Hududlarni rivojlantirish nazariyalari

“HUDUDLARNI RIVOJLANTIRISH NAZARIYALARI”


fanidan
ma’ruza mashg‘ulotlari uchun o‘quv materiallari


1-Mavzu. Hududlarni rivojlantirishning va hududiy majmualarning nazariy asoslari.(2 soat)
Reja:

1. 
   Hududlarni rivojlantirish va hududiy majmualarning mohiyati va ularning shakllari.
   
2. 
   Hududiy tizim (sistema) va tizim-tarkib ilmiy g‘oyasining mohiyati.
   
3. 
   Rayonlashtirish- hududlarni rivojlantirishning asosiy mohiyati.
   
4. 
   Kompleks, sistema, rayon o‘rtasidagi aloqadorlik.
   

1. 
   Hududlarni rivojlantirishda hududiy majmualar va ularning shakllari
   

Har qanday fan o‘zining tadqiqot ob’ekti va predmeti, metodi va metodologiyasi (usuli va uslubiyoti), asosiy tushuncha va qonuniyatlari hamda tamoyillariga ega. SHu nuqtai nazardan geografiya fanining o‘rganish ob’ekti va predmeti, eng muhim tamoyili hudud hisoblanadi. Hududga geografik yondoshuv esa hamma vaqt kompleks xarakterda bo‘ladi. Ayni vaqtda hudud qator geografik o‘zak tushunchalar-hududiy mehnat taqsimoti, rayon, hududiy tizim va hududiy majmua kabilarning asosida yotadi. Binobarin, hududning «egasi», qanday ko‘rinishda bo‘lmasin, albatta va faqat geografiyadir.
YUqoridagi mohiyatan geografik ma’noga ega bo‘lgan hudud (falsafiy ma’noda-makon) nafaqat ushbu fan uchun, balki ba’zi turdosh fanlar uchun ham muhimdir. Masalan, tarixan iqtisodiy geografiya negizida vujudga kelgan va u bilan yaqindan aloqada bo‘lgan mintaqaviy iqtisodiyot ham bevosita hudud yoki mintaqa bilan ish tutadi. Ammo shu o‘rinda unutmaslik lozimki, har qanday hudud ham mintaqa bo‘laolmaydi, masalan, universitet joylashgan hudud aslo mintaqa emas. Demak, mintaqa (uni to‘g‘ridan-to‘g‘ri an’anaviy geografik, aniqrog‘i tabiiy geografik mintaqalar, tabiiy, iqlim, tuproq zonalari bilan chalkashtirish nodurust) ham hudud, biroq u kattaroq ko‘lamdagi hududni anglatadi.
Ikkinchidan, mintaqaviy iqtisodiyotni hududiy iqtisodiyot ko‘rinishida qabul qilish ham noto‘g‘ridir. Sababi mintaqaviy iqtisodiyotning amaliy tomoni-mintaqaviy siyosatni hududiy siyosat shaklida talqin qilish umuman boshqacha mazmunga olib keladi. Bunday siyosat mamlakatning ichki qismiga emas, uning maydoni, chegarasiga qaratilgan bo‘lib qoladi-ki, bu hozirgi zamon mintaqaviy siyosatning mazmun, maqsad va mohiyatiga tamomila ziddir.
Ta’kidlash joizki, ushbu tushunchalar, jumladan hududiy tarkib, tizim, hududiy majmua hamda rayon mohiyat va mazmunan bir-biriga juda yaqin turadi va ular o‘rtasidagi farq uncha katta emas. Lekin, fanning asosiy vazifasi aynan ana shunday «nozik» yoki «yupqa» farqlarni ilg‘ash, o‘xshashlikdan noo‘xshashlik va noo‘xshashlikdan o‘xshashlikni topish, keng fikrlab aniq xulosa chiqarish, kattada kichikni, kichikda esa kattani ko‘ra bilishdan, hodisa va voqeliklarni o‘rtasidagi aloqadorlikni anglash asosida tegishli qonuniyatlarni aniqlashdan iboratdir.
CHindan ham hududlarni rivojlantirish uchun kompleks yoki majmua muhim ahamiyat kasb etadi. «Kompleks» tushunchasi lotinchada birikma, rus tilida «sochetanie» ma’nosini anglatadi. Uni o‘zbek tilida shartli ravishda «majmua» shaklida qabul qilish mumkin. Ammo, hududiy majmua va majmuali yondoshuv aynan bir xil emas, chunki birinchisi ob’ektiv borliq, ikkinchisi esa unga metodik yondoshuv, birinchisi ot shaklida kelsa (nima?), ikkinchisi sifat ko‘rinishiga (qanday?) ega.
Tabiiyki, ichki jihatdan murakkab ob’ektlarga (hodisalarga) shunga mos ravishda keng qamrovli, ya’ni kompleks yondoshuv talab etiladi. SHu bilan birga bunday metodologik yondoshuv geografiya fanida an’anaviy ahamiyatga ega bo‘lib, u uncha murakkab bo‘lmagan oddiy voqeliklarni tahlil va tadqiq qilishda ham qo‘llaniladi.
Kompleks «komplekt» tushunchasiga ham yaqin. Ikkisida ham sanog‘i ko‘p, qamrovi keng hodisa yoki narsalar tushiniladi. Biroq, komplektda ma’lum maqsad, ehtiyojlar uchun tashkil etilgan narsalar to‘plami (avtomobil qismlari, rangli qalamlar, maktab anjomlari komplekti va h.k.) nazarda tutiladi. Odatda, bu yig‘indi to‘plamlar cheklangan va to‘la bo‘ladi, kompleksning esa qat’iy chegarasi yo‘q va uni aniqlash muhim.
Ayniqsa bunday chegara kompleks yoki majmuali yondoshuv uchun zarurdir. Ko‘p hollarda geografiya fani uchun kompleks tadqiqotlarning o‘ta zarurligi va ahamiyatligini e’tirof etgan holda, o‘rganiladigan voqelikka nihoyatda keng, ya’ni haddan tashqari atroflicha qaraladi. Bunday holatlarda ba’zan o‘rganilayotgan yoki tahlil va tadqiq qilinayotgan masalaning o‘zi «ko‘rinmay» qoladi va bir tekisda qamrab olingan hodisalar orasida «yo‘qolib» ham qoladi. Masalan, transport yoki qo‘shma korxonalar geografiyasini o‘rganishda aslo aholining tabiiy harakati kerak emas. Xuddi shunday, sof demografik yoki demogeografik (geodemografik) muammolar tahlil qilinayotganda ishlab chiqarishni hududiy tashkil etishga ta’sir etuvchi omillarni bilish umuman talab etilmaydi. Binobarin, qanday kompleks yondoshuv aniq, muayyan maqsadga qaratilgan va bevosita aloqador bo‘lgan hodisa yoki voqeliklarni (daraxt va uning shoxlarni, shoxchalarini emas) qamrab olish kerak.
Hududiy majmualar hududlarni rivojlantirishning barcha tarkibiy qismlari uchun xos va ularning «umumiy maxraji» hisoblanadi. Hududlarni rivojlantirishda dastlab N.N.Kolosovskiy tomonidan yaratilgan (hududiy ishlab chiqarish majmualari, 1947) va bu o‘sha davrdagi fanning mohiyatiga (iqtisodiy, ya’ni ishlab chiqarish joylashuviga) muvofiq kelgan. CHunki, hududiy majmualar nafaqat sanoat yoki qishloq xo‘jaligida, transportda, balki aholiga xizmat ko‘rsatish, ijtimoiy sohalarda ham mavjud (sport majmuasi, tibbiyot, ta’lim muassasalarining majmua ko‘rinishda hududiy tashkil etilishi va h.k.). Qolaversa, hududiy majmualar hatto siyosiy fanlarga ham xosdir. SHu bois, hozirgi kunda hududiy ishlab chiqarish majmualari emas, balki kengroq hududiy majmualar to‘g‘risida so‘z yuritish to‘g‘riroq bo‘ladi.

2.