Garayli orxan baloglan oğlu (magistrin a a. s.)

Cədvəl 1.9

İnteqrasiya-korporativ münasibətlərin konseptual təhlil

qiymətləndirilməsinin xüsusiyyətləri

Konseptual istiqamətlər	İnteqrasiya meyillərinin təhlil qiyməti
Neoklassik	Bazarın strukturuna təsirin əsas istiqamətləri: şaquli və üfüqi effektlərin neytrallaşması ilə bağlıdır; rəqabət zəifləyir; bazara dövlət təsiri güclənir.
İnstitusional	Ən əsası – iqtisadi sistemlərdə inteqrasiya və koordinasiya problemlərinin həlli mümkünlüyü. Qarşılıqlı hərəkətlərə (sövdələşmələrin bağlan­ma­sına) mane­ələr istifadə olunan təşkilati formalardan asılıdır.
Transaksiya məsrəfləri nəzəriyyəsi	Transaksiya məsrəflərinə təsir edən inteqra­siyanın müsbət qiymətləri. Transaksiya məsrəf­lərinin həcmlərinin azalması azad bazar fəzasının kiçilməsi amilidir.

Belə şəraitdə iqtisadiyyatın korporativ moderlləşməsi strategiyası qloballaşma proseslərində ölkənin konstruktiv iştirakı konsepsiyasını daxil etməlidir (bax: cədvəl 1.9). İqtisadi nəzəriyyənin əsas konseptual istiqamətləri inteqrasiya-korporativ münasi­bətlərin inkişaf meyillərini müsbət qiymətləndirir, burada bazar fəzasının inkişafının qlobal meyillərinə bir sıra mənfi təsirlərlə səciyyələnir.

Cədvəl 1.9-da göstərilən inkişaf nəzəriyyələrini qloballaşma nəzəriyyəsi əvəz etdi. Başqa nəzəriyyələrdən fərqli olaraq, qloballaşma nəzəriyyəsi bütün dünya ölkə­lərində (istisnasız) gedən prosesləri təsvir edir – həm inkişaf etmiş ölkələri, həm ke­çid dövrünü yaşayan ölkələri.

Geniş mənada qloballaşmaya alternativ yoxdur, çünki ölkələrin qloballaşma proseslərinə cəlb olunduğuna görə, başqa seçimi yoxdur. Bu reallıqdır və o transmilli bazarın mövcudluğu ilə özünü göstərir (bizim istəyimizdən asılı olmayaraq). Qlobal dünyada ölkələrin vəziyyəti qeyri-simmetrik olduğuna görə ölkələr qarşısında qlobal­laşma konsepsiyası çərçivəsinin öz sahəsində seçim problemi əmələ gələ bilər.

Öz sahəsinin istiqamət seçimi, qloballaşmanı xarakterizə edən meyillərin nəzərə alınması ilə həyata keçirilir.

Ədəbiyyatda konstruktivizm haqqında deyilir ki, o, problemlərin həllinə yönəl­miş prinsip və fikirlərin xüsusi sistemidir, sosial-iqtisadi təfəkkürün müəyyən kon­servativ istiqamətidir. Ümumiyyətlə, bu ideoloji-təcrübi istiqaməti dəstəkləyərək, biz, konstruktiv rasionalizm mövqelərində dayanırıq, çünki o, bizim tədqiqatlarımızın obyekti – cəmiyyətin və iqtisadiyyatın korporativləşməsinə aid fəal qurucu, sosial­yönümlü proses kimi izah olunur. Bu proses, cəmiyyətimizdə resurs imkanlarına, onların Azərbaycan cəmiyyətinin tarixi-inkişafı ənənələrinə söy­kə­nərək, sağlam düşüncə bazasında planlı istifadəsinə, xalqın mentalitetinə arxalanır.

Müasir proseslərin təhlili onu göstərir ki, qloballaşma rəqabətin şərtlərinin dəyi­şil­məsinə səbəb olub, lakin dövri inkişafın və qiymət rəqabəti mübarizəsinin xasiy­yətini dəyişməyib. Dəyişikliklər aşağıdakı məqamlara toxunub:

- TMK-rın kiçik və orta biznesi özlərinə tabe etməsi ilə (submüqavilələr, fran­çayzinq, lizinq, vençur maliyyələşdirmə və başqa sistemlər vasitəsi ilə) qlobal rəqabət subyektlərinə çevrilməsi. R.Quliyevin fikrincə, ”TMK-in hökmranlığı ğüclənməkdə davam edir və bu proses TMK-ın dünya iqtisadiyyatının regionları üzrə qeyri-bərabər strategiyalarının təsiri alnında inkişaf etmiş, inkişaf etməkdə olan və keçid ölkələri regionları arasında rəqabət mühitini fərqli biçimlərdə etgiləyir”;

- ticarət sahələrinin inteqrasiyası, iri şirkətlərin nəzarəti altında olan alternativ əmtəə göndərənlər və yeni əmtəələr haqqında tam məlumatın əldə edilməsi;

- rəqabətə dövlət təsiri rolunun dəyişilməsi, özü də ki, dövlətin iqtisadi subyekt­lərin münasibətlərinə qarışmaqdan imtinası istiqamətində yox (bu barədə radikal və liberal iqtisadçılar təkidlə danışırlar), əksinə dövlətin yeni strateji funksiyalarının əhə­miyyətinə görə, onun rolunun güclənməsi (terrorizmlə mübarizə, iqtisadi-infor­masiya təhlükəsizliyinin möhkəmlənməsi, milli maraqların müdafiəsi məqsədi ilə iqtisa­diyyatların mövqeləndirilməsi və s.);

- proqram-məqsədli inkişaf və cəmiyyət əhəmiyyətli proseslərin tənzimlən­mə­sinin güclənməsi vasitəsi ilə, cəmiyyətin müxtəlif tələbatları prioritetlərinin razılaş­dırılmasının vacibliyi;

- standart məmulatların kütləvi istehsalına yönəlmiş strateji marketinqdən tək-tək sifarişlərin təmin edilməsinə keçid (məhsulların ayrı-ayrı seqmentləri üzrə);

- milli iqtisadiyyatın və onun subyektlərinin rəqabətə davamlılığının qalxması üçün elmi-texniki innovasiyaların rolunun yüksəlməsi;

- investisiya-innovasiya layihələrinin birgə reallaşdırılması üçün bazarda müxtəlif növ ortaqlığın və alyansların formalaşması.

Müasir şəraitdə milli iqtisadiyyatın sosial-iqtisadi effektliyinin və rəqabətə da­vam­lılığının qaldırılmasının əsası onun liberallaşması deyil. Bizə elə gəlir ki, bunun üçün, birincisi, innovasiya-sərmayə kapitalının inkişafıdır; ikincisi, iri korporativ qu­rum­ların potensialının fəal istifadəsidir; üçüncüsü, təbii resurs potensialının möv­cudluğu və onun effektli istifadəsi və cəmiyyətin peşə savadının artırılması.

Ölkədə belə vəziyyət alınıb ki, maliyyə-təşkilat sistemləri inkişafının ənənəvi meyillərindən heç birinin üstünlüyü yoxdur, çünki dünyada inteqrasiya modellərinin və korporativ idarəetmənin müxtəlif komponent və mexanizmlərinin qarşılıqlı prosesi gedir.

Müasir Azərbaycan müxtəlif, mühüm ictimai altsistemlərin: sosial-iqtisadi, siyasi-mədəni, o cümlədən sosial-etik altsistemlərin eyni vaxtda təşəkkül tapdığı bir sistemdir. Bütün bunlar məcmu şəkildə keçid dövrünün xüsusi modelini təşkil edir. Uyğun olaraq Azərbaycanın işgüzar iqtisadi mühitində mövcud olan etik norma və prinsiplər də hələlik təşəkkül prosesindədir və onları keçid dövrü baxımından qiymətləndirmək lazımdır. Onlar totalitar və avtoritar iqtisadiyyat dövründən miras qalan və qərbin işgüzar mədəniyyətindən götürülmüş və hələ ki, özünü təsdiq edə bilməyən davranış stereotiplərinin özünəməxsus konqlomeratından ibarətdir.

Azərbaycanın iqtisadi mühitinin, xüsusilə də biznesin etikasının «yaratmaz» vəziyyəti ölkədə təzəlikcə təşəkkül tapan sahibkarlığın etik aspektlərinə diqqətsizlik ucbatından yaranmışdır Etik problemlər, həmçinin tədqiqatçıların və mütəxəssislərin də diqqətindən kənardadır. Bu sahədə elmi araş­dırmalar yox dərəcəsindədir. Bir çox xarici ölkələrdə isə biznes etikasına xüsusi əhə­miyyət verilir.

Əgər Azərbaycan cəmiyyəti islahatlar yolunu seçmişdirsə, onda dərk olunmalıdır ki, iqtisadi islahatlar – həmçinin etika və mənəviyyatların islahatlarıdır. Müqa­vilələrin aşağı keyfiyyətdə olması, həmçinin onun şərtlərinə riayət olunmaması biz­nes­menin nüfuzuna xələl gətirməsindən başqa onun bazardan sıxışdırılıb çıxarıl­masına bərabərdir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan cəmiyyətinin qarşısında insanların mentalitetini dəyişmək, etika ilə biznesin vəhdətini təşkil etmək, şüurlu surətdə riskə getməyi bacaran, qəbul edilmiş qərarın məsuliyyətini daşımağa hazır olan yeni bir nəslin formalaşdırılmasına ehtiyac vardır.

Hazırda sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan bir çox vətəndaşlar özlərini etik çərçivə ilə məhdudlaşdırmaq istəmirlər, çünki «etikalı» biznesin daha mənfəətli, «etikasız» biznesin isə daha mənfəətsiz fəaliyyəti üçün şərait yaradılmayıb. Elə şərait yaradılmalıdır ki, etik biznes daha çox gəlir gətirən olsun.

II FƏSİL. Azərbaycanda İrİ BİZNES strukturlarının funksİonal mexanİzmİnİn və xarİcİ İqtİsadİ fəalİyyətİnİn kompleks qİymətləndİrİlməsİ
2.1. İri biznes strukturlarının fəaliyyətinin empirik qiymətləndirilməsi
Sivil inkişaf istiqamətlərini qavrayaraq Azərbaycan iqtisadiyyatının və cəmiyyə­tinin yeniləşməsi davam edir. Yeni problemlərin yaranması və bunların həlli iqtisa­diy­yatın maliyyə-istehsalat yaşamının bərpasına yönəlmiş müasir institusional trans­formasiyalarla və yeni əsrin çağırışlarına cavab verən fəal iqtisadi yüksəliş yollarının axtarışı ilə bağlıdır.

Bu, iqtisadi inkişafın ən perspektiv seqmentlərində işləyən müasir mexanizm və üsulların formalaşmasını və istifadəsini tələb edir. Belə mexanizmlərdən biri, mexa­nizm­lər kateqoriyası çərçivəsindən kənara çıxıb, sosial məfhuma keçən cəmiyyətin müasir sosial-iqtisadi və maliyyə inkişafına yönəlmiş korporativ idarəetmədir. Bu­rada, sadəcə, korporativ prinsiplərdə qurulmuş, korporativ struktur, alyans və asso­siasiyalardan söhbət getmir, əsas məqsəd ölkənin gələcək iqtisadiyyatının özəyi olan iri korporasiyaların formalaşmasıdır. Bu halda nəzərə alınmalıdır ki, «iri korpora­siyaların maliyyə cazibəsi – dünyanın iqtisadi münasibətlərinin reallığıdır».

Təcrübədə və nəzəriyyədə «korporativ idarəetmə» kateqoriyasının geniş şərhi həm onun mahiyyəti tərəfindən, həm də sosial-iqtisadi münasibətlər sis­temində onun real rolu və yeri baxımından yayılmışdır. Bu halda müəyyən çoxsaylı, mürəkkəb, çoxfunksiyalı mövcudluq təşəkkül tapmışdır və bunu yalnız «korporativ idarəetmə» termini ilə müəyyən etmək olmaz (bu termin çox geniş şərh olunur).

Sosial-iqtisadi və təşkilatçılıq fenomeni mənasını daşıyan baş kateqoriyanın əsas tərkib elementləri bunlardır: korporativ münasibətlər və korporativ struktur, bunlar da yekunda «korporativ iqtisadiyyat və iqtisadiyyatın korporativ sferası» kimi sim­bioz məfhumları yaradıblar.

Anlam cəhətdən «korporativizm» kateqoriyası sadədir və latınca «birlik» demək­dir (ittifaq, birləşmək mənasında). Bununla əlaqədar korporativizmin bir çox nəzə­riyyəvi konstruksiyaları təşkilati-struktur sistemlərlə əlaqədədir. Bu sistemlər insan­ları və iqtisadi subyektləri müxtəlif növ təşkilat və assosiasiyalarda birləşdirir, mül­kiyyətin ümumi prinsiplərini, gəlirlərin qazancı və paylaşdırılmasını müəyyən­ləşdirir. Qeyd etmək lazımdır ki, «qarşılıqlı hərəkətlər» məqsədyönlü deyil, bu insanların maraq­larının üst-üstə düşməsi nəticəsində qarşılıqlı köməyin, anlaşmanın və dəstəyin təbii nəticəsidir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində korporativ münasibətlər müəyyən korporativ qurumlar çərçivəsində reallaşır, bu qurumların məqsədyönümü gəlir əldə etməklə bağlıdır. Beləliklə, biz əlavə olaraq yeni bir kateqoriya-«kor­porativ biznes» əldə edirik. Bu kateqoriya əvvəl baxılan kateqoriyaların sintezidir.

İnsanların həyatı və fəaliyyəti cəmiyyətlə sıx bağlıdır: onlar, birincisi – mülkiy­yət münasibətlərinin xüsusiyyətlərindən irəli gələn mülki-sosial və bölgü münasibət­lərindən; ikincisi – real fəaliyyət prosesində onlar müəyyən təşkilatçılıq formala­rından və tənzimləmə mexanizmlərindən birgə istifadə edirlər.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində bu münasibətlərin və qarşılıqlı hərəkətlərin məqsə­di gəlir əldə etməkdir. Gəlirin əldə edilməsi prosesi «biznes» anlamı ilə ifadə olunur və bunun spesifik forması «korporativ iqtisadiyyatın» əsası olan «korporativ biz­nesdir». Korporativizm mürəkkəb sosial-iqtisadi hadisə olaraq, bir çox alim və mütə­xəssislərin tədqiqatlarının mövzusudur. Korporativizmin genezisi bazarın və onun mexanizmlərinin inkişafı və müəyyən sosial-iqtisadi münasibətlərin uzun sürən tarixi və durumu ilə bağlıdır.

«Korporativizmin» (dar mənada «korporativ idarəetmənin») problemi mürəkkəb və çoxfunksional kateqoriyadır, özünə çevik və kompleks yanaşma tələb edir. Bu­nunla əlaqədar hesab etmək olar ki, o iqtisadi tədqiqatların sintetik istiqamətlərindən birinə aiddir. Bu istiqamətlər daimi inkişaf və mürəkkəbləşmədə öz əksini tapır və bu istiqamətdə aparılan tədqiqatların fəallaşmasını tələb edir, çünki müasir qloballaşan iqtisadiyyatda onun strateji perspektivləri göz qabağındadır.

Korporasiya anlayışı isə korporativizmdən doğmuşdur və ümumi məqsədə çatmaq üçün ayrı-ayrı şəxslərin məcmusu kimi izah edilir. Korporativizm – korpo­rativ cə­miy­yətdə mülkiyyətə birgə yiyələnmə və ya şəxsi və ictimai maraqların ödənilməsi üzrə tərəfdaş və müqavilə münasibətləridir. Korporativizm maraqlar ba­lansını təmin etmək məqsədilə kompromis təsərrüfatçılığı nəzərdə tutur. Təcrübə gös­tərir ki, məhz kon­sensus amili korporasiyanın cəmiyyətdəki rolunun artmasına şərait yaradır. Bununla yanaşı, korporasiya hüquqi şəxsdir və paylı mülkiyyəti nəzərdə tutur.

İqtisadiyyatın korporativləşməsi problemlərinə olan maraq, ilk növbədə onunla bağlıdır ki, korporativizmin ideyaları onların müəyyən vəhdət təşkil edən xüsusiy­yətlərinə baxmayaraq ənənəvi fərdi-bazar davranışı sxemindən fərqlənir.

Amma bu fərqlər, bazarın bəzi codluğunu və neqativlərini hamarlayaraq, insan­lar üçün cəmiyyətdə sivil sosial-iqtisadi münasibətlərin, yeni qarşılıqlı sosial sxem­lə­rin formalaşması imkanını yaradır. Korporativizmi sosial-iqtisadi münasibətlərinin müa­sir modeli kimi, yəni sivil biznesin modeli kimi (bəzi kor­porativ qurumlara xas olan ayrı-ayrı neqativ halları xaric edəndən sonra) qələmə vermək olar. Müxtəlif növ təşkilati-struktur qurumlar formasında müəyyən dinamizmli bir sıra prinsiplər əsa­sında inkişaf edən sosial və maliyyə-istehsalat sistemidir. Bu prinsiplər aşağı­da­kılardır: müəyyən korporativ qurumun çərçivəsində mülkiyyətin idarə edilməsində eyni hüquqi şərtlərin yaradılması; biznes fəaliyyəti prosesində qarşılıqlı hərəkət üsul­larının azad seçimi; korporativ qurumun birliyi vasitəsi ilə biznesin ayrı-ayrı iştirak­çılarının ma­raqlarının reallaşması; korporativ demokratiya; qarşılıqlı maraqların sax­lanması şərti ilə maliyyə işgüzarlığı; inteqrasiya olunmuş korporativ sistemlər çərçi­vəsində maliyyə-istehsalat mexanizmlərinin birləşməsi; qarşılıqlı maraqlar dairəsində biznesin inteqrasiyasının çoxsaylı effektlərinin reallaşması.

Elmi ədəbiyyatda və təcrübədə «korporativ idarəetmə» anlayışı çox fəal istifadə olunur. Bu anlayışın həm geniş, həm də dar mənalarına baxıla bilər.

Korporativ idarəetmənin dar mənası əsasən aşağıdakılarla bağlıdır: birincisi – şirkət səhmdarlarının maraqlarını qorumaq üçün, şirkətlərin idarəetməsində mene­cer­lərin fəaliyyətinin təmin olunması; ikincisi – səhmdarların qoyduğu sərmayəyə düşən gəlirin zəmanət mexanizminin istifadəsi; üçüncüsü – korporativ biznes proseslərinin nəticəsində korporativ qurumun maraqlarının müdafiəsi.

Korporativ idarəetmənin geniş mənası səhmdarların və menecerlərin mülkiyyətə münasibətlərini tənzimləyir və müasir ictimai-sosial quruluşda iqtisadi subyektlərin qarşılıqlı münasibətlərini xarakterizə edir.

Müasir iqtisadiyyatda olan korporativ qurumlar – müasir cəmiyyətin transfor­masiya islahatlarının xasiyyətini müəyyən edən «xüsusi sosial-iqtisadi strukturlardır».

İqtisadiyyatda formalaşan korporativ idarəetmənin və biznesin əhəmiyyəti bir çox amillərdən asılıdır: korporasiyada mülkiyyət hüquqları sisteminin optimal təşkili (və onların həvalə olunması), restrukturizasiyası və mikrosəviyyənin effektliyinin yüksəlişinə səbəb ola bilər; korporasiyada tarixən yaranan mülkiyyət bölgüsü kor­porativ idarəetmənin spesifik milli modellərini və bunlara müvafiq müəyyən qanun­ve­ricilik konsepsiya­larını və dövlətin tənzimləmə modellərini müəyyənləşdirir; mikrosəviyyədə sərmayələrin cəlb olunmasının vacib şərtlərindən biri, sərma­yədar­ların (səhmdarların, kreditorların) hüquqları müdafiə olunan korporativ idarə­etmənin «şəffaf» modelidir; korporativ idarəetmənin modeli qiymətli kağızlar bazarının inkişafı ilə sıx bağlıdır, buna görə onların dövlət tərəfindən tənzimlənməsi kompleks şəkildə apa­rılmalıdır; kapital bazarının strukturu və korporativ idarəetmənin modeli – bazar iqtisadiy­yatının bu konkret formaları vasitəsi ilə korporasiyaların maliyyə­ləşdirilməsi və təşkilatlarında olan fərqləri, sənaye sahələrinin strukturunu, işəgö­türənlər və işçilər arasında olan münasibətləri müəyyən edir; mikrosəviyyədə kor­porativ idarəetmənin modeli iqtisadi yüksəlişin əsas institu­sional tərkibi sayılır.

İqtisadi münasibətlərin müəyyənliyi (xüsusilə korporativ münasibət­lərin), yəni mülkiyyət hüquqları bölgüsü dəyişmədən bazar iqtisadiyyatının fəaliyyəti üçün prin­sipial əhəmiyyət daşıyır.

Müasir iqtisadi ədəbiyyatda mülkiyyət hüquqlarının dəqiqliyi, aydınlığı və stabilliyi iqtisadi yüksəlişin əsas amilləri kimi sayılır. Buna baxmayaraq mülkiyyətin müəyyənləşmiş hüquqlarının rolu təşkilatın böyüklüyündən, dövlət, ya xüsusi mül­kiyyət olduğundan, informasiyaya yiyələndiyindən asılı olaraq dəyişə bilər.

Korporasiyaya institut və ya təşkilat kimi baxdıqda korporativ idarəetmə iqtisadi islahatlar üzrə tətbiqi nəticələr çızarmağa imkan verir. Ələlxüsus da, sazişlərin yerinə yetirilməsində ənənələrin və sistemin olmaması səhmdarların hüquqlarının kütləvi pozulmasına, iqtisadi agentlərlə qeyri-bazar münasibətlərin inkişafına və korrupsi­yaya gətirib çıxarır.

Korporativ idarəetməyə maliyyə sistemi tərəfindən yanaşma çox önəmlidir. Maliyyə sistemi kapitalın çevrilməsi və resursların istehlakçılar arasında korporativ kapitalın bölgüsü kimi müəyyən institusional razılaşmalar şəklində qəbul edilir.

«Korporativ kapital» maliyyə təsnifatının formal kriteriyalarının məzmunlu krite­­ri­yalar ilə qarışmasına imkan verir. Bizə belə gəlir ki, geniş istifadə olunan «ma­liy­­yə kapitalı» termini, kapitalın istifadəsini məhdudlaşdırır və real müasir iqtisa­di situasiyanı əks etdirmir. «Korporativ kapital» termini isə maliyyə resurslarının geniş istifadəsinə imkan yaradır.

Bizim təcrübəmizdə (hətta xarici təcrübədə müşahidə olunur) bəzi struktur kateqoriyalar məna cəhətdən maliyyə resurslarının təsnifatına uyğun gəlmir. Məsələn, «maliyyə-sənaye qrupları» - bu nəinki kapitalın ayrı-ayrı formalarının birləşməsidir, bu - maliyyə mexanizminin ayrı-ayrı növlərini məhdudlaşdıran spesifik strukturdur.

Korporativ biznes mürəkkəb bir sistemdir və o, özündə, ümumiqtisadi tənzim­ləmə sisteminə daxil olan bir sıra yarımsistemləri cəmləşdirir. Bu isə, öz növbəsində, onların məqsədyönlü təhlili üçün lokallaşmasını və kor­po­rativ idarəetməyə yönəlmiş tövsiyələrin hazırlanmasını təmin etmir. Bunları «kor­po­rativ biznes»in aşağıda ve­rilən ümumi sxeminin təhlili zamanı görmək olar (bax: şəkil 2.1). Bu sxem, ümumi for­mada, korporativ biznesin mürəkkəb sistemini təmsil edir və korporativ qurum­ların maliyyə tənzimlənməsinin mühüm cəhətlərini səciyyələn­dirir.

S
adə izahatda, korporativ idarəetmənin baş funksiyası – öz maliyyə resurslarını korporasiyaya həvalə etmiş səhmdarların maraqları çərçivəsində, onun fəaliyyətinin təmin olunmasıdır. Korporativ idarəetmənin bu sadə formasında mürəkkəb prob­lemlər və funksiyalar var: birincisi, onlar mürəkkəb istehsalat və maliyyə kompleksi sayılan korpora­siyanın fəaliyyətinə aiddirlər; ikincisi, korporativ fəaliyyət üçün cəmiyyətin hansısa subyektləri və insanları cəlb olunur və bu fərdlərin maraqları korporativ proseslərdə nəzərə alınmalıdır.

Şəkil 2.1. Korporativ biznesin sxemi
Beləliklə, korporativ idarəetmənin təcrübə problemləri korporativ mühitin işlə­mə­sinin probleminə çevrilir. Korporativ mühit daim dinamikadadır, onun tərkib his­sə­ləri, həmçinin öz vəziy­yət­lərini dəyişir. Buna görə bu vəziyyətlərin nəzarəti və proq­nozlaşdırılması ortaya çıxır, çünki bu mühitlərin dəyişməsi korporasiyanın yaşamına təsir edir. Korporativizm (fəaliyyətin təşkilati forması kimi) – bazar iqti­sadiyyatı ilə korpo­rativ qurumların istifadə etdiyi tənzimləmə mexanizmləri arasında olan ziddiy­yətlərin həlli formasıdır. İri korporativ qurumların bazar strukturları qarşısında üstünlüyü göz önündədir, amma həlledici deyil.

İnkişafın dialektikası belədir ki, bazarın və qeyri-bazar strukturlarının mövcud­luğu labüddür, resursları istiqamətləndirən daxili mexanizmlər birgə işləməlidir və bir-birinin çatışmazlıqlarını tamamlayaraq, bazar iqtisadiyyatında yeksənəqliyin müm­künsüzlüyünü təsdiq etməlidir.

Şərti «kapitalist» adlandırılan iqtisadiyyatın əsl münasibətlərinin reallığı belədir ki, müxtəlif növ mexanizm və alətlər qarşılıqlı işləyir. Eyni vaxtda demək lazımdır ki, firmadaxili məsələlərin həllində korporasiyalar bazar qiymətlərindən istifadə etmir. Bu simbiozun sabitliyinin qiymətlən­dirilməsi bazar mübadiləsinin təşkili zamanı çə­ki­lən məsrəflərdən asılıdır (nəzəriyyədə ilk dəfə bu problem K.Menger, E.Bem-Ba­verk, F.Vizer kimi alimlərin diqqətini cəlb edib). Aydındır ki, qarmaqarışıq mübadilə əməliyyatları xərclər tələb edir, bu xərclərə nəzəriyyədə transaksiya xərcləri deyilir (informasiyaya çəkilən xərclər, kontraktların bağlanması, nəzarətin təşkili, ödəniş-hesablama əməliyyatları və s.).

Korporasiyaların və firmaların «təşkilatdaxili məsrəfləri» onların iriləşməsinin həcmindən asılıdır, qeyri-bazar münasibətlərinin tənzimlənməsinə sərf olunan xərc­lər, başqa transaksiya xərcləri ilə (yəni bazara sərf olunan xərclərlə) müqayisə olunur.

Transaksiya məsrəflərinin təhlili onları iqtisadi münasibətlər sistemində ayrıca məhdudiyyət növü kimi qəbul etməyə imkan verir. Bu anlayış, transaksiya təhlilini korporativ münasibətlərin təhlil sisteminə daxil etmək üçün çox vacibdir, çünki kor­porativ təşkilatların daha effektli növlərinin seçimini təmin edir (firmalar, korpo­rasiyalar, assosiasiyalar, alyanslar və s.). Təşkil olunmuş korporativ strategi­yanın seçimində, müqayisələrə və məsrəflərin həcmlərinin aşkarlanmasına yönəlmiş insti­tusional təhlil çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu halda nəzərə almaq lazımdır ki, struk­tur və üsulların korporativ dəyişmələri gələcək gəlirlə ödənilə biləcəyi priz­ma­dan baxılmalıdır.

D.Nortun ifadəsinə görə «institutlar-insanların qarşılıqlı hərəkətlərini təkrarlayan qaydalardır». İqtisadi təhlildə institutların istifadəsi, iqtisadi agentlərin xarici mühitdə birmənalı olmayan qarşılıqlı hərəkətlərinin mürəkkəb problemlərini həll etməyə imkan verir. Ümumi izahatda «iqtisadi institut» anlayışı ümumi maraqları olan və bu baxımdan qərar qəbul edən bir qrup insanları nəzərdə tutur.

Azərbaycan iqtisadiyyatının keçid dövründə, institusionalizmin meydana çıx­ması iqtisadi münasibətlərin islahatlaşdırılması və onların elmi izahatı ilə birbaşa bağ­lıdır. Bu çox vacibdir, çünki Azərbaycanda yaradılmış iqtisadi islahatlar sxemində əsas strateji məsələ həllini tapmayıb; iqtisadi səmərə sosial ədalətə gətirib çıxar­mayıb.

Cəmiyyətin sosial strukturunu, şərti olaraq piramida şəklində təsəvvür etmək olar. Bu piramidanın özülündə əhalinin kasıb kütlələri yerləşir. Piramidanın ucu isə özüldən çox aralanmışdır. Bu da əhalinin müxtəlif təbəqələri arasındakı fərqi əks et­dirir. Son nəticədə bu sovet sisteminin xarabalığında yaranmış yeni qeyri-ədalətli qu­rumun təzahürüdür. Fikrimizcə, bu sosial piramidada olan ədalətsizlikləri korporativ münasibətlər ni­zamlaya bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, ideal variantda bu, mövcud vəziyyətin dəyiş­məsinin başlanğıcıdır.

Elmin və təcrübənin korporativ inteqrasiyalara, alyanslara və tərəfdaşlığa fəal münasibəti təsadüfi deyil, bu, rəqabətin transformasiya prosesləri ilə bağlıdır. Rə­qabət bazarda mübarizə forması kimi, müasir şəraitdə təkamül edə-edə öz klassik for­masından (qiymət mexanizmindən istifadə edərək, bazarda tarazlığın yaranması), «qey­ri-mükəmməl» rəqabət formasına tərəf addımlayır. Bu «qeyri-mükəmməl» rə­qa­bət sənayedən sonra əmələ gələn informasiya cəmiyyəti ilə bağlıdır, burada rəqabətin mütləq mobilliyi (hərəkəti) məhdudlaşdırılıb və kapitalın hərəkətinə nəzarət yoxdur.

Təcrübədə isə bu, korporativizm proseslərinin fəallaşması ilə bağlıdır, onları fərq­ləndirən cəhət – bazarın ayrı-ayrı seqmentlərinə nəzarət edən iri korporasiyaların öz aralarında bağlanan sazişlərdən istifadəsidir.

İri korporativ qurumların şəbəkə tipli təşkili müəyyən eklektikası ilə səciy­yələnir. O, funksional idarəetmə sxeminin xüsusiyyətlərinin elementlərini, divizional strukturların muxtariyyətını, təşkilatın resurslarının çevik istifadəsini və müasir qarı­şıq-virtual korporativ qurumların layihə-kommersiya mərkəzlərini özündə cəmləş­dirir. Söhbət, iqtisadi qrupların dinamik dəyişən işgüzar münasibətləri ilə bağlı spesi­fik şəbəkələrdən gedir. Təşkilati-struktur planda müasir korporativ qurumlar funksio­nal yönəlmiş ortaq­ların (tərəfdaşların) təşkilatlanmış cəmiyyətlərini təmsil edir.

Həmin cəmiyyət istehsalın layihələndirilməsini, istehsalını, əmtəənin satılmasını təşkil edir və son müsbət maliyyə nəticəsinə yönəlmiş müasir informasiya (məlumat) texnologiyalarından faydalanaraq xidmətlər göstərir.

Assosiativ birləşmiş korporasiyanın əsas məqsədi bazar şəraitində yaranan hər hansı bir məhsula, ya xidmətlərə yaranan ehtiyacın əsaslı texnologiyaların köməyi ilə ödənilməsidir.

Azərbaycanda belə təşkilatlar qismində maliyyə-sənaye qrupları, holdinqlər sa­yıla bilər. Həmin qruplar ya müəssisələrin şaquli qurulmuş korporativ strukturları şəklində, ya üfüqi assosiasiya qurumlarının formalaşması ilə təşkil olunur.

İnteqrasiya olunmuş korporativ qurumlara müxtəlif növ qurumlar aiddir. Onların əsas cəhəti – strategiyanın uzunmüddətliliyi, daxili səmərəlik və sazlanmış əlaqələr vasitəsi ilə effektli işləməsidir. Təhlil üçün, inteqrasiya olunmuş şirkətlərin və onların xüsusiyyətlərinin əsas amillərinin təsnifatından istifadə edilməsi məqsədəuyğundur.

Əsas amillərin qrupları bunlardır: a) inteqrasiyanın maliyyə-iqtisadi amilləri qrupu; b) inteqrasiyaya cəhd edən şirkətlərin vəziyyəti ilə bağlı bazar-konyunktur amilləri; c) mülkiyyət münasibətləri və əlaqələri ilə bağlı olan mürəkkəb tənzimləmə kompleksinin mülkiyyətə nəzarət amilləri.

Cədvəl 2.1

Müasir korporasiyanın təşkilinin əsas cəhətlərinin xarakteristikası

(assosiativ-inteqrasiya olunmuş qurum)

Əsas əlamətləri	Xüsusiyyətlər:
Durumun dinamik vəziyyəti	Strukturun elementlərinin qeyri-sabit funk­sional-təşkilati qarşılıqlı hərəkətləri
Nəzarətin və informasiyanın inteqrasiya olun­muş texnologiyalarının istifadə vasitəsi ilə təşki­lati-struktur əlaqələrin reallaşması	Təşkilati-struktur elementlərin qarşılıqlı hərə­kətləri (informasiya texnologiyaları və tabeçilik əsnasında qurulur).
Saziş, müqavilə və mülkiyyət nəzarəti sisteminin istifadəsi	Təşkilat sisteminin bağlayıcı elementləri müxtə­lif ola bilər – müqavilələrdən mülkiyyətçiliyə qədər
Korporativ qurumun özəyilə (ana şirkətin) spesi­fik inteqrasiya formaları (mülkiyyət hüququnu saxlamaq şərti ilə).	Korporativ sxemə natamam inteqrasiya (mülkiy­yətin nəzarəti hüquqlarının saxlanılması). Işgü­zar əlaqələrin kəsişməsi

Korporativ-inteqrasiya amillərinin təsnifatı şəkil 2.2-də verilir:

Hər korporativ qurum, inkişafının müxtəlif mərhələlərində (ölkədə gedən isla­hatlar mərhələlərində) əmələ gələn problemlərin həllində tənzimləmə sxeminin seçimi qarşısında durur. Bir qayda olaraq, bu aşağıdakılarla bağlıdır: birincisi, həllini tələb edən problemlərin əmələ gəlməsi ilə; ikincisi, hərəkətlər sisteminin seçimi ilə; üçüncüsü, əmələ gələn problemlərin həlli üçün müəyyən mexanizmlərin seçimi ilə.





Şəkil 2.2. Korporativ-inteqrasiya amillərinin təsnifatı
Bir sıra iqtisadçıların irəli sürdüyü konsepsiya ilə «iqtisadiyyatın genişlənmə in­ki­şafında əmələ gələn istehsalın miqyasının artması, intensivləşmə şəraitində, yeni­lik­ləri tez qavrayan çevik istehsalçılara uduzur» qismən razılaşmaq olar. Bizdə islahat pro­seslərinin başlanğıcında, iri istehsalatların sıxışdırılması, xırda və orta biznesin təş­viqatı ilə fəal məşğulolma böyük səhv idi. Nəticədə kiçik biznes ya­radılmadan, nə­həng istehsalata böyük ziyan vurulmuş, texnoloji cəhətdən əlaqədə olan şirkətlər da­ğıdılmış və sazlanmış istehsalatlar, az effektli, rəqabətə tab gətir­məyən qurumlara çevrilmişdi.

Bu mövqedə duranların əsas səhvi ondan ibarətdir ki, onlar unudublar ki, isteh­salın miqyası təkcə makinaların, çarpayıların və qazanların həcminin artması deyil, o həm də kapitalın miqyas çərçivəsində çevik və fəal olmasıdır, ən əsası isə mürəkkəb bazar şəraitində rəqabətə davamlılığıdır. Problem yalnız onun struktur reallaş­masın­dadır. Kiçik biznesin iqtisadiyyatda olan böyük roluna baxmayaraq rəqabətə davam­lılığın yeganə yolu – nisbətən miqyaslı, yığcam və yaxşı idarə edilən şirkətlərin yaradılmasıdır. Onların müvəffəqiyyəti, ilk növbədə miqyas üstünlüyündən başlayır: müəssisənin «miqyas» qənaəti, istehsal gücünü və xidmətlərini artıraraq daha səmə­rəli işləməsi; müəssisənin «müxtəlif çeşid» qənaəti, eyni xammaldan müxtəlif çeşidli mal­ların buraxılması; transaksiya məsrəflərində qənaət, yəni malların və xidmətlərin bir istehsalat vahidindən (mülkiyyət verilmədən) başqa istehsalat vahidinə verilməsi. Bu onu sər­bəst firmaların və fərdlərin transaksiyalarından fərqləndirir; kapitalın «çe­viklik» qənaəti, onun milli iqtisadiyyat, ya beynəlxalq iqtisadiyyat çərçivələrində operativ çevikliyi.

İri korporasiyaların işləməsinin xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, onlar özləri buraxdığı məhsulun reklam və marketinqinə böyük sərmayə qoyurlar. Effektli və sə­mərəli olan korporasiyalar fəal innovasiya – satış siyasətini yeridib, yüksək və stabil mənfəət alırlar. Onlar bunu nəinki bazara kobud təzyiq vasitəsi ilə əldə etmir, hətta geniş istehlakçılar kütləsinin maraqlarını nəzərə alırlar.

Korporativ qurumların müasir təşkilati inkişafı iki tendensiyanın təsiri altında keçir: birincisi, inteqrasiya prosesləri ilə bağlılığı, yəni korporasiyaların gücünün, təşkilati gücünün artması və onların idarəetmə özəyinin müxtəlif xüsusiləşdirilmiş şö­bələr hesabına şişirdilməsi; ikincisi, parçalama prosesləri ilə bağlılığı, yəni şirkətlərin strukturundan müəy­yən təşkilati blokların ayrılması və onların özülündə ana şirkətin əmlakından ica­rə şərtləri ilə istifadə edilən müstəqil kommersiya təşkilatlarının yaranması. Hər­dən belə müəssisələr müstəqil əsaslarda yaranır, ana şirkət ilə heç bir əlaqə ol­madan, yalnız onun avadanlıq və sahələrini icarəyə götürürlər. Müqavilə sistemi vasitəsi ilə yeni ya­ranan müəssisələrin fəaliyyətinin koordinasiyası təmin olunur və onlar ana şirkətin ehtiyaclarının ödənilməsinə işləyirlər. Ana şirkət tərəfindən öz üzərində mülkiyyət hüququnun saxlanılması, vahid korporativ istehsal sisteminin yaradılmasına və inkişaf etməsinə geniş imkanlar ya­radır.

İstehsalat fəaliyyətinin və təşkilati strukturlarının genişləndirilməsinin bir növü, törəmə müəssisələrin (övlad firmalarının) səhmdar cəmiyyət, ya məhdud məsuliyyətli cəmiyyət formasında yaranmasıdır. Bu halda əsas şərt ondadır ki, səhmlərin nəzarət paketi nizamnamə kapitalında müvafiq pay korporasiyanın mülkiyyətində qalır.

Korporativ idarəetmənin daxili təşkilat resurslarının effektliyinin artması aşa­ğı­dakılarla bağlıdır: ümumkorporativ idarəetmə funksiyalarının istehsalat, tənzimləyən funksi­yalardan ayrılması; müstəqil ekspertiza üsullarının fəal istifadəsi; korpora­siya­ların idarəetmə özəyində xüsusi qərargah tipli qurumların yaradıl­ması, onların yeni tex­niki ideyalara (məfkurələrə), strateji qərarlara və onların həyata keçirilməsinə yöənl­dilməsi; daxili planlaşdırma və nəzarətdə xüsusi funksional xidmətlərin ixtisas­laşdı­rılması; korporasiyanın təşkilatı inkişafına yönəlmiş bölmələrin yaradılması.

2.2. Korporasiyaların strukturlaşma təmayüllərinin təhlili və onların xarici iqtisadi fəaliyyətinin tədqiqi
İri işgüzar təşkilatların dəyişkən bazar mühitində işləməsinin obyektiv əsaslarına aşağıdakıları aid etmək olar: 1) xammal bazasının vahidliyi və çoxkanallı istifadəsi; 2) qarşılıqlı bağlanmış istehsalçıların kooperasiyası; 3) son məhsulun kompleks ha­zır­lanması, göndərilməsi və xidməti; 4) dövriyyənin tamlığı: elm-işlənmə-sərmayə-is­tehsal-satış-istifadə; 5) iri investisiya layihələrinin reallaşması; 6) ərazi ümumiliyi və infrastrukturun vahidliyi; 7) satış bazarları uğrunda mübarizədə maraqların birliyi.

Təcrübə göstərir ki, yeni yaranan iri təsərrüfat strukturları fəaliyyətlərində əks olunan, assosiativ xarakter daşıyır.

Bir qayda olaraq, onlara aşağıdakı cəhətlər aiddirlər: könüllü daxilolma (əsası – iqtisadi maraqlar); assosiasiyanın təşkilat formasının seçim azadlığı; iştirakçıların bə­rabər hüquqları; müəssisələrin səlahiyyətlərinin assosiasiyaya könüllü verilməsi; as­so­siasiyanın özünü idarəetməsi; iştirakçıların münasibətlərinin təşkilində müqavilə əsasları. Bir çox müasir mütəxəssislər qeyd edirlər ki, irəlidə gedən qərb ölkələrinin iq­ti­sa­diyyatının uğurlu inkişafı aşağıdakı amillərlə müəyyən olunur: kiçik və orta biz­ne­sin dəstəklənməsinə yönəlmiş düşünülmüş və tarazlanmış addımlar kompleksini qə­bul etməsi ilə; iri korporasiyaların (o cümlədən, ümummilli) fəal inkişafı ilə; sahib­kar­lığın tənzimlənməsinə yönəlmiş, əsaslandırılmış və çevik dövlət siyasəti sistemi ilə.

Məhz elə bu cəhətdən, iri korporasiyalara və maliyyə-sənaye qruplarına sənaye kompleksinin əsas struktur təşkil edən elementi kimi baxılmalıdır. Bu qruplar açıq bazar iqtisadiyyatında Azərbaycan istehsalçılarının rəqabətə davamlılığını təmin etməlidir. Onlar dövlətin seleksiya siyasətinin reallaşmasında əsas vasitə kimi çıxış etməlidirlər, maliyyə, əmtəə və istehsal kapitallarının təkrar istehsalına, yığılmasına və dövriyyəsinə zəmanət verib, iqtisadiyyatın sərfəli sahələrinə yönəltməlidirlər.

Korporasiyalar iri və kredit biznesinin əsas təşkili formasıdır. Onların əsas və əlavə əlamətlərini ayırmaq olar (bax cədvəl 2.2).

Cədvəl 2.2.

Korporasiyaların əsas və əlavə əlamətləri

Əsas əlamətlər	Əlavə əlamətlər
Mülkiyyətin səhmdar forması (kapitalda pay iştiraki)	Mülkiyyətçilərin bərabər hüququ (eyni sinifli səhmlərin səhmdarlari üzrə)
Korporasiya mülkiyyəçilərinin idarəetmədən təcrid olunması	Səhm mülkiyyətçilərinin dəyişməsi zamanı şirkətin sabitliyi
Korporasiyanın və səhmdarların mülkiyyətinin bölgüsü	Korporasiyanın elementləri arasında təşkilat əlaqələrinin sabitliyi
Mülkiyyətçilərin məsuliyyətinin məhdud­laşdırılması (mülkiyyət payı çərçivəsində)	Korporasiyanın ayrı-ayrı strukturları arasında qarşılıqlı hərəkətlərin müxtəlif formaları

Bu əlamətlər korporasiyanı sahibkarların tapşırıqlarını tənzimləyən sahələrin xüsusi birliyi kimi səciyyələndirməyə imkan verir. Nəzərə almaq lazımdır ki, ölkə kor­po­rasiyalarının formalaşmasının təməlində bu strukturların qarşılıqlı hərəkətlə­rin­də genetik-struktur-funksional prinsip durur. Bu prinsip iqtisadi sistemi formalaşdıran istehsalatın obyektiv şərtləri əsnasında müəyyən edilir, burada hər seqment və iqtisadi subyekt xüsusi funksional rol oynayır. Korporasiyaların funksional rolu, ölkənin onilliklərlə formalaşan iqtisadi siste­minin tarixi xüsusiyyətləri ilə müəyyən olur.

Fikrimizcə, ölkənin formalaşan bazar iqtisadiyyatı, bütövlükdə, ümumdünya meyil­ləri çərçivəsində inkişaf edir, amma bunlarla yanaşı, təbii-etik xüsusiyyətlər ilə bağlı müəyyən fenomenlər əmələ gətirir. Bu fenomenlər ölkənin mürəkkəb maliyyə sistemi yaradıb və hal-hazırda o, üç seqmentin simbiozudur: dövlət vəsaitləri, özəl sahibkarların vəsaitləri (kiçik və orta biznesin) və korporativ vəsaitlər. Ümumilikdə sxem şəkil 2.6-da göstərilmişdir.

Ölkənin maliyyə sisteminin seqment və sektorlara şərti bölünməsinə baxma­ya­raq, bu sxem yeni formalaşan maliyyə sisteminin əsas xüsusiyyətlərini və korporativ maliyyənin rolunu əks etdirir.

Bazarın bu seqmentlərinin maliyyəsi (müasir bazar sisteminin xüsusiyyət­lərin­dən irəli gələn ümumi cəhətləri nəzərə almaqla) ümumi iqtisadi-maliyyə sahəsində işləyir, amma köklü fərqləri onların genezisini və inkişafının perspektivli meyil­lə­rini öyrənməyə vadar edir. İri qurumlarda şirkətlərin müxtəlif idarəetmə sistemlərinin formalaşması reallığa çevrilir. Problem korporasiyaların optimal növünün bazarın konkret şəraitinə və əmtəə bazarının inkişaf səviyyəsinə uyğun seçilməsindədir.

`

.Şəkil 2.6. Ölkənin maliyyə sxeminin tərkibi
İri korporasiyaların islah olunmasında iki alternativ yanaşmanı ayırmaq olar: islahatların liberal variantı bazarın liberallaşmasını və nəzarəti olmayan rəqa­bətin nəinki əsas şərt kimi, hətta ümumi iqtisadiyyatın inkişafının effektliyindən, transaksiya xərclərindən, enerji daşıyıcılarınnın qiymətlərinin artmasından, sosial və ekoloji nəticələrdən asılı olmadan qəbul edir; transformasiya tənzimləmə variantı təsərrüfat obyektlərin özünü­tənzimləyən rəqabət və transformasiya metodologiyasına arxalanır. Bu variantda rə­qa­bət münasi­bətlərinin sərhədləri, iqtisadiyyat üçün müsbət effektlərin qiymət­lən­dirilməsi ilə, genişlənir: məhsul və xidmətlərə olan tələbat ödənilir, transaksiya məs­rəfləri azalır, sosial sahə, ölkənin enerji təhlükəsizliyi və iqtisadiyyatın sahələri enerjidaşıyıcıları ilə, təmin olunur. Ənənəvi olaraq idarəetmə nəzəriyyəsində təşkilat­lanmış strukturların iki növü səciyyələnir: üfüqi və şaquli (cəd. 2.3). Bütün başqa növlər bu iki növün modifika­siyasıdır.

Cədvəl 2.3.

Üfiqi və şaquli təşkilati korporativ strukturların təhlil

olunmuş müqayisəli qiymətləndirilməsi

Struktur növləri	Üstünlükləri	Qüsurlari
Şaquli təşkilati struktur	Resursların optimal istifadəsi, miqyasda qənaət Effektli nəzarət Mühitin dəyişməsinə cəld reaksiya Bazarın açılmış seqmentlərində asan işləyir. Mürəkkəbləşmə prosesi zamanı yeni sxemlərə asan transformasiya olunur.	Mərkəzə tabe olan elementlərdən məlumat (informasiya) yığımının çətinliyi (mürəkkəbliyi). Mürəkkəb dinamik mühitdə iş çətinlikləri İnformasiya (məlumat) alınmasının yubanması (gecikməsi). Səlahiyyət verilməsinin mürəkkəbliyi. Təzə məlumatın alınmasının çətinlikləri.
Üfüqi təşkilati Struktur	Böyük həcmli informasiyanın (məlumatın) işlənilməsi Üstünlüklər xarici (dolayı) effektlər hesabına təmin olunur. Daxili qarşılıqlı hesablaşmaların üstünlükləri.	Birbaşa məsrəflərin qənaətində şaquli struktura uduzur. Standartlaşmış mühitdə pis işləyir.

H
ər təşkilati strukturun özünün rəqabətli üstünlükləri var, məsələn, şaquli sistem bazarın açılmış seqmentinin effektli istismarına yol verir, üfüqi təşkilati sistem isə bazarın yeni seqmentlərini aşkarlayıb, mənimsəyir. Nəticədə belə alınır ki, müasir şirkətin mürəkkəb təşkilati strukturu olmalıdır və o özündə hər iki (şaquli və üfüqi) strukturların üstünlüklərini cəmləşdirməlidir. Sxematik olaraq korporativ strukturların aşağıdakı prinsipial sxemlərini ayırmaq olar: (şək. 2.7).

Şəkil 2.7. Korporativ qurumların iyerarxik strukturları
1. Şaquli təşkil olunmuş iyerarxiya strukturunun klassik tipi (növü). Bu struktur sərt tabeçilik və qərarların ən yüksək səviyyədə qəbul olunmasını nəzərdə tutur. Bir qayda olaraq, bu tip kiçik, orta həcmli korporativ qurumlarda istifadə olu­nur.

Şaquli strukturun reallaşması sxemində aşağıdakı proseslər həyata keçirilir: infor­masiyanın (məlumatın) toplanması; elementlərin davranışının optimal strategi­yasının seçimi; onların yuxarıdakı elementlərə tabeçiliyi; tapşırıqların yerinə yetiril­məsinə nəzarət; strategiyanın uğurlu reallaşmasına görə mükafatlandırma; strate­giyad­an kənarlaşmaya görə cərimələr. Belə strukturun üstünlüyü resursların optimal istifadəsidir, bu isə, nəticədə miqyasda qənaətə gətirib çıxarır. Şaquli strukturun qüsuru tabeçilikdə olan elementlərdən tam informasiyanın yığılmasının vacibliyidir. Buna görə şaquli strukturların əsas üstünlkləri stabil (sabit) standartlaşdırılmış mühit­də (asan və mürəkkəb) özlərini göstərir.

2. Daha effektli müasir tələblərə görə «yastıyönəlmiş» (üfüqi yönəlmiş) struk­tur tipidir. Bu struktur növündə məsuliyyət mərkəzləri və qərarlarının qəbul edilməsi yayılıb. Başqa sözlə desək, idarəetmənin aşağı səviyyələri daha böyük müs­təqillik nümayiş etdirir. Səlahiyyətlərin paylanmasının ən geniş yayılmış sxemidir.

3. Yuxarı səviyyədə yalnız strateji əhəmiyyətli qərarların qəbul edilməsi sxemi. Bu sxemin reallaşması korporasiyanın ayrı-ayrı subyektlərinə maksimal hüquqların verilməsi ilə bağlıdır. Bu sxemin çətinlikləri cəld manevrə etməklə və resursların çətin bazar iqtisadiyyatı şəraitində toplanması ilə bağlıdır.

4. İri korporasiyanın «övlad» və «nəvə» filialları, səhmdar münasibətlərin və hü­quq­ların mürəkkəb şəbəkəsi olan «kollanan» təşkilat sxemi. Üstünlükləri: maliyyənin latent hərəkətləri, real nəticələrin korrektə edilməsi.

Qüsurları: xarici orqanlarla və bir-biri ilə münasibətlərdə korrupsiya və kriminal təzahürlərin ortaya çıxması.

Nəzəriyyədə bunlar korporativ qurumların əsas «ideal» sxemləridir, təcrübədə isə korporasiyanın tələbatından asılı olaraq korporativ biznes bu strukturların simbio­zundan (qarışığından) istifadə edir. Korporativ strukturların yeni növləri aşağıdakı şəraitdə formalaşacaq: inteqrasiya münasibətləri (bu münasibətlərin xarakteri geniş diapazonlu ola bilər – konyunktur bazar amillərindən şəxsi və ərazi amillərinədək); müqavilə münasibətlərindən; mülkiyyət münasibətlərindən.

Fikrimizcə, korporasiyaların yaradılması zamanı çoxsəviyyəli iyerarxiyadan mərkəzdən­qaçma situasiyalarında əmələ gələn qarşılıqlı münasibət və əlaqələri nəzərə alsaq, bu növlər arasında sərt sərhəd yoxdur.

M
ürəkkəb təşkilatların idarəetməsinin əsas təşkilat formalarının dinamikası aşağıdakı ümumi sxemdə təmsil olunub:

Bu sxemin şərti olmadığına baxmayaraq o, müasir korporasiya qurumlarının təşkilatı inkişafının dinamikasının mühüm nöqtələrini əks etdirir.

Korporativ qurumların inteqrasiyası korporativ biznesin aşağı effektliyinin dərmanı ola bilməz. Təcrübədə, belə hadisələr olub ki, iri korporasiyalar miqyaslı müəssisələrin giro­vuna çevrilib, çünki ayrı-ayrı seqmentlərin rəqabət qabiliyyəti itir, idarəetmə zəif­ləyir, məsrəflər artır. Bu vəziyyətdən çıxış yolu – yeni tənzimləmə sxemlərinin axtarışıdır, biznes-proseslərin reinjiniriqidir.

Aydındır ki, korporasiyanın miqyasının dəyişməsi, ilk növbədə tələb olunan resursların həcmini dəyişir, çünki korporativ layihələrin reallaşması ilə əlaqədar, korporasiyanın bazardakı vəziyyəti transformasiyaya (dəyişməyə) məruz qalır. Belə halda, vəziyyətin yaxşılaşdırılmasına korporasiyanın maliyyə resurslarının balansla­rının tərtibi kömək edə bilər.

2.3. İri biznes strukturlarının inkişafının bazis strategiyaları
Təşkilati-hüquqi formasından, mülkiyyətindən, sahəsindən, ixtisaslaş­ma­sından və bazardakı mövqeyindən asılı olmayaraq Azərbaycan iqtisadiy­yatının real və maliyyə sektorunda çoxlu sayda iri işgüzar təşkilatlar fəaliyyət göstərir.

Lakin müəssisələrin ölçüsünün müəyyənləşdirilməsi şərti xarakter daşıyır və onların səmərəli fəaliyyət göstərməsinə dəlalət etmir. Bu, daha çox iri işgüzar təşki­la­tın biznes strategiyasının işlənməsi və reallaşmasından asılıdır. Təcrübədə biz­nes stra­tegiya korporativ strategiyanın mühüm yarımsistemi kimi mövcud olur. Ümu­miy­yətlə, strategiya - plan, davranış prinsipi, mövqe, perspektiv və fənd (manevr) kimi izah edilir. Biznesin inkişafı özündə aşağıdakıları əks etdirir: 1) biznes həcminin artması prosesi; 2) bazar tələbinin ödənilməsinə istiqamətlənən fəaliyyət; 3) yeni biznes sferalarının yaradılması prosesi; 4) istehlakçıların ehtiyaclarının ödənilməsi məqsədilə təşkilatda yaradıcılıq və təşəbbüskarlığın stimullaşdırılması.

İri korporasiyanın işgüzar inkişafı: sahədə inkişaf etmək; texnologiyalarda lider­liyi ələ almaq; digər firmalardan geridə qalmamaq; inkişafı təmin edən mənfəətə nail olmaq; istehlakçılarla əməkdaşlıq etmək qaydalarından istifadəni nəzərdə tutur.

İşgüzar təşkilatın fəaliyyət strategiyasının işlənməsi məntiqi olaraq müəssisə rəhbərliyinin daimi nəzarətindən kənarda yerləşən xarici mühitin təhlili ilə başlayır. Xarici mühitin təhlilinin əsas məqsədi – cari dövrdə və gələcəkdə müəssisənin imkan­larını və təhlükələri, həmçinin strateji alternativləri müəyyənləşdirməkdir. Mühitin dəyişməsi işgüzar təşkilatın da fəaliyyətinin dəyişilməsi zərurətini diktə edir. Cəmiy­yətin tələblərinə xidmət edən təşkilatlar bununla əlaqədar müxtəlif cür davranırlar.

1.Təmərküzləşmiş artım strategiyası konkret istiqamətlərdən ibarətdir:

a) bazarda mövqeyin möhkəmlənməsi strategiyası zamanı müəssisə mövcud məhsulla mövcud bazarda yaxşı və səmərəli mövqe qazanmağa can atır. Bu isə mar­ke­tinq fəaliyyətinin gücləndirilməsini tələb edir.

Son dövrlərdə Azərbaycanda fəaliyyətini əsaslarla quran «Siyəzən-broyler» və «Mərdəkan-broyler» reklam və təbliğat işini səmərəli quraraq bu strategiyanı bir daha təsdiq etmişlər. 2000-ci ildə respublikada işləyən bütün növ quş əti istehsal edən müəssisələr 14,3 min ton quş əti istehsal etmişdilərsə, 2008-ci ildə bu rəqəm 18000 ton, 2015-ci ildə isə 50 min tondan çox olmuşdur. Daxili istehsal artdıqda quş ətinin idxalı da azalmışdır. Əgər 2001-ci ildə 23,2 min ton quş əti idxal olunmuşdursa, 2015-ci ildə bu rəqəm 16000 tona çatmışdır. Artıq daxili istehsalçılar bazarın 60-70%-nə nəza­rət edirlər. Burada birinci skripka rolunu isə «Siyəzən-broyler» oynayır, ona baza­rın 25%, «Mərdəkan-broyler»ə isə 20%-i məxsusdur. Vəziyyətin bu cür dəyiş­məsinə dövlət tərəfindən quş müəssisələrinə 5 ililk vergi tətilinin verilməsi də əhə­miyyətli təsir etmişdir.

Fabrik eyni məhsul növlərini müxtəlif coğrafi və alıcı bazarlarına çıxarmaqla, alıcıların gəlir, istehlak intensivliyi və davranış tərzindən asılı olmayaraq tanıtdıra bilmiş və bunun nəticəsində məhsul istehsalını 5 il ərzində 10 dəfə artıra bilmişdir. Nəticədə müəssisənin əməkhaqqı fondu və mənfəəti yüksəlmişdir. Mənfəətin ilbəil yüksəlməsi yığım fondlarına ayrılan vəsaiti artırmağa imkan vermişdir. Müəssisə yeni istehsalat vahidləri almaq və yeni taktika tətbiq etmək imkanı qazanmışdır; bəzi iri müəssisələr bazar mövqeyinin möhkəmləndirilməsi strategiyasının əsas vasitəsi kimi məhsulun inkişaf etdirilməsini götürürlər. Bu növ davranış yeni məhsul istehsalını və artıq mənimsənilmiş bazar­larda onun reallaşdırılmasını nəzərdə tutur.

II. İnteqrativ artım strategiyası yeni istehsal və satış strukturlarının əlavə olun­­­ması ilə firmanın genişlənməsini nəzərdə tutur. Adətən, işgüzar təşkilat güclü biznesdə fəaliyyət göstərərkən, eyni biznes sahəsində inkişaf edə bilmədikdə bu tip s
trategiyadan istifadə edir.
Şəkil 3.1. Biznesin etalon inkişafı strategiyaları
İnteqrativ artımın əks şaquli və qabaq şaquli strategiya növləri vardır. Əks şaquli inteqrativ artım strategiyası malgöndərən təchizatçı firmaların alınması və ya təc­hizatı həyata keçirən övlad şirkətlərin yaradılması yolu ilə həyata keçirilir. Burada məqsəd xammal bazarlarına daimi çıxışın təmin olunması və xammal və materiallara olan qiymət dəyişmələrindən özünü sığortalamaqdır. Qabaq şaquli inteqrativ artım stra­tegiyasında məqsəd məhsul və xidmətin satışının səmərəliliyini artırmaq üçün fir­ma ilə son istehsalçı arasında olan topdansatış müəssisələrinə nəzarəti ələ keçir­məkdir.

Əks şaquli inteqrativ artım strategiyası Azərbaycanda fəaliyyətə başlamış «Tai­mex» firmasında uğurla tətbiq edilmişdir. Fəaliyyətə ayrı-ayrı gündəlik tələbat mal­larının alqı-satqısı ilə başlamış müəssisə yavaş-yavaş bir neçə istehsal vahidlərinə ma­lik olan şirkət səviyyəsinə yüksəlmişdir. Bu gün artıq kərə yağı və qənd istehsalı üzrə sexlər yaradılmış və müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərir. Müəssi­sədə 20-dən artıq adda meyvəli karamel, süd məhsulları (xama, qatıq, qaymaq, ayran, kəsmik, pendir, pas­terizə edilmiş süd) buraxılır. İtaliya texnologiyası üzrə dondurma, konservləş­dirilmiş məhsullar (mürəbbə, tomat) istehsal edən sex fəaliyyətə başla­mışdır. Hazırda müxtəlif formalı biskvit peçenyesi istehsal edəcək sexin montaj və sazlama işləri başa çatmaq üzrədir. Müəssisə ölkənin ayrı-ayrı rayonlarında tədarükçü filiallar yaradaraq lazımi kənd təsərrüfatı məhsullarını fermerlərdən satın alır. Bu da əks şaquli inteq­ra­siyanı daha da dərinləşdirir. Satış prosesini sürətləndirmək üçün «Taimex» şirkəti ayrı-ayrı regionlar üzrə satış övlad şirkətlərini yaratmışdır. Bundan başqa, malgön­dərmənin qısamüddətli olması üçün şirkətin etibarlı işləyən nəqliyyat vasitələri parkı vardır.

Satış bazarlarında mövqeyini saxlamaq və möhkəmləndirmək üçün «NurGün» holdinq şirkəti yalnız Bakı şəhərində 4 əmtəə qrupu üzrə 30 topdansatış obyekti ilə işləyir. Əvvəllər bu ticarət agentlərinin hər birinə satış güclərinə müvafiq aylıq plan­lar və satışa müvafiq aylıq planlar müəyyən edilir və satış planlarını yerinə yetirəni ümumi dövriyyənin 2%-i məbləğində mükafat gözləyirdi. Əlavə ola­raq hər manat üzrə ümumi dövriyyənin 1%-i mükafat kimi ticarət vasitə­çilərinə veri­lirdi. Lakin bu mükafatlandırma sistemi ümumi dövriyyə üzrə aparıldı­ğından ayrı-ayrı məhsul çeşid­lərinin satılması nəzərə alınmırdı. Buna görə də 2004-cü ildən satı­şın yeni stimul­laş­dırma sistemi tətbiq edilmişdir. Stimullaşdırma sisteminin mahiy­yəti ondan ibarətdir ki, kvartalda şkala üzrə ayrı-ayrı məhsul növlərinin satış həcminə müvafiq mükafat məb­ləği müəyyən olunur. Məsələn, Mineral Sular üzrə mükafat­landırma cədvəl 2.4.-dəki kimidir. Bununla da ticarət vasitəçisi əvvəlcədən bilir ki, o hansı məbləğdə mükafat ala bilər.

Satışın həvəsləndirilməsinin yeni sisteminin tətbiqi şirkətlə ticarət agentlərinin münasibətini daha da möhkəmləndirmiş və ümumi satış dövriyyəsinə müsbət təsir göstərmişdir.

III. Diversifikasiyalaşmış artım strategiyasını iri biznes strukturları daha geniş istifadə edirlər. İşgüzar təşkilat artıq ixtisaslaşdığı bazarda genişlənə bilmə­dikdə diversifikasiyadan istifadə edir.

Cədvəl 2.4.

«NurGün» Holdinq şirkətində mineral suların satılmasının həvəsləndirmə sistemi

N/N	Məhsul növü	Ölçü vahidi	Mükafatın həcmi (%-lə)
			0,5 l	0,75 l	1 l	1,25 l	1,5 l
1.	Perier 0,75	ədəd	2000	2200	2400	2800	3000
2.	Periel 0,33	«-»	1000	1400	1700	2000	2400
3.	Vitel 1,5	«-»	1000	1300	1500	1800	2000
4.	Vitel 0,5	«-»	2000	2200	2400	2800	3000
5.	Budva 0,5	«-»	600	1000	1400	1800	2200

Mərkəzləşdirilmiş diversifikasiyada fəaliyyət göstərdiyi biznesdən bəhrələnərək yeni oxşar məhsullar istehsal etməyə başlayır. Bu zaman mövcud istehsal biznesin əsasını təşkil edir, yeni yaranan fəaliyyət növləri əsas biznesin verdiyi texnoloji və bazar imkanlarının reallaşdırılması ilə əldə edilir. Məsələn, uzunmüddətli gəlir əldə etmək üçün Rusiyanın LUKOİL Neft Şirkəti Azərbaycanın neft hasilatına qoşulmuş, qısamüddətli gəlir əldə etmək üçün isə yanacaqdoldurma stansiyaları açmışdır. İkinci fəaliyyət növü şirkətin Azərbaycanın neft sənayesinə daxilolmanın verdiyi hüquqi, iqtisadi, təşkilati və insani imkanlar hesabına baş vermişdir. Digər bir misal isə «Taimex» şirkətinin süd və pendir istehsalını əsas biznes növü kimi saxlayaraq ayran, kəsmik və xama istehsalına keçməsini göstərmək olar.

Üfüqi diversifikasiya strategiyasında şirkət köhnə bazarda yeni texnologiya tələb edən məhsulla çıxış edir. Texnoloji cəhətdən əlaqəli olmayan məhsullar istehsal edil­sə də, firmanın əvvəlki imkanlarından, məsələn, xammal və ya material imkanların­dan istifadə olunmalıdır. Digər tərəfdən, yeni istehsal olunan məhsullar eyni isteh­lakçılara istiqamətlənməlidir.

Konqlomerat diversifikasiya strategiyası inteqrasiyalaşmış biznes strukturlarının inkişafının ana xəttini müəyyən edir. İşgüzar təşkilat bir-birilə texnoloji əlaqəsi olma­yan, çox vaxt başqa-başqa sahələrə aid olan məhsul istehsal etməyə başlayır. Onun uğurla aparılması ali menecmentin səriştəsindən və yeni maliyyə mənbələrinin olma­sından daha çox asılıdır. Əlaqəli diversifikasiya və ələlxüsus əlaqəsiz yeni konqlo­me­rat diversifikasiya strategiyası sinergiya effektinə gətirib çıxardır. İdarəetmə qərar­larının optimallaşdırıl­masında sinergiya effektinin əldə olunması mühüm rol oynayır.

Sinergizm strategiyasının reallaşdırılması olduqca mürəkkəb prosesdir. Sinergik effektin əldə olunması üçün müxtəlif elementlərdən uğurla istifadə edilməlidir. Bu elementlərdən hər hansı birindən yarımçıq, yaxud bütövlükdə istifadə edilməməsi sinergik effektin itirilməsi ilə nəticələnə bilər. Belə hallardan qaçmaq üçün idarəetmə qərarlarının işlənib hazırlanmasında bu sahədə təcrübəyə və yüksək bilik səviyyəsinə malik mütəxəssislərin rəylərindən istifadə olunmalıdır. Unudulmamalıdır ki, siner­ge­tik effekt təkcə arzu və istəklərin, gözləmələrin nəticəsində deyil, ciddi tədqiqatların, hesablama və planlaşdırmaların nəticəsində yaranır.

Optimallaşdırma metodu kimi sinergetik strategiyanın effekti iqtisadi, sosial, təşkilati, texnoloji, ekoloji, hüquqi, yaxud ideoloji səmərəlilik kimi də hesablana bilər. Sinergetik effektin birbaşa qiymətləndirilməsi metodları müasir menecmentin əsas tədqiqat obyektlərindən biridir.

Azərbaycanın iri biznes strukturlarının xarici iqtisadi fəaliyyətində ən böyük şirkətlərdən biri sayılan Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətidir.

ARDNŞ bir neçə şəhərdə öz nümayəndəliklərini açıb. Bu şəhərlər arasına İstan­bul, Tehran, Astana, Buxarest, Frankfurt, Cenevrə, London, Vyana, Tbilisi, Kiyev şəhərləri aiddir.

Rumıniyada ARDNŞ neft-kimya emalı kompleksi tikməyi nəzərdə tutur. Bu zavodda istehsal olunan məhsullar Avropa ölkələrinə göndəriləcək. ARDNŞ-nin Alma­niya vəAvstriyadakı nümayəndəlikləri Nabukko layihəsinin reallaşdırılması istiqamətində Avropa şirkətləri ilə əməkdaşlıq edirlər. İsveçrədə ARDNŞ-nin törəmə şirkəti olan SOCAR Trading SA 2008-ci ildə açılmışdır. Onun əsas funksiyası Avropada Azərbaycan neftinin satışını təşkil etməkdir. Şirkətin maliyyə fondu 5 milyon İsveçrə frankıdır.

2007-ci ildə Türkiyə hökuməti ölkədə ən böyük neftayırma zavodlarından biri olan Petkim zavodunu özəlləşdirməyə çıxarıb. Tenderin qalibi ARDNŞ, Türkiyənin Turcas vəSəudiyyə Ərəbistanının İnjas şirkətlərinin qurduğu konsorsium olub. Müəssisənin özəlləşdirilməsinin dəyəri 1,6 milyard dollar olub. Konsorsium 2015-ci ilə qədər zavodun yerləşdiyi ərazidə daha böyük gücə malik ikinci bir neftayırma zavodu tikməyi və mövcud müəssisənin emal gücünü artırmağı planlaşdırır. Konsorsium bu məqsədlə 10 milyard dollar xərcləməyi nəzərdə tutur.

Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti 2011-ci ilin sonunadək Ukraynada 17 yanacaqdoldurma məntəqəsi açmishdir. 2015-ci ilə qədər isə şirkət Rumıniyada 300 yanacaqdoldurma məntəqəsi işə salmishdir. 16 noyabr 2011-ci ildə ARDNŞ Exxon Mobil şirkətinin İsveçrə filialı olan Esso Schweiz GmbH-ı satın alır.

SOCAR - Birgə Müəssisələr: "Atəşgah” Sığorta Şirkəti QSC; AzFen BM; "AzGerneft MM"; "AzLab MMC"; "Azneftqaztikinti” MMC; "Azərbaycan Con Braun” QSC; Azəri Drillinq Kompani MMC; "Azəri M İ Drillinq Fluids" BM; "Bakı Gəmiqayırma Zavodu” MMC; BosŞelf MMC; "Caspian Pipe Coatings" MMC; "Ekol Mühəndislik Xidmətləri” QSC; "Kaspian Drillinq Kompani" MM; "Kaspian Geofizikal Kompani" MM; Kaspian Şipyard Kompani Limited; "Kros Kaspian Oyl and Qaz Lojistiks” MMC; "SOCAR Fuqro" MMC; "İnterfaks Azərbaycan" MMC; “Enerci Soluşnz Qrup” QSC; ALYANSLAR; ARDNŞ HC Heavy Crane.

Alyans xüsusi diqqəti ARDNŞ-ə aid Layihələrə, Müəssisələrə, Əməliyyatlara, Al­yanslara, Müqavilələrə, Birgə Müəssisələrə və s. (ABƏŞ, BP, HPB Layihələrində) yetirməklə verilən kranlara və verilən əsas vəsaitə texniki baxış keçirir, onun ser­visini, təmirini, bərpasını və sınağını həyata keçirir və gündəlik əməliyyatları aparır.