Gənc təDQİqatçI, 2020, VI cild, №1

İCTİMAİ ELMLƏR
 
155 
Lakin peşəkar baxımdan bu obraz əsas diqqətin hansı aspektə yönəlməsindən asılı olaraq daha fərqli 
olur.Vaxt keçdikcə məlumatlar daha əlçatan olur, arxiv sənədləri aşkarlanır və tarixçilər hadisələrin 
tarixi əhəmiyyətini daha ətraflı, tam və sakit şəkildə dərk etmək imkanı əldə edirlər [16,s. 39-41]. 
Zaman keçdikcə daha əlçatan informasiya əldə edilir, arxiv sənədləri açılır və tarixçilər hadi-
sələrin gedişini, onların tarixi əhəmiyyətini daha ətraflı, tam və sakit şəkildə dərk etmək imkanı əldə 
edirlər. Hərbi mütəxəssislər keçmiş müharibəni gələcək müharibələr üçün lazımi təcrübə toplamaq 
nöqteyi-nəzərindən təhlil edir və bununla da olduqca ziddiyyətli iş görürlər: eyni zamanda müsbət 
və mənfi. Konkret müharibənin strategiya və taktikaya, bütövlükdə hərbi sənətə gətirdiyi yeni bir 
şeyi dərk etmək faydalı olur. Sonrakı müharibə isə həmişə əvvəlkindən fərqlənsə də, bu təcrübənin 
mütləq mütləqləşdirilməsi neqativ xarakter alır. İdeoloqlar, bir qayda olaraq, müharibənin retros-
pektiv obrazı cari siyasi və ideoloji məsələlərin həllində alətlərdən birinə çevrildiyi üçün, konkret 
müharibənin xalqın tarixi yaddaşında müvafiq şəkildə əks olunması uğrunda mübarizə aparırlar. 
Nəhayət, müharibənin retrospektiv obrazı beynəlxalq siyasət və diplomatiyanın alətlərindən birinə 
çevrilir. Retrospektiv təbliğat xalqın tarixi yaddaşına xüsusilə güclü təsir göstərir. Retrospektiv ob-
raz, bir qayda olaraq, müharibənin həm proqnozlu, həm də sinxron obrazlarını çox böyük və məz-
munlu, həm də dəyərli korreksiyalarla qismən özünə daxil edir [16,s.44-47]. 
Avropanın qabaqcıl xalqlarının sosial həyatında “cəmiyyətin psixoloji qanunları” nın artması 
vuruşan tərəflərin inadının artmasına, hadisələrin qavramalarında impulsivliyinin azaldılmasına, 
kütlələrin iştirakının şüurunun artmasına və s. gətirdiyi halda, bütün bunlar birlikdə uzun müddətli
psixoloji gərginliyin artımına gətirib çıxardı [11,s.87]. Öz növbəsində, bu, iqtisadi xarakterli amil-
lərlə əlaqədar müharibənin xarakterinin köklü dəyişikliyinə gətirməli idi, müharibə daha uzunmüd-
dətli ola bilərdi, amma Napoleon sayağı “məhv etmə strategiyası” “tükənmə strategiyası” ilə əvəz 
olunmalı idi. Müasir konstitusiya hüququnda öz əksini tapan qınaq və beynəlxalq hüquqda mühari-
bənin qadağası uzun müddətli tarixi inkişafın və iki dünya müharibəsinin faciəli təcrübəsinin nəticə-
si oldu. Beləliklə, XX əsrin texniki irəliləməsi, cəbhə və arxa cəbhə arasında həddi məhv edib, mü-
haribələri cəmiyyətə dərindən toxunan hadisəyə çevirdi. Nəticədə müharibə uzun müddət onlarla 
ölkənin və xalqın həyat tərzi olurdu ki, bunu indiki vaxtda da müşahidə etmək olar [13, s. 61-62]. 
Hərbi proseslərin dərk edilməsinə Çin strateği və mütəfəkkiri Sun-Szının daha çox “Müharibə 
Sənəti” kimi tanınan “Hərbi strategiyası” adlı qədim Çin hərbi traktatlarından biri böyük təsir gös-
tərmişdi. Bu indiyə kimi öz aktuallığını itirməmiş müharibə haqqında ən güclü əsərlərdən biridir, 
çünki onun bir çox müddəaları müasir hərbi əməliyyatların planlaşdırılması və keçirilməsi zamanı 
istifadə olunur. Sun-Szının düsturu üçhissəli məsələnin reallaşdırması vasitəsi ilə qələbəyə nail ol-
maqdan ibarət idi: “Əvvəlcə düşmənin planlarını pozmaq, sonra onun ittifaqlarını dağıtmaq və nəti-
cə etibarilə - onun qoşununu darmadağın etmək”. Ən yaxşı müharibə, Sun-szının sözlərinə görə - 
güc tətbiqi olmadan əldə edilən müharibədir, yəni bütün başqa vasitələrdən istifadə yolu ilə rəqibi 
öz siyasi hədəflərindən imtina etməyə və bununla onun daha çox güzəştə getməyə məcbur etmək, 
“özgə ordunu vuruşmadan fəth etməkdir” [20, s.5-7]. 
Hərbi münaqişənin hərtərəfli öyrənilməsi müharibənin təbiətini aydınlaşdırır və bu kifayət qə-
dər mürəkkəb məsələdir. Müharibələrin əksəriyyəti iki növdən birinə aid etmək olar: üçüncü qüvvə-
nin iştirakı ilə və onun iştirakı olmadan. Adətən müharibə iki tərəfin öz şəxsi maraqlarını güdən 
ölüm-dirim mübarizəsi kimi görünür. Müharibələrin belə tipi təxminən XVIII əsrə qədər geniş ya-
yılmışdı. Sonra gizli təşkilatçısı olan üçüncü gücün də müdaxiləsi ilə baş verən başqa tip müharibə-
lər daha geniş yayıldı. Amma münaqişələrin bilavasitə iştirakçıları - yalnız muzdlu iş qüvvəsi və ya 
aldadılmış qurbanlardır. Üçüncü gücün meydana çıxması bütün sistemlərin (ticarət, istehsal və ma-
liyyə) qloballaşmasıyla bağlıdır. Əgər XVIII əsrə qədər müharibələrdə hədəflər münaqişələrin işti-
rakçıları tərəfindən qoyulurdusa və əsasən özü üçün əldə edilirdisə, sonradan bilavasitə iştirakçılar 
vahid sistemin elementi idilər [4,s. 2-3]. 
Müharibənin əsas məqsədi münaqişələrin iştirakçıları tərəfindən dəyərlərin və ərazilərin işğa-
lında deyil, üçüncü qüvvənin qüdrətinin möhkəmlənməsində idi. Beləliklə, ötən müharibələrin son 
müharibələrdən əsas fərqi də müharibədə bilavasitə iştirak etməyən, ancaq ondan alan əsas divi-

---

GƏNC TƏDQİQATÇI, 2020, VI cild, №1 
156 
dendləri əldə edən üçüncü qüvvənin mövcudluğundadır, məsələn, onlar müəssisələrin sonrakı alın-
ması imkanı ilə döyüşən ölkələrin iqtisadiyyatına faizlə maliyyə qoyurlar. Müasir müharibənin hə-
dəfi - əksəriyyətin şüurunun azlığın maraqları xeyrinə dəyişməkdədir və bu informasiya texnologi-
yalarının vasitələriylə əldə edilir. Həmçinin, hərbi psixologiyanın ən mühüm elementlərindən biri 
müharibə obrazıdır, yəni onun haqqında təsəvvürlər kompleksi. O, həm intellektual, həm də emo-
sional komponentlərini özündə birləşdirir. İntellektual - hadisənin rasional, məntiqi anlamaq cəhd-
ləridir. Emosional da bu müharibədə hisslərin, emosional münasibətlərin məcmusudur [8,s. 20-24].
Əlinə silah alan şəxs bir anda psixoloji cəhətdən dəyişir: bütün dünyaya münasibəti, öz-özünə 
və ətrafdakıları qiymətləndirməsi də dəyişir. Silah - güc və hakimiyyətdir. O özünə əminliyi verir və 
davranış tərzini diktə edir, şəxsi əhəmiyyətin illüziyasını yaradır. Hər halda silaha sahib olmaq bö-
yük məsuliyyətdir, çünki gücün belə maddiləşdirilmiş rəmzini əlinə alaraq insan dərk etməlidir ki, 
bu qüvvə istifadə oluna bilər. İnsanın əsas instinktlərindən birinə - özünü qorumanın instinktinə 
əsaslanan silahın tətbiqinin dörd əsas psixoloji növü mövcuddur:
1. əmrə görə: müharibədə bir psixoloji yönəliş – nəyin bahasına olursa olsun sağ qalmaq;
2. tamahkar meyllərdən: mənəviyyatın yoxluğunda silahın mövcudluğu və ya qazanc əldə et-
mək arzusu;
3. məcburi tədbir: psixoloji motivasiya – özünü və öz ailəsini nəyin bahasına olursa olsun qo-
rumaq;
4. ovçuluq: müəyyən qaydalar var və əksəriyyət onlara riayət edir.
Amma, vətəndaş qətlinin və hərbi qətlin arasında bir əhəmiyyətli fərq var: bir insanı öldürüb 
həbsxanaya düşmək olar, amma müharibədə yüzünü öldürüb milli qəhrəman olmaq olar. Müharibə 
şəxsiyyətin xüsusi tipi ilə birlikdə psixologiyanın xüsusi tipini, fransız dilindən tərcümədə “vuruşan 
döyüşçü” mənasını daşıyan – “kombatant” psixologiyasını formalaşdırır. Bu beynəlxalq hüquq ter-
min vuruşan tərəflərin müntəzəm silahlı qüvvələrinin tərkibinə daxil olan və bilavasitə döyüş hərə-
kətlərində iştirak edənlərə aiddir. Həmçinin onlara komandirin rəhbərlik etdiyi könüllülərin tərki-
bində olarkən aşkar fərqləndirici nişan və açıq şəkildə silah daşıyan, müharibə qanunlarına əməl
edənlər aiddirlər [15,s.1-2]. 
Münaqişələrin sülh nizamlanması metodlarından güzəşt metodu ən uğurlu və real hesab edilir. 
Birtərəfli münaqişənin həlli cəhdləri ikitərəfli cəhdlərə müqayisədə az effektli olur, çünki həmişə 
onun yenidən kəskinləşməsi şansı mövcuddur. Münaqişələrin həllinin başqa üsullarına güc bilavasi-
tə tətbiq edilməyən, amma rəqibin qorxudulması üçün istifadə olunan vasitələr aiddir. Həmçinin
mübahisənin həllində paralel sülh və zorakı vasitələr də tətbiq edilə bilər. Qarışıq nümunəyə güc 
tətbiqi olmadan silahlı qüvvələrin döyüş hazırlığına gətirilməsi, onların düşmən dövlətinin sərhədi-
nə yerdəyişməsi və eyni zamanda da danışıqların aparılması aiddir. Təzyiq ölçülərinə iqtisadi sank-
siyaların tətbiqi, güc tətbiqi olmadan hərbiləşdirilmiş aksiyalar – manevrlər, qoşunların yerdəyişmə-
si, tələblərə əməl etmədikdə mümkün güc tətbiqi haqqında dövlətin səlahiyyətli nümayəndələrinin 
qəti bəyanatları aiddir [18,s.3].