatdagi sessiyasida ishtirok etdi. O‘zbekiston hay’ati rahbarining rasmiy bayonotida O‘zbekiston Respublikasi va mintaqadagi boshqa davlatlarning yadrosiz zona tashkil etish borasidagi qarashlari bayon etildi.
1997 yil 14-16 sentyabr kunlari Toshkentda «Markaziy Osiyo - yadro qurolidan xoli zona» mavzuida xalqaro konferensiya bo‘lib o‘tdi. Unda 56 mamlakatdan va 16 xalqaro tashkilotdan 200 dan ortiq kishi ishtirok etdi. Islom Karimovning mazkur anjumandagi nutqida bayon etilgan yadroviy xavfsizlikni ta’minlash choralari hakidagi fikrlari anjuman qatnashchilari tomonidan to‘la ko‘llab-quvvatlandi
Xo‘sh, «YAdrosiz zona»ning qanday mezonlari bor? Xalqaro amaliyotda bunday hududlarni belgilashning yagona mezoni yo‘q. CHunki har bir mintaqa o‘z xususiyati va ahamiyatiga ega. Ammo, tadqiqotchilar yadrosiz zona tushunchasini shunday izohlaydilar: «YAdrosiz zona qurol-yarog‘larni cheklash, yadroviy nizo chiqishi xavfini kamaytirish, mazkur zonaga kiradigan mamlakatlar xavfsizligini mustahkamlash va 1968 yilda imzolangan yadro qurolini tarqatmaslik haqidagi shartnomaning hayotga tatbiq etilishiga ko‘maklashish vositasidir. Xalqaro shartnoma asosida yadro qurolini sinash, ishlab chikarish va joylashtirish taqiqlangan, shuningdek, uning hududida va unga qarshi yadro qurolini qo‘llash taqiqlangan zona – yadrosiz zona xisoblanadi».
1999 yil 1 fevralda Toshkentda Markaziy Osiyoda yadro qurolidan xoli hudud yaratish to‘g‘risidagi bitim loyihasini ishlab chiqish bo‘yicha mintaqaviy ekspertlar guruhining 3 kunlik sessiyasi bo‘lib o‘tdi («Toshkent oqshomi», 1999 yil 3 fevral).
Bugungi kunda yadrosiz zonalar butun er sharining 70 foizini tashkil etadi. Dunyoning ko‘pgina davlatlari yadrosiz zonalar haqidagi 6 ta shartnomani qo‘llab-quvvatlamoqdalar.

1. 
   Antarktida shartnomasi 1959 yil 1 dekabrda qabul qilindi va 1961 yil 3 iyunda kuchga kirgan.
   
2. 
   Lotin Amerikasi va Karib havzasida yadro qurolini taqiqlash haqidagi Tlatelolko shartnomasi 1967 yil 14 fevralda qabul qilindi va u 1969 yil 25 aprelda kuchga kirgan.
   
3. 
   Tinch okeanining janubiy qismini yadrosiz hududga aylantirish haqidagi Raroton shartnomasi 1985 yil 6 avgustda qabul qilindi va 1986 yil 11 dekabrda kuchga kirgan.
   
4. 
   Janubiy-SHarqiy Osiyoni yadro qurolidan xoli hududga aylantishsh haqidagi Bankok shartnomasi 1995 yil 15 dekabrda qabul qilindi.
   
5. 
   Afrikani yadro qurolidan xoli hududga aylantirish haqidagi Pelindab shartnomasi 1999 yil 11 aprelda qabul qilindi.
   

Majburiyatlari 7 ta. YAdro quroliga ega davlatlar (5 ta). Majburiyatlari 3 ta («Hayot va qonun», 2005, №2, 38-39 b.) .

6. 
   Markaziy Osiyoda yadrosiz zona tashkil etish tug‘risidagi Semipalatinsk (Qozog‘iston) shartnomasi 2006 yil 8 sentyabrda qabul qilindi va Markaziy Osiyodagi 5 ta davlat rahbarlari tomonidan imzolandi.
   

Demak, dunyoning 110 mamlakati, ya’ni jahon hamjamiyatining yarmidan ko‘pi yadro kurolidan butunlay voz kechish tarafdoridirlar (1. Sobirova SH. YAdro qurolidan xoli zona. Ma’rifat, 2006, 12 iyul).
Bundan maqsad, yadro quroli mavjud bo‘lgan hududlarni cheklash, yadro urushi xavfini kamaytirishdir.
Markaziy Osiyoda yadrosiz zona barpo etish haqidagi O‘zbekiston tashabbusi BMT va jahon jamoatchiligi tomonidan to‘la qo‘llab-kuvvatlanmokda. Bu taklif BMT Bosh Assambleyasining sessiyalarida muhokama qilindi va maxsus rezolyusiya qabul qilindi.
Markaziy Osiyoda yadro qurolidan xoli hudud barpo etish faqat mintaqadagina emas, balki jahonda ham tinchlik va barqarorlikni mustahkamlashga xizmat qiladi.
Bugungi kunda jahon hamjamiyatida iqtisodiy, harbiy qudrat bilan birgalikda mamlakatdagi demokratik jarayonlarning xarakteri bilan davlatlarning obro‘-e’tibori belgilanmoqda. SHu jihatdan olganda, O‘zbekistonda bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgan demokratik jarayonlar jahon hamjamiyatida mustahkam o‘rin egallashga va milliy manfaatlarimiz asosida tashqi siyosat yuritishga imkoniyat yaratmoqda.
Bugungi kunda jahon hamjamiyatida iqtisodiy, harbiy qudrat bilan birgalikda mamlakatdagi demokratik jarayonlarning xarakteri bilan davlatlarning obro‘-e’tibori belgilanmoqda. SHu jihatdan olganda, O‘zbekistonda bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgan demokratik jarayonlar jahon hamjamiyatida mustahkam o‘rin egallashga va milliy manfaatlarimiz asosida tashqi siyosat yuritishga imkoniyat yaratmoqda.
Mustaqil davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) va Markaziy Osiyo davlatlari hududlarida tuzilgan quyidagi xalqaro va mintaqvaiy tashkilotlarni ko‘rsatib o‘tish mumkin:

1.